1.

Bayerisches Verwaltungsgericht (sąd administracyjny) przedłożył Trybunałowi Sprawiedliwości na podstawie art. 234 WE pięć pytań prejudycjalnych dotyczących wykładni dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy ( 2 ).

2.

Sprawa wynikła z odmowy przyznania renty pozostałemu przy życiu partnerowi ze związku osób tej samej płci, które nie zawarły małżeństwa z uwagi na to, że w prawie krajowym małżeństwo jest zastrzeżone wyłącznie dla związków heteroseksualnych. Sprawa ta wpisuje się zatem w długi proces akceptowania homoseksualności ( 3 ) jako niezbędnego etapu na drodze do równości i poszanowania wszystkich istot ludzkich.

3.

Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy żądanie skarżącego w postępowaniu głównym wchodzi w zakres dyrektywy (pytania pierwsze i drugie), czy ma miejsce nierówne traktowanie ze względu na orientację seksualną (pytania trzecie i czwarte) oraz czy uznanie prawa powinno być ograniczone w czasie (pytanie piąte).

4.

W związku z tym konieczne jest dokonanie analizy dwóch aspektów sprawy: aspektu odgraniczenia pojęcia wynagrodzenia od świadczenia z zabezpieczenia społecznego oraz aspektu dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Pierwszy z nich był rozważany w orzecznictwie często, drugi natomiast jedynie w kilku przypadkach.

5.

Traktatem z Amsterdamu ( 4 ) zmieniono brzmienie art. 13 traktatu WE, zgodnie z którym:

„Bez uszczerbku dla innych postanowień niniejszego traktatu i w granicach kompetencji, które traktat powierza Wspólnocie Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, może podjąć środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną”.

6.

Traktatem nicejskim ( 5 ) dodano w art. 13 WE ust. 2, wskazując, że:

„Jeżeli dla wsparcia działania podjętego przez państwa członkowskie w celu przyczyniania się do osiągnięcia celów określonych w ustępie 1, Rada, na zasadzie odstępstwa od ustępu 1, przyjmuje wspólnotowe środki zachęcające z wyłączeniem harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich, stanowi ona zgodnie z procedurą określoną w artykule 251”.

7.

Uważam za celowe zwrócenie uwagi na niektóre motywy tej dyrektywy, przyjętej na podstawie art. 13 WE. I tak motyw 13 wyłącza „uregulowa[nia] w zakresie zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej, których korzyści nie są tożsame z dochodami [wynagrodzeniem] w znaczeniu nadanym temu terminowi do celów stosowania art. 141 traktatu WE ani do wszelkiego rodzaju płatności dokonywanych przez państwo, których celem jest dostęp do zatrudnienia lub utrzymanie zatrudnienia”. Zgodnie z motywem 22 przepisy wspólnotowe „nie narusza[ją] przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń”.

8.

Zgodnie z art. 1 dyrektywy jej celem jest wprowadzenie „ogólnych ram dla walki z dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia i pracy, w celu realizacji w państwach członkowskich zasady równego traktowania”.

9.

W art. 2 zdefiniowano „pojęcie dyskryminacji”, wprowadzając w ust. 1 rozróżnienie między dyskryminacją bezpośrednią i pośrednią. Zgodnie z ust. 2 „dyskryminacja bezpośrednia występuje, w przypadku gdy osobę traktuje się mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1”, a „dyskryminacja pośrednia występuje, w przypadku gdy przepis, kryterium lub pozornie neutralna praktyka może doprowadzić do szczególnej niekorzystnej sytuacji dla osób danej religii lub przekonań, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej, w stosunku do innych osób”. Ustęp 2 przewiduje kilka wyjątków, w szczególności sytuacje obiektywnie uzasadnione zgodnym z prawem celem, gdy środki mające służyć osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.

10.

Artykuł 3 dotyczy „zakresu [zastosowania]”:

„1.   W granicach kompetencji Wspólnoty niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, […] w odniesieniu do:

[…]

3.   Niniejszej dyrektywy nie stosuje się do wszelkiego rodzaju płatności dokonanych z systemów publicznych lub podobnych, włączając w to systemy zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej.

[…]”.

11.

Zgodnie z art. 18 dyrektywy termin jej transpozycji przez państwa członkowskie upłynął w dniu 2 grudnia 2003 r. ( 6 ). Jednakże Gesetz zur Umsetzung Europäischer Richtlinien zur Verwirklichung des Grundsatzes der Gleichbehandlung (ustawa wdrażająca europejskie dyrektywy dotyczące zasady równości traktowania) została ogłoszona dopiero w dniu 14 sierpnia 2006 r. ( 7 ).

12.

Artykuł 1 Tarifordnung für die deutschen Theater (regulaminu płacowego dla teatrów niemieckich) z dnia 27 października 1937 r. ( 8 ) zobowiązuje wszystkich pracodawców do przystąpienia do ubezpieczenia emerytalnego i ubezpieczenia w zakresie renty rodzinnej, obejmującego zatrudniany personel. Zgodnie z art. 4 składki ponoszą po połowie pracodawca i pracownik.

13.

Instytucją zarządzającą ubezpieczeniami jest Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen (zwana dalej „VddB”), osoba prawna prawa publicznego reprezentowana przez Bayerische Versorgunskammer z siedzibą w Monachium. Jej działalność obejmuje całe terytorium Republiki Federalnej. Jej strukturę, zadania i udzielane świadczenia określa statut z dnia 12 grudnia 1991 r. ( 9 ).

14.

Paragraf 27 ust. 2 statutu uzależnia przyznanie świadczeń dla osoby pozostałej przy życiu od tego, by bezpośrednio przed zdarzeniem ubezpieczeniowym istniało ważne ubezpieczenie obowiązkowe lub dobrowolne, oraz od upływu okresu karencji.

15.

W szczególności zgodnie z § 32 i 34 statutu renta wdowia przysługuje odpowiednio „małżonce” i „małżonkowi”, o ile „małżeństwo” istniało w chwili śmierci ubezpieczonego.

16.

Lebenspartnerschaftsgesetz (ustawa o rejestrowanych związkach partnerskich, zwana dalej „LPartG”) z dnia 16 lutego 2001 r. ( 10 ) wprowadziła — dla osób tej samej płci — instytucję prawa rodzinnego zbliżoną do małżeństwa.

17.

W celu zarejestrowania takiego związku konieczne jest, zgodnie z § 1 ust. 1, wyrażenie woli utworzenia dożywotniej wspólnoty. W czasie jej trwania partnerzy zobowiązani są do wzajemnej opieki i pomocy (§ 2); powinni przyczyniać się do zaspokajania wspólnych potrzeb, przy czym w zakresie obowiązku alimentacyjnego stosowane są przepisy kodeksu cywilnego dotyczące małżonków (§ 5); podobnie jak małżonków obejmuje ich wspólność majątkowa, choć możliwe jest zawarcie odmiennej umowy (§ 6); ponadto każdy z partnerów jest uważany za członka rodziny drugiego (§ 11). W przypadku rozwiązania wspólnoty, na wzór kodeksu cywilnego, utrzymany jest obowiązek alimentacyjny (§ 16), a prawa emerytalne dzielone są w sposób kompensacyjny (§ 20).

18.

Sozialgesetzbuch (kodeks zabezpieczeń społecznych) ( 11 ) wprowadza w § 46 ust. 4 do ustawowych systemów zabezpieczenia na starość zrównanie zarejestrowanego związku partnerskiego z małżeństwem, zrównując podmioty występujące w obu tych instytucjach.

19.

W dniu 8 listopada 2001 r. T. Maruko zawarł z innym mężczyzną zarejestrowany związek partnerski na podstawie LPartG.

20.

Partner T. Maruka zajmował się projektowaniem kostiumów teatralnych i od dnia 1 września 1959 r. bez przerwy był ubezpieczony w VddB, ponieważ nawet gdy przynależność nie była obowiązkowa, dobrowolnie kontynuował opłacanie składek w okresie od 1 września 1975 r. do dnia 30 września 1991 r. Zmarł w dniu 12 stycznia 2005 r.

21.

W dniu 17 lutego 2005 r. T. Maruko złożył wniosek o przyznanie renty wdowiej ( 12 ), który decyzją z dnia 28 lutego 2005 r. został przez VddB oddalony na tej podstawie, że statut nie przewiduje tego rodzaju renty rodzinnej dla pozostałych przy życiu członków zarejestrowanych związków partnerskich. Po bezskuteczym odwołaniu T. Maruko wystąpił na drogę sądową.

22.

Bayerisches Verwaltungsgericht w Monachium stwierdził, że na podstawie przepisów niemieckich skarżącemu nie należy się sporna renta, ponieważ § 32 i 34 statutu wymagają istnienia związku małżeńskiego wnioskodawcy i ubezpieczonego, a wykładnia rozszerzająca pojęć „wdowiec”, „wdowa”, „małżonek” i „małżonka” jest wyłączona, gdyż instytucja związku partnerskiego zastrzeżona jest dla osób, które nie mogą zawrzeć małżeństwa. Dodał, że wymienione przepisy są zgodne z przepisami krajowymi wyższej rangi, tj. z art. 3 ustawy zasadniczej ( 13 ).

23.

W tych okolicznościach, uznając, że pozytywne rozpoznanie skargi możliwe jest jedynie na podstawie przepisów wspólnotowych, Bayerisches Verwaltungsgericht zawiesił postępowanie w celu przedłożenia Trybunałowi Sprawiedliwości następujących pytań prejudycjalnych:

24.

W terminie określonym w art. 23 statutu Trybunału uwagi na piśmie złożyli VddB, rząd Zjednoczonego Królestwa i Komisja.

25.

VddB wskazuje, że zarządza publicznym systemem zabezpieczenia społecznego, który jako taki nie wchodzi w zakres stosowania dyrektywy 2000/78. W każdym razie świadczenie dla osoby pozostałej przy życiu przyznawane jako renta wdowia przez instytucję zabezpieczenia obowiązkowego nie mieści się jej zdaniem w pojęciu „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. c) tej dyrektywy. Gdyby jednak nawet dyrektywa ta znajdowała zastosowanie, statut instytucji nie wprowadza dyskryminacji bezpośredniej ani pośredniej. Uważa ponadto za użyteczne odesłanie do stanu cywilnego w motywie 22 dyrektywy, mimo iż nie zostało powtórzone w jej przepisach. Zdaniem VddB orzeczenie w sprawie Barber nie ma znaczenia dla niniejszej sprawy, ponieważ zapadło na gruncie innego stanu faktycznego.

26.

Zjednoczone Królestwo proponuje w pierwszej kolejności przeprowadzenie analizy pytania czwartego w świetle motywu 22 dyrektywy 2000/78, który wyłącza świadczenia związane ze stanem cywilnym, jakiego dotyczy sprawa przed sądem krajowym, gdzie uprawnienia są uwarunkowane zawarciem małżeństwa. W konsekwencji badanie pozostałych nie byłoby już konieczne.

27.

Zdaniem Komisji żądana renta nie mieści się w publicznym lub podobnym systemie zabezpieczenia społecznego, ponieważ spełnia wymogi sformułowane przez Trybunał dla celów uznania jej za wynagrodzenie, a w konsekwencji dla uznania, że wchodzi w zakres art. 3 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2000/78. Co się tyczy pytań trzeciego i czwartego, na które Komisja proponuje odpowiedzieć łącznie, wskazuje ona na walor interpretacyjny motywu 22 tej dyrektywy, z którego wywodzi brak zrównania zarejestrowanych związków partnerskich z małżeństwami, z tym zastrzeżeniem, że jeśli państwo uzna obie instytucje za równoważne, sąd krajowy będzie zobowiązany do przestrzegania zasady równości traktowania. Przy takim założeniu możliwe będzie uniknięcie dyskryminacji bezpośredniej, ale już nie dyskryminacji pośredniej. Uważa wreszcie, że nie jest konieczne udzielanie odpowiedzi na pytanie piąte, ponieważ wyrok w sprawie Barber dotyczył innych aspektów niż poruszane w niniejszej sprawie.

28.

Na rozprawie przeprowadzonej w dniu 19 czerwca 2007 r. uwagi ustne zostały przedstawione przez przedstawicieli T. Maruka, VddB, rządów niderlandzkiego i Zjednoczonego Królestwa oraz Komisji.

29.

Przed dalszymi rozważaniami należy wskazać na istotną kwestię czasową, ponieważ podczas gdy przepisy krajowe należało dostosować do dyrektywy najpóźniej do dnia 2 grudnia 2003 r., w Niemczech odpowiednią ustawę ogłoszono dopiero w dniu 14 sierpnia 2006 r. ( 15 ), a skarżący złożył wniosek o przyznanie świadczenia w dniu 17 lutego 2005 r.

30.

W ten sposób pojawia się kwestia bezpośredniej skuteczności dyrektywy, która była już przedmiotem bogatego orzecznictwa, zgodnie z którym, jeżeli przepisy dyrektywy są — przynajmniej z punktu widzenia ich treści — bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, jednostki mogą powoływać się na nie wobec państwa, które nie wdrożyło ich do swego porządku prawnego w wyznaczonym terminie lub uczyniło to w sposób nieprawidłowy ( 16 ). Przepis wspólnotowy jest bezwarunkowy wówczas, gdy nie jest obwarowany żadnym warunkiem, a jego wykonanie lub skutki nie są uzależnione od wydania jakiegokolwiek aktu prawnego przez instytucje wspólnotowe ani państwa członkowskie ( 17 ); jest wystarczająco precyzyjny, gdy obowiązek nim nałożony jest wyrażony w sposób jednoznaczny ( 18 ).

31.

Ponadto wśród podmiotów, wobec których można powołać się na taką możliwość zastosowania figurują instytucje, które — bez względu na swą formę prawną — pełnią, na podstawie upoważnienia władzy publicznej i pod odpowiednią kontrolą, zadania w interesie ogólnym dzięki posiadanym zwiększonym uprawnieniom ( 19 ).

32.

W związku z tym należy ustalić, czy z uwagi na opóźnienie we wdrożeniu dyrektywy 2000/78 T. Maruko może domagać się jej przestrzegania przez VddB.

33.

Po pierwsze, w art. 1 dyrektywy 2000/78 wyrażony jest jej cel zwalczania przypadków wykluczenia w sferze zatrudnienia i pracy ze względu na orientację seksualną, aby mogła wiązać zasada równości, art. 2 zawiera pojęcie dyskryminacji, a art. 3 ust. 1 wskazuje, w jakich sytuacjach można się z nią spotkać; między innymi jest tu mowa o wynagrodzeniu. Tak więc w dyrektywie 2000/78 zawarty został bezwarunkowy i precyzyjny zakaz nierówności między pracownikami w zakresie wynagrodzenia ze względu na orientację seksualną.

34.

Po drugie, VddB jest publiczną osobą prawną i podlega nadzorowi administracyjnemu administracji państwowej.

35.

Podzielam zatem stanowisko Bayerisches Verwaltungsgericht i Komisji, zgodnie z którym w sprawie przed sądem krajowym zostały spełnione przesłanki bezpośredniej skuteczności i związanych z nią skutków.

36.

Po wyjaśnieniu wątpliwości dotyczących możliwości powołania się na przepis wspólnotowy proponuję Trybunałowi udzielenie łącznej odpowiedzi na dwa pierwsze pytania Bayerisches Verwaltungsgericht München, jako że oba dotyczą zakresu zastosowania dyrektywy 2000/78.

37.

Granice art. 3 są zakreślone w sposób pozytywny i negatywny, ponieważ w ust. 1 lit. a)–d) wymienione są dziedziny, których on dotyczy, a w ust. 3 wskazano te, które zostały pominięte. Sąd odsyłający pragnie ustalić, czy rentę, której domaga się T. Maruko, należy zakwalifikować jako wynagrodzenie, o którym mowa w art. 3 ust. 1 lit. c), czy też jako płatność z publicznego systemu zabezpieczenia społecznego. W zależności od tego będzie ona mieścić się w zakresie stosowania dyrektywy bądź też pozostanie poza tym zakresem.

38.

W celu rozstrzygnięcia tych wątpliwości i określenia charakteru prawnego spornej renty należy zbadać — niemożliwe do pogodzenia — pojęcia „świadczenie z zabezpieczenia społecznego” i „wynagrodzenie”.

39.

Czwarte pytanie prejudycjalne dotyczy zakresu wyjątku, jaki w motywie 22 dyrektywy uczyniono dla świadczeń wynikających ze stanu cywilnego; jest ono zatem związane z zakresem stosowania normy wspólnotowej, ale z uwagi na to, że sytuuje się we własnej sferze, należy zająć się nim osobno.

40.

Artykuł 3 ust. 3 dyrektywy 2000/78 zawiera wyłączenie wszelkiego rodzaju płatności dokonanych z systemów publicznych lub podobnych, w tym z systemów zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej, a zgodnie z jej motywem 13 „dyrektywy nie stosuje się do uregulowań w zakresie zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej, których korzyści nie są tożsame z dochodami w znaczeniu nadanym temu terminowi do celów stosowania art. 141 traktatu WE […]”.

41.

Utrzymany jest w ten sposób wyjątkowy charakter dziedziny zabezpieczenia społecznego, regulowanej przez przepisy szczególne, jak rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. ( 20 ).

42.

Gdy dyrektywa pomija „wszelkiego rodzaju płatności”, dotyczy to wszystkich „świadczeń”, „emerytur” i „rent” określonych w art. 1 lit. t) rozporządzenia nr 1408/71 i obejmujących „wszelkie świadczenia, emerytury i renty, w tym wszystkie składniki obciążające fundusze publiczne, podwyżki spowodowane rewaloryzacją lub świadczenia uzupełniające […] oraz świadczenia zryczałtowane, które mogą zastąpić emerytury i renty oraz wypłaty z tytułu zwrotu składek”.

43.

Mimo iż definicja ta nie jest szczególnie dokładna, wskazuje na to, jak szeroki zakres zamierzano mu nadać, a także obejmuje pewne istotne elementy, jak „publiczne” pochodzenie wpłacanych kwot.

44.

W ramach definicji materialnego zakresu zastosowania rozporządzenie nr 1408/71 wymienia w art. 4 ust. 1 „wszystk[ie] ustawodawstw[a] odnosząc[e] się do […] społecznego, które dotyczą: […] d) rent rodzinnych”. Takie sformułowanie oznacza, że sam charakter renty wdowiej nie wystarcza dla zastosowania tego rozporządzenia; konieczny jest związek z zabezpieczeniem społecznym ( 21 ).

45.

Wobec świadomości różnic w systemach zabezpieczenia społecznego państw członkowskich, o czym nadmieniono w motywach 3 i 4, w rozporządzeniu nie próbowano zdefiniować pojęcia zabezpieczenia społecznego ( 22 ). Brak ten nie stoi jednak na przeszkodzie, by w celu udzielenia właściwej odpowiedzi sądowi odsyłającemu przeprowadzić pogłębioną analizę tej instytucji.

46.

Niezależnie od dyskusyjnych zaszłości ( 23 ) i ostrzegawczych chwytów retorycznych ( 24 ) zabezpieczenie społeczne ma zastosowanie do typów ryzyka odznaczających się powszechnością ich oddziaływania oraz wiążących się z przekonaniem, że należy im stawiać czoła zbiorowo i solidarnie ( 25 ).

47.

Wzrost wydajności spowodowany rewolucją przemysłową ( 26 ) spowodował wdrożenie specyficznych technik ochrony populacji robotników ( 27 ). Modele różniły się w zależności od miejsca, przy czym wyróżniały się w szczególności dwa: składkowy, w którym wysokość świadczenia uzależniona była od wcześniejszych składek, i pomocowy, niezależny od takich składek.

48.

Jednak prawie wszystkie systemy łączyły elementy obu modeli i można zauważyć tendencję do konwergencji ( 28 ). Z tego punktu widzenia interesujący jest raport Williama Beveridge’a, uznający za zabezpieczenie społeczne ogół środków podejmowanych przez państwo w celu ochrony obywateli przed ryzykiem indywidualnym, którego nigdy nie można uniknąć, niezależnie od tego, jak rozwinięte jest społeczeństwo, w którym oni żyją ( 29 ).

49.

W tym kontekście należy poczynić kilka uwag:

50.

Elementy te nieznacznie się różnią w zależności od epoki lub kraju, ponieważ każdy okres w historii ma swój „ideał ochrony” ( 31 ). Jednakże materialna treść zabezpieczenia społecznego jest obecnie, ze względu na swoje umiędzynarodowienie ( 32 ); dość stabilna; stwierdzić tu można niezaprzeczalny wzrost zainteresowania wspólnotowego, jakie wywołuje ( 33 ).

51.

Te trzy uwagi wskazują również na autonomiczny charakter zabezpieczenia społecznego w stosunku do prawa pracy ( 34 ), który przejawia się na różnych poziomach: chronionych podmiotów, udzielanej ochrony, jak również na poziomie finansowania i zarządzania systemem ( 35 ).

52.

Ta odrębność w stosunku do prawa pracy wpływa na pojęcie wynagrodzenia wypracowane przez Trybunał.

53.

Dyrektywa 2000/78 znajduje zastosowanie do każdej osoby w odniesieniu do „warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania”, lecz nie definiuje żadnego z tych pojęć.

54.

Należałoby zatem odnieść się do sposobu przedstawienia „wynagrodzenia” w art. 141 WE i orzecznictwie dokonującym jego wykładni. Postanowienie to zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia równości wynagrodzeń dla pracowników obu płci, a dyrektywa, jak wskazują jej tytuł, jej motywy oraz art. 1, sytuuje się w tej samej płaszczyźnie walki z dyskryminacją w środowisku pracy, choć nie tylko ze względu na płeć. Ponadto motyw 13 dyrektywy odsyła wprost do art. 141 WE w celu odróżnienia korzyści związanych z zabezpieczeniem społecznym.

55.

Istnienie świadczenia wzajemnego ma zasadniczą wagę jako element stosunku pracy ( 36 ), co uzasadnia szeroki zakres nadany w art. 141 ust. 2 WE wyrażeniu „zwykł[a] podstawow[a] lub minimaln[a] płac[a] albo uposażenie oraz wszystkie inne korzyści w gotówce lub w naturze, otrzymywane przez pracownika bezpośrednio lub pośrednio, z racji zatrudnienia, od pracodawcy”.

56.

Jak wskazałem we wcześniejszych opiniach ( 37 ), Trybunał stopniowo wypracował ustawową definicję. Uznał, że wynagrodzenie stanowią przykładowo ułatwienia w transporcie przyznane przez przedsiębiorstwo kolejowe pracownikom odchodzącym na emeryturę, jak również członkom ich rodzin, co oznacza, że krewni byłych pracowników mogą sami również korzystać z nich na tych samych warunkach ( 38 ); ciągłość wypłaty wynagrodzenia w okresie niezdolności do pracy z powodu choroby ( 39 ); świadczenia przyznane w związku z rozwiązaniem umowy o pracę z przyczyn dotyczących zakładu pracy ( 40 ); świadczenie wyrównawcze przyznane członkom komitetu zakładowego w formie płatnego urlopu lub zapłaty za godziny nadliczbowe z tytułu ich uczestnictwa w szkoleniach z wiedzy niezbędnej do działalności tych komitetów, chociaż podczas tych szkoleń nie wykonują oni żadnych czynności przewidzianych w umowie o pracę ( 41 ); prawo do przystąpienia do pracowniczego systemu emerytalnego ( 42 ); świadczenie wypłacane pracownicy przez pracodawcę zgodnie z ustawą lub układem zbiorowym w okresie urlopu macierzyńskiego ( 43 ); premia wypłacana przez pracodawcę na koniec roku zgodnie z ustawą lub układem zbiorowym ( 44 ); odprawa w związku z ustaniem stosunku pracy ( 45 ); premia bożonarodzeniowa, uznaniowa i odwołalna, wypłacana tytułem zachęty do przyszłej pracy i lojalności wobec przedsiębiorstwa ( 46 ); miesięczny wzrost wynagrodzenia ( 47 ); zaliczenie okresu służby wojskowej do celów obliczania stażu pracy i związane z tym konsekwencje finansowe ( 48 ); emerytura pomostowa uzupełniająca świadczenie wynikające z ustania stosunku pracy, przyznane w związku z restrukturyzacją przedsiębiorstwa ( 49 ).

57.

We wszystkich tych wyrokach można odnaleźć pewne elementy wspólne, które potwierdzają pogląd, że „wynagrodzenie” oznacza każdą korzyść, w pieniądzu lub w naturze, teraźniejszą lub przyszłą wypłaconą choćby pośrednio przez pracodawcę ( 50 ) pracownikowi w związku z istnieniem stosunku pracy ( 51 ), nawet jeżeli stosunek ten już ustał ( 52 ) na podstawie postanowień umowy, przepisów ustawowych lub z woli stron ( 53 ).

58.

W związku ze stosowaniem art. 141 WE do rent i emerytur orzecznictwo nadało nieco odmienne znaczenie zwyczajowym kryteriom.

59.

I tak wyłączone zostały z zakresu pojęcia wynagrodzenia świadczenia emerytalne regulowane bezpośrednio przez ustawę — co wyklucza jakikolwiek element uzgodnienia — w przypadkach gdy dotyczą one obligatoryjnie ogólnych grup pracowników, a składki są ustalane na podstawie założeń polityki społecznej ( 54 ).

60.

Włączone natomiast zostały emerytury z pracowniczego systemu emerytalnego, które — choć wprowadzone na podstawie przepisów ustawowych — wynikają z porozumienia między pracodawcą i przedstawicielami związków zawodowych i, stanowiąc integralną część umowy o pracę, uzupełniają świadczenia przewidziane w prawodawstwie krajowym dodatkowymi świadczeniami, których finansowanie ciąży wyłącznie na pracodawcy ( 55 ). Podobnie jest, w przypadku gdy plan emerytalny oddala się od systemu powszechnego i dotyczy pracowników określonych przedsiębiorstw, mimo iż pracownicy mają swój wkład ( 56 ).

61.

W zakres omawianego pojęcia wspólnotowego włączone natomiast zostały różne systemy emerytalne urzędników niderlandzkich ( 57 ), francuskich ( 58 ), fińskich ( 59 ) i niemieckich ( 60 ), jak również renty wdowie ustanowione w ramach planów zakładowych i zależne od zajmowanego stanowiska ( 61 ) i renty rodzinne ( 62 ), przy czym w przypadku tych ostatnich nie ma znaczenia fakt, że świadczenie nie jest wypłacane pracownikowi ( 63 ).

62.

I tak w orzecznictwie wypracowano pewne reguły rozróżniania:

63.

VddB, w celu uzasadnienia tezy, iż zarządza systemem podobnym do ustawowego systemu zabezpieczeń społecznych, przytoczyła kilka niemieckich orzeczeń sądowych.

64.

Należy jednak ustalić, czy sporna renta wchodzi w zakres pojęcia „wynagrodzenie”, tak jak zostało ono określone w normach europejskich, bez wnikania w zarządzany system jako całość, gdyż zadaniem Trybunału jest przeprowadzenie analizy pytań prejudycjalnych w świetle prawa wspólnotowego, na podstawie informacji zawartych w postanowieniu odsyłającym.

65.

Źródłem renty jest Tarifordnung für die deutschen Theater, odpowiednik „układu zbiorowego” — Tarifvertrag — choć w dniu ogłoszenia tego aktu, tj. w dniu 27 października 1937 r., nie był układem w ścisłym znaczeniu, ponieważ system narodowosocjalistyczny zastąpił układy między związkami zawodowymi i pracodawcami rozporządzeniami ustalającymi warunki pracy — Tarifordnungen.

66.

Tak jak pozostałe świadczenia przewidziane w art. 27 statutu VddB — emerytura, renta z tytułu niezdolności do pracy i rodzinna — uzupełnia świadczenia powszechne.

67.

Obowiązek finansowania ciąży na pracodawcy i pracowniku, natomiast ani państwo federalne, ani Länder nie mają tu wkładu ( 72 ).

68.

Zarządzanie powierzone jest instytucji będącej publiczną osobą prawną — VddB — która działa autonomicznie, zgodnie z decyzjami rady administracyjnej składającej się z 15 przedstawicieli pracodawców oraz takiej samej liczby przedstawicieli pracowników, powołanych przez organizacje pracodawców i związki zawodowe, poddanej kontroli administracyjnej i nadzorowi Bundesministerium für Arbeit und Sozialordnung (federalnego ministerstwa pracy i spraw społecznych), choć zadania te zostały delegowane na rzecz właściwych ministerstw Bawarii, przez analogię do uregulowań dotyczących nadzoru nad zakładami ubezpieczeń niebędącymi instytucjami zarządzającymi publicznym systemem ubezpieczeń społecznych ( 73 ).

69.

Odrębności te stanowią jednak jedynie wskazówki; zgodnie ze wskazanymi orzeczeniami należy skoncentrować się na kategorii zainteresowanych pracowników oraz metodzie obliczania wysokości świadczenia.

70.

I tak, po pierwsze, w celu przyznania prawa konieczne jest, by zmarły był ubezpieczony w VddB przed wystąpieniem zdarzenia ubezpieczeniowego. Takie ubezpieczenie obowiązuje personel artystyczny zatrudniony w niemieckich teatrach, tzn. szczególną kategorię pracowników ( 74 ). Dopuszczalne jest jednak dobrowolne przystąpienie uzasadnione niepewnością i brakiem ciągłości zatrudnienia, typowymi dla tego sektora; partner wnioskodawcy skorzystał z tej możliwości i dobrowolnie opłacał składki przez ponad 18 lat.

71.

Po drugie, świadczenia nie są wypłacane według systemu repartycji, w którym wydatki z danego roku są pokrywane ze składek pobranych w tym samym roku, lecz według systemu kapitałowego, w którym dla każdego ubezpieczonego tworzony jest fundusz i po okresie zatrudnienia zużywany jest kapitał i odsetki. Wysokość świadczeń obliczana jest na podstawie okresów składkowych i wysokości składki (§ 32 ust. 2 zdanie pierwsze i § 30 ust. 5statutu VddB) ( 75 ).

72.

Z przedstawionych powyżej szczegółowych rozważań wnioskuję, podobnie jak Komisja, że sporna renta wywodzi się ze stosunku pracy partnera T. Maruka. Należy zatem zakwalifikować ją jako „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 141 WE, w związku z czym wchodzi w zakres zastosowania dyrektywy 2000/78, spełniając przesłanki jej art. 3 ust. 1 lit. c). Nie stanowi ona zatem płatności z systemów publicznych lub podobnych w rozumieniu art. 3 ust. 3 z uwagi na brak cech charakterystycznych i celu tego rodzaju wypłat.

73.

Motyw 22 dyrektywy 2000/78 wskazuje, że [dyrektywa] „nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń”. Sąd odsyłający podkreśla ten motyw i wyraża wątpliwości co do jego wpływu na zakres stosowania dyrektywy.

74.

Zdaniem Zjednoczonego Królestwa motyw ten potwierdza wyraźne i generalne wyłączenie, powtórzone w art. 3 ust. 1, przewidujące stosowanie dyrektywy „[w] granicach kompetencji Wspólnoty”, a wśród kompetencji tych nie figurują świadczenia zależne od stanu cywilnego, jak świadczenie będące przedmiotem sporu przed sądem krajowym, w którym do przyznania renty wymagane jest zawarcie małżeństwa. Zdaniem tego państwa okoliczność ta powoduje, że analiza dalszych pytań prejudycjalnych jest zbędna.

75.

Nie zgadzam się z tymi argumentami, choć wydają się interesujące i dobrze uzasadnione:

76.

Po pierwsze, jak już wskazałem w innej opinii ( 76 ), przepisy prawne opisują fakty, sytuacje lub okoliczności, przypisując im określone skutki. Zatem stan faktyczny oraz skutek prawny stanowią dwa elementy składowe przepisu prawnego ( 77 ). Przedstawienie powodów, preambuł i motywów wprowadzających, które jedynie obrazują oraz stanowią uzasadnienie lub wyjaśnienie, nie charakteryzuje się jednak tymi dwoma elementami, ponieważ mimo że towarzyszą one części normatywnej aktu i zazwyczaj ją poprzedzają, tworząc faktycznie jego część, nie mają one mocy wiążącej, nawet jeżeli są przydatne jako kryteria wykładni, na którą to funkcję wielokrotnie powoływał się Trybunał ( 78 ). W związku z tym motyw 22 dyrektywy 2000/78, podobnie jak pozostałe, jedynie pomaga przy wykładni jej przepisów i nie należy przypisywać mu nadmiernego znaczenia.

77.

Po drugie, Komisja nie ma przyznanych kompetencji w dziedzinie stanu cywilnego, a art. 3 ust. 1 dyrektywy, jak również cytowany motyw dotyczą tej materii, kompetencje krajowe w tej dziedzinie pozostają nienaruszone. Prawo europejskie przejmuje poglądy każdego państwa dotyczące małżeństwa, stanu wolnego, wdowieństwa i pozostałych aspektów „stanu cywilnego”. Jednak te kompetencje krajowe powinny być wykonywane z poszanowaniem porządku wspólnotowego ( 79 ).

78.

Po trzecie, prawo do niedyskryminacji ze względu na orientację seksualną zostało zawarte w art. 14 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. ( 80 ) i wprost przejęte w art. 21 Karty praw podstawowych Unii ( 81 ). Jego zasadniczy charakter ( 82 ) oznacza, że zgodnie z art. 6 UE Unia gwarantuje jego poszanowanie.

79.

Po czwarte, niekorzystna sytuacja podnoszona przez skarżącego w sprawie przed sądem krajowym dotyczy prawa chronionego aktami prawnymi Wspólnoty, tj. prawa do niedyskryminacji ze względu na orientację seksualną w aspekcie wynagrodzenia pracowników, jako że renta rodzinna ma charakter „wynagrodzenia”, gdyż wynika ze stosunku pracy, a nie stanu cywilnego.

80.

Wreszcie, zgodnie z art. 27 statutu VddB, zdarzeniem dającym prawo do renty, której domaga się skarżący, jest śmierć partnera, tak jak w przypadku innych świadczeń są nimi niezdolność do pracy, inwalidztwo czy przejście na emeryturę.

81.

Brak jest zatem powodów, dla których dyrektywa 2000/78 nie powinna być stosowana w niniejszej sprawie.

82.

Jeżeli Trybunał podzieli mój pogląd, że renta, której domaga się T. Maruko, wchodzi w zakres stosowania dyrektywy 2000/78, powinien wyciągnąć wszystkie konsekwencje, badając, czy odmowa ze strony VddB oznacza dyskryminację ze względu na orientację seksualną.

83.

Zasada równości, obok zasady swobodnego przepływu, jest jedną z najbardziej zakorzenionych w tradycji i porządku prawnym Europy. Ponadto ewoluowała ona z upływem czasu, przekraczając granice równości wynagrodzeń pracowników obu płci i wkraczając w inne dziedziny oraz obejmując inne podmioty, czego dowodem jest dyrektywa 2000/43. Zasada ta, poczynając od jej wczesnego pojawienia się w traktacie, sukcesywnie umacniana i poszerzana, przeistoczyła się w „ogólne ramy” walki z nieuzasadnioną niesprawiedliwością i wspierania rzeczywistej i skutecznej równości traktowania.

84.

W czasie tego marszu uprzedzenia moralne i odrzucenie społeczne osób grup charakteryzujących się pewnymi odmiennościami dotyczącymi życia seksualnego pozostały w tyle. I tak, choć walka została zapoczątkowana po to, by zwalczać dyskryminację kobiet, w późniejszym czasie została ukierunkowana na przypadki dyskryminacji dotyczące homoseksualistów ( 83 ) — z pierwszym krokiem w postaci depenalizacji stosunków między osobami tej samej płci ( 84 ) — lub transseksualistów bądź biseksualistów ( 85 ).

85.

W traktacie z Amsterdamu postanowiono rozszerzyć tę zasadę, co jest widoczne w art. 13 ust. 1 WE, w którym dodano troskę o zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na orientację seksualną.

86.

Włączenie do traktatu prawa do poszanowania orientacji seksualnej nabiera tym większego znaczenia, że nie wszystkie państwa członkowskie potępiały ten rodzaj dyskryminacji ( 86 ) i że europejska Konwencja ochrony praw człowieka i podstawowych wolności również go nie wymienia ( 87 ), choć, jak już wyjaśniłem, Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że jest ono zawarte w art. 14 tej konwencji ( 88 ).

87.

Trybunał Sprawiedliwości ze swej strony miał kilkakrotnie okazję, by sprzeciwić się niekorzystnemu położeniu doświadczanemu przez pary tej samej płci.

88.

Od 1982 r., kiedy to został wydany ww. wyrok w sprawie Garland, nie było wątpliwości, że ułatwienia przyznane przez przedsiębiorstwo kolejowe swoim pracownikom, ich małżonkom i osobom pozostającym na ich utrzymaniu stanowią „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 141 WE. Takie przekonanie prawdopodobnie skłoniło L.J. Grant, która pozostawała w stałym związku z inną kobietą, do ujawnienia, że jej pracodawca naruszył to postanowienie w ten sposób, że odmówił jej przyznania zniżki transportowej, jaką umowa o pracę przewidywała dla małżonka lub osoby przeciwnej płci, z którą pracownik pozostaje we wspólnym pożyciu bez zawarcia małżeństwa.

89.

L.J. Grant twierdziła, że odmowa ta stanowiła dyskryminację opartą bezpośrednio na płci. Oparła się na stanowisku zwanym „kryterium jedynego czynnika odróżniającego”, zgodnie z którym, jeżeli pracownica nie uzyskuje tych samych korzyści co jej męski odpowiednik w tych samych okolicznościach, jest ofiarą dyskryminacji ze względu na płeć. Podniosła, że w celu wykazania nierówności wystarczy ustalić, czy mężczyzna zatrudniony wcześniej na jej stanowisku uzyskał zniżkę transportową dla swojej partnerki, z którą nie zawarł małżeństwa. Dodała, że odmowa o takich cechach oznaczała dyskryminację ze względu na orientację seksualną, która powinna mieścić się w pojęciu „dyskryminacji ze względu na płeć” z art. 141 WE, ponieważ różnice traktowania ze względu na orientację seksualną wynikają z atawistycznych uprzedzeń.

90.

W wyroku stwierdzono, że odmowa ze strony przedsiębiorstwa przyznania zniżki transportowej na rzecz partnera tej samej płci jednego z pracowników, nawet w sytuacji gdy zniżka taka jest przyznawana osobie przeciwnej płci, z którą którykolwiek pracownik pozostaje w stałym związku pozamałżeńskim, nie stanowi dyskryminacji zabronionej przez normy wspólnotowe (pkt 50). Nierówność bezpośrednio oparta na płci nie wystąpiła, ponieważ dotyczyła w takim samym stopniu pracownic, jak i pracowników mających partnerów tej samej płci (pkt 27 i 28). Ponadto wskazano, że w aktualnym stanie prawa europejskiego stałe związki homoseksualne nie są zrównane ani z małżeństwami, ani stałymi związkami heteroseksualnymi (pkt 35).

91.

I tak, podczas gdy zróżnicowanie oparte na płci jest niezgodne z prawem, zróżnicowanie ze względu na orientację seksualną już nie, ponieważ żadna norma wspólnotowa go nie zabrania.

92.

Zawężające stanowisko, jakie przyjął Trybunał, kontrastowało przykładowo z orzecznictwem dotyczącym dyskryminacji z uwagi na macierzyństwo ( 90 ); było też zaskakujące, jako że w samym wyroku stwierdzono, że traktat z Amsterdamu, podpisany kilka miesięcy wcześniej, upoważniał Komisję do eliminowania określonych form dyskryminacji, między innymi dyskryminacji ze względu na orientację seksualną (pkt 48).

93.

Po wyroku w sprawie Grant w późniejszych orzeczeniach Trybunał rozstrzygał kilka przypadków dyskryminacji związanej z seksualnością. Wypada odnieść się do dwóch spraw wskazanych w uwagach na piśmie przedstawionych w niniejszym postępowaniu prejudycjalnym.

94.

W wyroku z dnia 31 maja 2001 r. w sprawach połączonych D. i Szwecja przeciwko Radzie ( 91 ) Trybunał w postępowaniu odwoławczym rozpoznawał kwestię odmowy przyznania urzędnikowi Wspólnot Europejskich dodatku na gospodarstwo domowe przewidzianego dla osób żonatych lub zamężnych — mimo iż zarejestrował on w szwedzkim rejestrze swój związek z innym mężczyzną — na tej podstawie, że regulamin pracowniczy urzędników Wspólnot Europejskich nie pozwalał na zrównanie jego sytuacji z małżeństwem. W wyroku stwierdzono, że we Wspólnocie istnieje wielość systemów rejestrowania związków pozamałżeńskich (pkt 36 i 50), co komplikuje kwestię ich uznawania (pkt 37), prawodawca powinien zatem przedsięwziąć odpowiednie środki w celu zmiany sytuacji (pkt 38) ( 92 ).

95.

Wyrok z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawie K.B. ( 93 ) dotyczył zmiany płci ( 94 ). Pracownica brytyjska domagała się ustalenia dla swego partnera, który przeszedł operację zmiany płci z żeńskiej na męską, prawa renty rodzinnej dla pozostającego przy życiu małżonka, ponieważ prawo krajowe nie zezwalało na małżeństwo transseksualisty zgodnie z jego nową płcią. Trybunał, zgadzając się z moją propozycją zawartą w opinii z dnia 10 czerwca 2003 r., uznał, że nierówne traktowanie nie miało wpływu na przyznanie renty, lecz na uprzednią niezbędną przesłankę jej przyznania, to jest na zdolność do zawarcia małżeństwa (pkt 30), i orzekł, że art. 141 WE stoi na przeszkodzie ustawodawstwu, które, nie zezwalając transseksualistom na małżeństwa zgodnie z nową płcią, pozbawia ich renty wdowiej (pkt 34) ( 95 ).

96.

T. Marukowi odmówiono przyznania renty rodzinnej z uwagi na to, że nie zawarł związku małżeńskiego ze swoim partnerem i nie był „wdowcem”, który to status jest zastrzeżony prawnie dla małżonka osoby zmarłej, a nie wykazano, by renta ta została przyznana innym osobom w identycznej lub podobnej sytuacji. Odmowa nie opiera się również na skłonnościach seksualnych zainteresowanego, w związku z czym nie ma miejsca bezpośrednia dyskryminacja z art. 2 dyrektywy 2000/78.

97.

Jednak dyrektywa ta zabrania również dyskryminacji pośredniej, która powstaje, gdy przepis pozornie neutralny stawia w gorszej sytuacji osoby o danej orientacji seksualnej, chyba że to zróżnicowanie służy słusznemu celowi, jest obiektywnie uzasadnione, a użyte środki są odpowiednie i konieczne.

98.

W sprawie przed sądem krajowym istnieje prawna niemożność zawarcia małżeństwa. Jednakże Trybunał nie jest właściwy do regulowania związków uczuciowych między osobami tej samej płci, która to kwestia jest bardzo kontrowersyjna ( 96 ), ani do wypowiadania się w przedmiocie konsekwencji, jakie każde ustawodawstwo wiąże z rejestracją takich par ( 97 ). Jak wskazałem w opinii w sprawie K.B., „nie chodzi o skonstruowanie »europejskiego prawa małżeńskiego«, lecz o zagwarantowanie pełnej skuteczności zasady niedyskryminacji” (pkt 76).

99.

Spór przed sądem krajowym dotyczy nierówności między małżeństwami a związkami partnerskimi zawartymi w innej formie prawnej. Dlatego sprawą zasadniczą nie jest dostęp do małżeństwa, lecz konsekwencje obu modeli prawnych.

100.

Należy zatem ustalić, czy te dwa rodzaje związków zasługują na jednakowe traktowanie i w tym celu jest konieczne, by sąd krajowy rozstrzygnął, czy sytuacja prawna małżonków jest podobna do sytuacji osób tworzących zarejestrowany związek partnerski. Jeżeli tak nie jest, kryteria porównawcze będą bezużyteczne.

101.

Verwaltungsgericht wyraził już swój pogląd, podzielany przez Komisję, że związek partnerski zarejestrowany zgodnie z LPartG obejmuje system praw i obowiązków analogiczny do małżeństwa ( 98 ).

102.

Przy takim założeniu odmowa przyznania renty z powodu niezawarcia małżeństwa w sytuacji, gdy dwie osoby tej samej płci nie mogą tego uczynić, natomiast zawarły zarejestrowany związek partnerski wywołujący podobne skutki, oznacza pośrednią dyskryminację ze względu na płeć w rozumieniu dyrektywy 2000/78.

103.

Teza ta nie odbiega od cytowanego orzecznictwa, które dotyczy innych stanów faktycznych i prawnych: wyrok w sprawie Grant poprzedzał dyrektywę 2000/78 i w pkt 48 wprost wskazywał, że istnienie przepisów zakazujących dyskryminacji ze względu na orientację seksualną spowodowałoby udzielenie na pytanie prejudycjalne odmiennej odpowiedzi; wyrok w sprawach połączonych D. i Szwecja przeciwko Radzie został wydany na gruncie regulaminu pracowniczego urzędników wspólnotowych, a wyrok w sprawie K.B. dotyczył transseksualisty, który nie miał możliwości zawarcia małżeństwa, i wywołał szczególną polemikę ( 99 ).

104.

W ten sposób istnienie dyskryminacji zostało wykazane, w przeciwieństwie do jakiejkolwiek uzasadniającej ją okoliczności. Okoliczności takie zresztą nie były podnoszone w postępowaniu prejudycjalnym.

105.

Ostatnie pytanie Bayerisches Verwaltungsgericht München dotyczy ewentualnego ograniczenia czasowego świadczenia do okresów po dniu 17 maja 1990 r. na podstawie wyroku w sprawie Barber.

106.

Sprawa Barber dotyczyła równości wynagrodzenia pracowników obu płci. Trybunał przypomniał o bezpośredniej skuteczności art. 119 traktatu WE, poprzedzającego art. 141 WE, lecz dodał, że na bezpośrednią skuteczność nie można powoływać się w celu dochodzenia prawa do renty przed datą wyroku, chyba że sprawa została już wniesiona do sądu lub wystąpiono z równoważnym według prawa krajowego żądaniem, ponieważ w przeciwnym razie zostałaby zagrożona „równowaga finansowa” różnych planów emerytalnych ( 100 ).

107.

Koncepcja ta mieści się jednak, jak podnosi Komisja, w sferze reperkusji finansowych i wbrew twierdzeniu sądu odsyłającego i VddB cechy właściwego przepisu wspólnotowego nie są decydujące.

108.

Przy tak zakreślonym problemie orzecznictwo pozwala na ograniczenie jedynie wyjątkowo ( 101 ), jeżeli zostanie wykazane ryzyko poważnych reperkusji finansowych z uwagi, między innymi, na znaczną liczbę stosunków prawnych nawiązanych w dobrej wierze na podstawie uregulowania uważanego za skuteczne i obowiązujące ( 102 ).

109.

Ocena ryzyka wymaga wyważenia czynników różnej natury, jak liczba zainteresowanych osób, kwoty, jakie należałoby wypłacić, lub wpływ na funkcjonowanie instytucji dokonującej płatności. W niniejszym postępowaniu prejudycjalnym brak jest danych potwierdzających istnienie tego rodzaju ryzyka ( 103 ). W tych okolicznościach Trybunał ma dwie możliwości: wprost odrzucić możliwość ograniczenia skutków w czasie lub nie udzielić odpowiedzi na to pytanie prejudycjalne.

110.

Pierwsza ewentualność rozwiałaby ostatecznie wątpliwości, lecz bez solidnego uzasadnienia. Druga, za którą opowiada się Komisja i która również mnie jest bliższa, wydaje się ostrożniejsza, ponieważ umożliwiłaby wniesienie kolejnego odesłania prejudycjalnego, zawierającego elementy, których w niniejszej sprawie brakuje ( 104 ).

111.

Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję Trybunałowi udzielenie następującej odpowiedzi na pytania prejudycjalne zadane przez Bayerisches Verwaltungsgericht München: