OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

M. POIARESA MADURA

przedstawiona w dniu 25 października 2005 r.(1)

Sprawa C‑465/04

Honyvem Informazioni Commerciali Srl

przeciwko

Mariella De Zotti

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Corte suprema di cassazione (Włochy)

„Przedstawiciele handlowi działający na własny rachunek – Prawo przedstawiciela handlowego do świadczenia wyrównawczego po rozwiązaniu umowy”

1.     W ramach niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Corte suprema di Cassazione (Włochy) kieruje do Trybunału Sprawiedliwości pytanie, w którym zwraca się o wyjaśnienie różnych aspektów systemu ustanowionego przez dyrektywę Rady 86/653/EWG z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek(2) (dalej zwaną „dyrektywą 86/653” lub „dyrektywą”). W szczególności, owe różne aspekty, które należy wyjaśnić, dotyczą warunków uznania prawa przedstawiciela handlowego do świadczenia wyrównawczego przewidzianego w art. 17 ust. 2 dyrektywy oraz ustalenia wymiaru tego świadczenia, jak również przewidzianego w art. 19 tej dyrektywy zakazu dokonywania odstępstw od postanowień art. 17 ze szkodą dla przedstawiciela handlowego przed wygaśnięciem umowy. Ponadto, wyjaśnienia te powinny uwzględniać szczególne ramy włoskiego porządku prawnego, w którym porozumienia zbiorowe mające zastosowanie do przedstawicieli handlowych odgrywają od dawna zasadniczą rolę w określaniu świadczeń wyrównawczych, do których przedstawiciel handlowy jest uprawniony po rozwiązaniu umowy.

I –    Stan faktyczny, ramy prawne i pytania prejudycjalne skierowane do Trybunału

2.     Pismem z dnia 23 października 1997 r. spółka Honyvem – Informazioni commerciali S.r.l (zwana dalej „Honyvem”) rozwiązała ze skutkiem, który nastąpił w dniu 30 czerwca 1998 r. umowę agencyjną zawartą z Mariellą De Zotti, która to umowa na mocy punktu 10 podlegała „przepisom kodeksu cywilnego, przepisom ustaw szczególnych dotyczących zakresu uprawnień przedstawiciela handlowego, jak również postanowieniom porozumień zbiorowych w sektorze handlu”.

3.     W pozwie z dnia 12 kwietnia 1999 r. przeciwko Honyvem wniesionym do Tribunale di Milano M. De Zotti wystąpiła o zasądzenie od zleceniodawcy na jej rzecz zapłaty świadczenia wyrównawczego z tytułu rozwiązania umowy w wysokości wynoszącej jej zdaniem 181 889 420 ITL na podstawie kryteriów ustanowionych w art. 1751 włoskiego kodeksu cywilnego (codice civile, zwany dalej „kodeksem cywilnym”).

4.     Przepis ten dotyczący świadczenia wyrównawczego w przypadku rozwiązania umowy transponował do włoskiego porządku prawnego art.. 17, 18 i 19 dyrektywy 86/653 i w dacie rozwiązania umowy miał następujące brzmienie:

„W chwili rozwiązania umowy zleceniodawca jest zobowiązany do zapłaty świadczenia wyrównawczego przedstawicielowi handlowemu jeżeli co najmniej jeden z następujących warunków został spełniony:

przedstawiciel handlowy pozyskał dla zleceniodawcy nowych klientów lub znacznie zwiększył wielkość obrotów handlowych z istniejącymi klientami, a zleceniodawca nadal czerpie znaczne korzyści z transakcji z tymi klientami;

zapłata świadczenia wyrównawczego jest zgodna z zasadami słuszności, przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności, w szczególności prowizji, które przedstawiciel handlowy traci, a które wynikają z transakcji z tymi klientami.

Świadczenie nie jest należne:

gdy zleceniodawca rozwiązał umowę z powodu uchybienia przypisanego przedstawicielowi handlowemu, które nie pozwala na kontynuowanie, nawet okresowe, stosunku umownego ze względu na jego poważny charakter;

gdy przedstawiciel handlowy rozwiązał umowę, chyba że rozwiązanie takie jest uzasadnione okolicznościami dotyczącymi zleceniodawcy lub też wiekiem, ułomnością lub chorobą przedstawiciela handlowego, wskutek których nie można od niego wymagać kontynuacji działalności;

gdy za zgodą zleceniodawcy przedstawiciel handlowy przenosi swoje prawa i obowiązki wynikające z umowy agencyjnej na inną osobę.

Świadczenie wyrównawcze nie może przekraczać kwoty odpowiadającej rocznemu świadczeniu wyrównawczemu obliczonemu na podstawie przeciętnej kwoty rocznej wynagrodzeń otrzymanych przez przedstawiciela handlowego w ciągu ostatnich pięciu lat; jeżeli umowa została zawarta przed okresem krótszym niż pięć lat, świadczenie wyrównawcze ustala się na podstawie przeciętnej kwoty danego okresu.

Przyznanie takiego świadczenia wyrównawczego nie pozbawia jednak przedstawiciela handlowego prawa dochodzenia odszkodowania.

Przedstawiciel handlowy traci uprawnienie do świadczenia wyrównawczego przewidzianego w tym artykule, jeżeli w terminie jednego roku od rozwiązania umowy nie zawiadomi on zleceniodawcy, że zamierza dochodzić swoich praw.

Nie są dopuszczalne odstępstwa od postanowień niniejszego artykułu na niekorzyść przedstawiciela handlowego”(3).

5.     Tribunale uznał stanowisko przedstawione przez pozwaną Honyvem za zasadne, lecz zasądził zapłatę kwoty w niższej wysokości 73 880 276 lirów, wynikającej z zastosowania kryteriów ustalania świadczenia wyrównawczego z tytułu rozwiązania umowy przewidzianych w porozumieniu zbiorowym (zwanym dalej „porozumieniem”) z dnia 28 listopada 1992 r. zawartym w dniu 27 listopada 1992 r. pomiędzy Confcommercio (organizacja reprezentująca przedsiębiorców z sektora handlu, turystyki i usług) a FNAARC (organizacja reprezentującą agentów i przedstawicieli handlowych), o następującej treści:

„[…]

Punkt I)

Z uwzględnieniem przepisów art. 1751 kodeksu cywilnego, w brzmieniu zmienionym artykułem 4 decreto legislativo nr 303 z dnia 10 września 1991 r., a w szczególności z uwzględnieniem zasady słuszności, w każdym przypadku rozwiązania umowy agent lub przedstawiciel handlowy będzie miał prawo do świadczenia wyrównawczego, którego wysokość będzie równa 1 % ogólnej kwoty prowizji wymagalnych i wypłaconych w czasie obowiązywania umowy.

Suma ta będzie uzupełniona o następujące świadczenia:

A.      Agenci i przedstawiciele związani z jednym przedsiębiorcą klauzulą wyłączności:

‑      3 % prowizji w granicach nieprzekraczających 24 000 000 lirów prowizji rocznie;

‑      1 % kwoty prowizji od 24 000 001 do 36 000 000 lirów prowizji rocznie.

B.      Agenci i przedstawiciele niezwiązani z jednym przedsiębiorcą klauzulą wyłączności:

‑      3 % prowizji w granicach nieprzekraczających 12 000 000 lirów prowizji rocznie;

‑      1 % kwoty prowizji od 12 000 001 do 18 000 000 lirów prowizji rocznie.

Od świadczenia wyrównawczego zostanie odjęta kwota, do otrzymania której agent lub przedstawiciel handlowy jest uprawniony z tytułu umów ubezpieczenia dobrowolnego zawartych przez zleceniodawcę.

W celu obliczenia świadczenia wyrównawczego z tytułu rozwiązania umowy należy również uwzględnić kwoty przyznane w sposób wyraźny z tytułu zwrotu wydatków lub udziału w wydatkach.

Punkt II)

Również zgodnie z art. 1751 kodeksu cywilnego, obok kwot wskazanych w punkcie I niniejszych postanowień, wypłacona będzie dodatkowa kwota obliczana w następujący sposób:

‑      3 % prowizji wymagalnych w trzech pierwszych latach obowiązywania umowy agencyjnej;

‑      3,50 % prowizji wymagalnych w okresie od czwartego do szóstego roku;

‑      4 % prowizji wymagalnych w ciągu kolejnych lat.

[…]

Punkt III)

Strony uznają, że wyżej ustalony system w zakresie stawek procentowych i progów jest zgodny z zasadą słuszności, o której mowa w akapicie trzecim art. 1751 kodeksu cywilnego.

Punkt IV)

[…]

Oświadczenie do protokołu.

Strony potwierdzają, że niniejsze postanowienia zbiorowe w sprawie wynagrodzenia z tytułu rozwiązania umowy, zgodnie z art. 1751 kodeksu cywilnego, stanowią dla nich system korzystniejszy od uregulowania wynikającego z przepisów prawa. Postanowienia te są współzależne i nierozłączne oraz nie mogą łączyć się z jakimkolwiek innym systemem.

[…]”.

6.     M. De Zotti wniosła apelację od wyroku Tribunale do Corte d’appello di Milano, który częściowo ją uwzględnił. Zdaniem tego sądu, art. 1751 kodeksu cywilnego ustanawia kryterium oparte na uzasadnieniu merytokratycznym, zgodnie z którym przedstawiciela handlowego wynagradza się za pozyskanie klienteli, która nawet po rozwiązaniu umowy nadal dostarcza korzyści zleceniodawcy. Z kolei w stopniu, w jakim porozumienie ustanawia kryteria zupełnie obce temu uzasadnieniu, nie może ono w drodze autonomii woli stron wprowadzać odstępstw od kryteriów wskazanych w art. 1751. Stosując w ten sposób art. 1751, Corte d’appello, odliczając kwotę już zasądzoną przez sąd pierwszej instancji i wypłaconą przez Honyvem zasądził na rzecz M. De Zotti kwotę uzupełniającą w wysokości (zaokrąglonej) 57 000 000 ITL wraz z odsetkami i kwotą wynikającą z rewaloryzacji.

7.     Honyvem wniosła skargę kasacyjną od tego wyroku, w której w szczególności podniosła, z jednej strony, iż odstępstwa od systemu przewidzianego w art. 1751 są niedopuszczalne jedynie. w tym przypadku gdy stosowane są one ze szkodą dla przedstawiciela handlowego oraz, z drugiej strony, iż ocena czy postanowienia dotyczące świadczenia wyrównawczego z tytułu rozwiązania umowy zawarte w porozumieniu mają bardziej lub mniej korzystny charakter w porównaniu z postanowieniami przewidzianymi w art. 1751 kodeksu cywilnego nie może być dokonywana ex post, to znaczy po rozwiązaniu stosunku umownego, lecz ex ante. W tych okolicznościach należałoby uznać, iż umowny system porozumienia zbiorowego jest korzystniejszy od systemu ustanowionego przez art. 1751 kodeksu cywilnego, ponieważ gwarantuje on w każdym przypadku przedstawicielowi handlowemu świadczenie wyrównawcze, które nie zawsze jest zagwarantowane przez system ustawowy.

8.     M. De Zotti również wniosła skargę kasacyjną z tej przyczyny, iż świadczenie wyrównawcze z tytułu rozwiązania umowy nie zostało zasądzone na jej rzecz w kwocie, jakiej żądała.

9.     Mając na uwadze ten stan faktyczny i prawny, Corte suprema di cassazione przedstawił Trybunałowi w trybie prejudycjalnym pytanie, które należy przeredagować i podzielić na dwa następujące pytania:

„1)      Czy w świetle brzmienia i celu przepisu art. 17 dyrektywy 86/653, art. 19 tej dyrektywy można interpretować w ten sposób, iż zezwala on by porozumienie zbiorowe ustanawiało świadczenie wyrównawcze, które z jednej strony jest należne przedstawicielowi handlowemu bez względu na spełnienie przesłanek wskazanych w art. 17 ust. 2, a z drugiej strony, którego wysokość jest ustalana nie na podstawie kryteriów wynikających z dyrektywy, lecz zgodnie z innymi kryteriami przewidzianymi w porozumieniu zbiorowym?

2)      Czy obliczenie wymiaru świadczenia wyrównawczego przewidzianego w art. 17 ust. 2 powinno zostać dokonane w sposób analityczny, czy też dopuszczalne są inne metody, które w większym stopniu uwzględniają kryterium słuszności?”

10.   Zwrócono się zatem do Trybunału o dokonanie wykładni artykułów 17 i 19 dyrektywy 86/653(4). Zgodnie z art. 17 dyrektywy:

„1.       Państwa członkowskie podejmą środki niezbędne w celu zapewnienia, że po rozwiązaniu umowy agencyjnej przedstawicielowi handlowemu przysługuje świadczenie wyrównawcze, zgodnie z ust. 2, lub odszkodowanie, zgodnie z ust. 3.

2. a)  Przedstawiciel handlowy ma prawo do świadczenia wyrównawczego, gdy i o ile:

‑      pozyskał on dla zleceniodawcy nowych klientów lub znacznie zwiększył wielkość obrotów handlowych z istniejącymi klientami, a zleceniodawca z tytułu transakcji z tymi klientami czerpie nadal znaczne korzyści, oraz

‑      zapłata takiego świadczenia wyrównawczego przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności, w szczególności prowizji utraconych z tytułu transakcji z tymi klientami, jest zgodna z zasadami słuszności. Państwa członkowskie mogą przewidzieć, iż do takich okoliczności zalicza się również stosowanie lub niestosowanie klauzuli zakazu konkurencji w rozumieniu art. 20;

b)       świadczenie wyrównawcze nie może przekraczać kwoty odpowiadającej rocznemu świadczeniu wyrównawczemu obliczonemu na podstawie przeciętnej kwoty rocznej wynagrodzeń otrzymanych przez przedstawiciela handlowego w ciągu ostatnich pięciu lat; jeżeli umowa została zawarta przed okresem krótszym niż pięć lat, świadczenie wyrównawcze ustala się na podstawie przeciętnej kwoty danego okresu;

c)       przyznanie takiego świadczenia wyrównawczego nie uniemożliwia przedstawicielowi handlowemu dochodzenia odszkodowania.

3.       Przedstawiciel handlowy ma prawo do odszkodowania za szkodę poniesioną w wyniku ustania jego stosunków ze zleceniodawcą.

Szkodę taką uznaje się w szczególności, gdy rozwiązanie umowy odbywa się w okolicznościach:

‑      utraty przez przedstawiciela handlowego prowizji przysługującej mu w przypadku właściwego wykonywania umowy agencyjnej, zapewniającej zleceniodawcy istotne korzyści z tytułu działalności przedstawiciela handlowego,

‑      oraz/lub braku amortyzacji kosztów i nakładów, poniesionych przez przedstawiciela handlowego przy wykonywaniu umowy agencyjnej za zgodą zleceniodawcy.

4.       Uprawnienie do świadczenia wyrównawczego, zgodnie z ust. 2, lub do odszkodowania, zgodnie z ust. 3, powstaje także, w przypadku gdy umowa agencyjna wygasa wskutek śmierci przedstawiciela handlowego.

5.       Przedstawiciel handlowy straci uprawnienie do świadczenia wyrównawczego, w przypadkach przewidzianych w ust. 2, lub do odszkodowania, w przypadkach przewidzianych w ust. 3, jeżeli w ciągu jednego roku po rozwiązaniu umowy nie zawiadomi on zleceniodawcy, że zamierza dochodzić swoich praw.

6.       Komisja w ciągu ośmiu lat od daty notyfikacji niniejszej dyrektywy przedłoży Radzie sprawozdanie dotyczące stosowania tego artykułu oraz w miarę potrzeb propozycje zmian”.

11.   Artykuł 19 stanowi, że „[s]trony nie mogą odstępować od przepisów art. 17 i 18 ze szkodą dla przedstawiciela handlowego przed wygaśnięciem umowy agencyjnej”.

II – Ocena

12.   Prawodawca wspólnotowy przewidział w art. 17 ust. 2 i 3 dyrektywy dwa różne systemy przyznawania świadczeń wyrównawczych na rzecz przedstawiciela handlowego z tytułu rozwiązania umowy. Zgodnie z ust. 1 tego artykułu, państwa członkowskie mogą dokonać wyboru jednego z tych systemów w chwili transponowania dyrektywy. Ustawodawca włoski wybrał system przewidziany w art. 17 ust. 2.

13.   Wiadomym jest, iż przed transponowaniem dyrektywy 86/653 istniał we Włoszech system świadczeń wyrównawczych z tytułu rozwiązania umowy agencyjnej w dużej mierze oparty na porozumieniach zbiorowych i różniący się od obu alternatywnych systemów przewidzianych w art. 17 ust. 2 i 3 dyrektywy(5). W tych okolicznościach Republice Włoskiej został przyznany dłuższy okres na transponowanie dyrektywy w zakresie objętym art. 17(6). Mimo że ustanowienie takiego systemu wyraźnie odzwierciedla troskę o pozostawienie państwom członkowskim pewnego marginesu swobody, prawodawca wspólnotowy zapewnił każdemu państwu członkowskiemu możliwość wyboru pomiędzy dwoma alternatywnymi systemami przewidzianymi w art. 17 ust. 2 i 3 dyrektywy, ale z pewnością nie przyznał im możliwości przyjęcia systemu prawnego tertium genus, niedającego się pogodzić z żadnym z tych systemów.

A –    Znaczenie i cel świadczenia wyrównawczego przewidzianego w art. 17 ust. 2 dyrektywy 86/653.

14.   Świadczenie wyrównawcze przewidziane w art. 17 ust. 2 dyrektywy ma nadzwyczaj specyficzny i wielopłaszczyznowy charakter w zakresie celu, któremu służy, a jego początków należy szukać w systemie ustanowionym w latach pięćdziesiątych w art. 89b niemieckiego kodeksu handlowego [Handelsgesetzbuch (HGB)] (7).

15.   Ten szczególny system świadczeń wyrównawczych stanowi odpowiedź na problem wynikający z rozwiązania umowy agencyjnej. W zakresie bowiem, w jakim zleceniodawca po rozwiązaniu umowy agencyjnej utrzymuje stosunki handlowe z klientami pozyskanymi przez przedstawiciela handlowego, korzysta on nadal, przynajmniej częściowo, z zysków wynikających z działalności prowadzonej przez przedstawiciela handlowego w okresie obowiązywania umowy, których uzyskanie skutkowałoby wprost wypłacaniem prowizji przedstawicielowi handlowemu.

16.   W kontekście tych okoliczności, prawodawca wspólnotowy przewidział w art. 17 ust. 2 dyrektywy, iż przedstawiciel handlowy jest uprawniony do świadczenia wyrównawczego pod warunkiem spełnienia trzech warunków. Po pierwsze, przedstawiciel handlowy musiał pozyskać nowych klientów lub znacznie zwiększyć wielkość obrotów handlowych z istniejącymi klientami. Po drugie, zleceniodawca musi nadal czerpać znaczne korzyści z tytułu transakcji z tymi klientami po rozwiązaniu umowy agencyjnej. Warunek ten, co jest logiczne, ma zastosowanie wyłącznie wówczas, gdy po zakończeniu umowy nie istnieje już obowiązek zapłaty prowizji przedstawicielowi handlowemu. Po trzecie, nie może zachodzić żadna z okoliczności wyłączających uprawnienie przedstawiciela handlowego do świadczenia wyrównawczego na mocy art. 18 dyrektywy.

17.   Świadczenie to, które można w sposób prawidłowy nazwać świadczeniem wyrównawczym z tytułu pozyskania klienteli ma, jeśli oceniamy je z punktu widzenia przedstawiciela handlowego, wymiar nagrody. Wynagradza ono wysiłki agenta w zakresie, w jakim zleceniodawca nadal czerpie korzyści ekonomiczne z pozyskania wskutek działalności przedstawiciela handlowego klientów lub zwiększenia przez niego obrotów z tymi klientami. Z drugiej strony, świadczenie wyrównawcze z tytułu pozyskania klienteli, oceniane z punktu widzenia zleceniodawcy, pozwala uniknąć sytuacji bezpodstawnego wzbogacenia. Wobec braku zobowiązania do zapłaty świadczenia wyrównawczego po rozwiązaniu umowy, zleceniodawca mógłby bowiem – bez konieczności przekazania przedstawicielowi handlowemu jakiegokolwiek świadczenia wzajemnego – nadal korzystać z zysków, do powstania których, w taki lub inny sposób, przyczynił się przedstawiciel handlowy wskutek swojej działalności(8).

18.   Korzyści dla zleceniodawcy nie są bowiem wyłącznie związane z transakcjami dokonanymi przez zleceniodawcę z tymi klientami przed wygaśnięciem umowy. Korzyści te mogą występować także po wygaśnięciu umowy, w zakresie w jakim te transakcje są nadal realizowane. Równocześnie, wypłata wynagrodzenia przedstawicielowi handlowemu w formie prowizji nie następuje w jednym terminie, odpowiadającym momentowi, w którym przedstawiciel handlowy pozyskał klienta lub dokonuje z nim transakcji i nie polega ona również na wypłaceniu kwoty całkowitej. Przeciwnie, dotyczy to wypłaty wynagrodzenia, która ma miejsce w dłuższym okresie czasu, w postaci prowizji wypłacanych stopniowo, w miarę jak zleceniodawca i klient dokonują kolejnej transakcji(9).

19.   Tego rodzaju ramy umowne zwiększają ryzyko zaistnienia sytuacji bezpodstawnego wzbogacenia zleceniodawcy po rozwiązaniu umowy i uzasadniają zatem zasadę przewidzianą w art. 17 ust. 2 dyrektywy. Jest również oczywiste, iż świadczenie wyrównawcze przewidziane w art. 17 ust. 2 dyrektywy usuwa też ryzyko działań oportunistycznych w momencie zerwania umowy przez zleceniodawcę, do których podjęcia w sposób oczywisty zleceniodawca byłby zachęcony w przypadku braku takich uregulowań(10).

B –    Porównanie systemu świadczeń wyrównawczych przewidzianego w art. 17 ust. 2 dyrektywy 86/653 z systemem świadczeń wyrównawczych przewidzianym w porozumieniu.

20.   Problem istniejący w niniejszej sprawie wynika z okoliczności, że prawodawca wspólnotowy przewidział w art. 19 dyrektywy 86/653, iż „strony nie mogą odstępować od przepisów art. 17 i 18 ze szkodą dla przedstawiciela handlowego przed wygaśnięciem umowy agencyjnej”. To w kontekście tego przepisu uregulowanie świadczenia wyrównawczego przewidziane w art. 17 ust. 2 dyrektywy, które zostało implementowane przez art. 1751 kodeksu cywilnego oraz uregulowanie przewidziane w porozumieniu są ze sobą sprzeczne.

21.   Dwa wnioski wynikają a contrario z treści art. 19. Po pierwsze, przed rozwiązaniem umowy strony mogą dokonać odstępstwa od systemu przewidzianego w art. 17, jeśli ustalą system, który nie będzie mniej korzystny dla przedstawiciela handlowego. Po drugie, po rozwiązaniu umowy strony mogą przyjąć w drodze umownej system ustanawiający odstępstwa, nawet gdyby był on mniej korzystny dla przedstawiciela handlowego(11).

22.   Pytanie, które się nasuwa i które dobrze odzwierciedla dyskusję we włoskim orzecznictwie i doktrynie przedstawioną przez strony, brzmi, czy system świadczeń wyrównawczych, taki jak przewidziany w porozumieniu i opisany powyżej, jest mniej korzystny dla przedstawiciela handlowego niż system świadczeń wyrównawczych przewidziany w art. 17 ust. 2 dyrektywy. W związku z bezwzględnie obowiązującym charakterem systemu ochrony przedstawiciela handlowego ustanowionego w artykułach od 17 do 19 dyrektywy(12), jeżeli system umowny jest mniej korzystny dla przedstawiciela handlowego, jest on wówczas niezgodny z prawem i nie wywołuje żadnych skutków.

23.   Ponadto, w celu określenia, czy system umowny nie jest przypadkiem mniej korzystny aniżeli system ustawowy, oczywiście jest konieczne, zgodnie z zasadami logiki, ażeby te dwa uregulowania były porównywalne. Nie można porównywać tego, co nie jest porównywalne. W tym zakresie uważam, że tego rodzaju porównanie nie może zostać dokonane w okolicznościach takich, jak występujące w niniejszej sprawie, ponieważ system umowny ustanawia świadczenie wyrównawcze, które jest uzależnione od spełnienia zupełnie innych warunków i realizuje zupełnie inne cele aniżeli te, które leżą u podstaw art. 17 ust. 2 dyrektywy. Te dwa systemy oparte są przeciwnych istocie na przeciwnych założeniach, co nie pozwala na ustalenie in abstracto, który z nich jest bardziej korzystny dla przedstawiciela handlowego.

24.   Zatem, w ramach systemu świadczeń wyrównawczych ustanowionego w porozumieniu, okoliczność, iż przedstawiciel handlowy pozyskał nowych klientów lub wzmocnił relacje z istniejącymi klientami nie jest uwzględniana. Ponadto, nie ma znaczenia, że zleceniodawca nadal czerpie znaczne korzyści z działalności gospodarczej z tymi klientami po rozwiązaniu umowy agencyjnej. Z kolei, dla ustalenia wymiaru świadczenia wyrównawczego uregulowanego w porozumieniu, które jest należne przedstawicielowi handlowemu bierze się pod uwagę: okres obowiązywania umowy, wysokość rocznego wynagrodzenia otrzymywanego przez przedstawiciela handlowego w czasie obowiązywania umowy oraz wyłączny bądź niewyłączny charakter umowy agencyjnej.

25.   Należy również wskazać, iż w przeciwieństwie do świadczenia wyrównawczego przewidzianego w przepisach prawa, które jest ustalane również w zależności od sytuacji istniejącej po rozwiązaniu umowy, świadczenie wyrównawcze uregulowane w porozumieniu zależy wyłącznie od sytuacji wcześniejszej (kwot otrzymanych przez przedstawiciela handlowego oraz czasu trwania stosunku umownego).

26.   Abstrahując od tych zasadniczych różnic dotyczących treści i znaczenia dwóch systemów świadczeń wyrównawczych będących przedmiotem niniejszej sprawy, należy stwierdzić, również z punktu widzenia ich ratio, że świadczenie wyrównawcze uregulowane w porozumieniu spełnia zupełnie inne cele od tych, które realizuje świadczenie wyrównawcze przewidziane w art. 17 ust. 2 dyrektywy. To ostatnie jest bezsprzecznie zgodne z filozofią merytokratyczną, zgodnie z którą prawo do świadczenia wyrównawczego przyznaje się przedstawicielowi handlowemu w stopniu, w jakim jego działalność w zakresie pozyskiwania i rozwijania relacji z klientami przyczyniła się do tego, że zleceniodawca nadal korzystał z zysków po rozwiązaniu umowy. Z kolei, świadczenie wyrównawcze przewidziane w porozumieniu i opisane powyżej znajduje się na przeciwległym biegunie w stosunku do rozumowania opartego na ocenie zasług. Takie świadczenie wyrównawcze jest bowiem przyznawane każdemu przedstawicielowi handlowemu w razie wygaśnięcia umowy, nawet jeśli nie pozyskał on klientów, ani nie zwiększył obrotów handlowych z istniejącymi klientami i, w konsekwencji, nawet jeżeli zleceniodawca nie czerpie żadnych korzyści z kontynuowania transakcji z tymi klientami po rozwiązaniu umowy.

27.   Ustalenie, który z tych dwóch systemów świadczeń wyrównawczych jest korzystniejszy dla przedstawiciela handlowego zależy od obrotów handlowych, których wielkość on rzeczywiście zwiększył i może być dokonane jedynie a posteriori, w momencie rozwiązania umowy. Mimo iż w porozumieniu zostało w sposób wyraźny wskazane, że ustanowione w nim świadczenie wyrównawcze odpowiada świadczeniu wyrównawczemu przewidzianemu w przepisach prawa, te dwa systemy nie są w istocie porównywalne ze względu na ich treść i cele. Ani nazwa prawnicza ewentualnie nadana świadczeniu wyrównawczemu przewidzianemu w umowie lub porozumieniu, ani możliwe twierdzenie, że świadczenie wyrównawcze przewidziane w porozumieniu zastępuje całkowicie świadczenie wyrównawcze przewidziane w przepisach prawa nie zmieniają w niczym okoliczności, że nie są one w żaden sposób porównywalne.

28.   Pewne jest, iż te dwa systemy mogą być porównywane z punktu widzenia konkretnych skutków w  zakresie świadczenia wyrównawczego, które wynikają z zastosowania każdego z tych systemów w momencie rozwiązania umowy. Jednakże, dotyczy to porównania skutków lub konsekwencji świadczenia wyrównawczego dokonanych wyłącznie na podstawie zdarzenia zewnętrznego, które pociąga za sobą zastosowanie tych systemów, a którym jest rozwiązanie umowy. Nie dotyczy to porównania obu systemów w ścisłym rozumieniu tego słowa, które to porównanie powinno zostać dokonane na podstawie ich treści i celów.

29.   Nie uważam jednak, iż porównanie, które wynika z art. 19 dyrektywy jest po prostu porównaniem wymiaru świadczeń wyrównawczych wynikającego z zastosowania w danym przypadku systemu umownego bądź ustawowego, w chwili rozwiązania każdej umowy. Moim zdaniem, art. 19 dyrektywy nakazuje dokonanie merytorycznego porównania pomiędzy systemem przewidzianym w przepisach prawa a systemem przewidzianym w porozumieniu, które uwzględnia treść i cele każdego z tych systemów a nie tylko porównanie konkretnych skutków zastosowania tych systemów w zakresie świadczenia wyrównawczego, które są zasadniczo uzależnione od konkretnego momentu i okoliczności rynkowych istniejących w dniu rozwiązania umowy. W tym sensie, te dwa systemy są sprzeczne do tego stopnia, że wydaje się niemożliwe ustalenie, który z nich jest korzystniejszy dla przedstawiciela handlowego(13).

30.   Porównanie, które byłoby dokonane konkretnie w chwili rozwiązania umowy agencyjnej powodowałoby ponadto powstanie sytuacji niepewności i braku bezpieczeństwa, aż do dnia rozwiązania umowy, co do zgodności systemu umownego z ustawowym systemem świadczeń wyrównawczych z tytułu pozyskania klienteli. Systemy przyjęte w drodze umowy nie mogą utrzymywać w niepewności co do ich zgodności z prawem aż do dnia rozwiązania umowy. Ponadto, ze względu na niepewność i brak bezpieczeństwa, które powodowałoby ono w sposób oczywisty dla zleceniodawcy w zakresie ustalenia mającego zastosowanie systemu świadczeń wyrównawczych, rozwiązanie polegające na porównaniu a posteriori i in concreto zachęcałoby w konsekwencji do utrzymywania w mocy umów, które w rzeczywistości nie przynosiłyby raczej korzyści i które należałoby zatem rozwiązać w celu umożliwienia wejścia na rynek nowych przedstawicieli handlowych być może bardziej przedsiębiorczych.

31.   Rozwiązanie w postaci porównania a posteriori, oparte na rozważeniu konkretnych skutków świadczenia wyrównawczego, moim zdaniem, nie może się ostać, chyba że uznamy ochronę ekonomiczną przedstawiciela handlowego za jedyny i wyłączny cel dyrektywy 86/653. Tak, z pewnością, jednak nie jest. Trybunał miał już okazję stwierdzić w tym zakresie, iż poza ochroną przedstawiciela handlowego, celem dyrektywy, jak wynika z jej preambuły, jest również „zniesienie ograniczeń w wykonywaniu zawodu przedstawiciela handlowego, ujednolicenie warunków konkurencji wewnątrz Wspólnoty i podniesienie bezpieczeństwa transakcji handlowych” (14). Ochrona przedstawiciela handlowego nie stanowi więc celu samego w sobie, który należałoby zapewnić za wszelką cenę przy dokonywaniu wykładni postanowień dyrektywy 86/653 i który całkowicie wyklucza uwzględnienie celu polegającego na ochronie bezpieczeństwa i pewności prawnej transakcji handlowych.

32.   Honyvem ma słuszność, gdy twierdzi w swoich pisemnych uwagach, iż pomiędzy spornymi systemami należy dokonać porównania ex ante. Moim zdaniem, stanowisko Honyvem nie jest zasadne w zakresie wniosku, do którego spółka ta dochodzi, w świetle którego z analizy ex ante wynika, że system świadczeń wyrównawczych taki, jak przewidziany w porozumieniu, jest korzystniejszy dla przedstawiciela handlowego aniżeli system ustawowy przewidziany w art. 17 ust. 2 dyrektywy. Gdyby tak było, chodziło by tu o odstępstwo dozwolone w świetle art. 19 dyrektywy.

33.   Jednakże, jak już wskazałem, w oparciu o analizę ex ante nie można wnioskować, że system zawarty w takim porozumieniu, jak niniejsze jest, in abstracto, korzystniejszy dla przedstawiciela handlowego aniżeli system ustanowiony w art. 17 ust. 2 dyrektywy.

34.   Ażeby dojść do takiego wniosku, należałoby uznać, że ustalona została przesłanka, na której opiera się Honyvem – a która jest sprzeczna z teleologią merytokratyczną przyjętą w systemie wspólnotowym – to znaczy, że wszyscy przedstawiciele handlowi przejawiają skrajną niechęć do ponoszenia ryzyka do tego stopnia, że z pewnością wolą system o charakterze egalitarnym, który gwarantuje przynajmniej jakąś kwotę dla wszystkich, od systemu takiego jak przewidziany w art. 17 ust. 2 dyrektywy, który zapewnia tylko świadczenie wyrównawcze, choćby nawet w danym przypadku było ono znacznie wyższe, jedynie dla tych przedstawicieli handlowych, którym udało się pozyskać klientów lub rozwinąć relacje z klientami w okresie obowiązywania umowy.

35.   Prawdą jest, iż w ramach merytokratycznego systemu świadczeń wyrównawczych, przewidzianego w art. 17 dyrektywy, niektórzy przedstawiciele handlowi mogliby nie być uprawnieni do żadnego świadczenia wyrównawczego. Zatem, na takich warunkach i przy zachowaniu wszystkich przesłanek żaden system nie mógłby być in abstracto gorszy od systemu merytokratycznego przewidzianego w art. 17 dyrektywy, ponieważ jego zastosowanie może spowodować, że żadne świadczenie wyrównawcze nie będzie należne. Jednakże, zgodnie z tym rozumowaniem jakikolwiek system, który gwarantowałby z góry przedstawicielowi handlowemu co najmniej świadczenie wyższe od zera, stanowiłby odstępstwo od systemu z art. 17 dyrektywy, dozwolone w świetle art. 19 tej dyrektywy. Oznacza to, iż prawie wszystkie systemy świadczeń wyrównawczych, które gwarantują przedstawicielowi handlowemu jakiekolwiek świadczenie z tytułu rozwiązania umowy spełniają kryterium z art. 19 dyrektywy jako dopuszczalne wyjątki od art. 17. Oczywiste jest, iż nie można kierować się rozumowaniem tego rodzaju, w stopniu, w jakim pozbawiałoby ono przewidziany w art. 19 zakaz ustanawiania odstępstw jakiegokolwiek skutku.

36.   Problem porównywania ex ante tych dwóch systemów świadczeń wyrównawczych, podniesiony przez Honyvem w jej uwagach, wiąże się z faktem, iż opiera się ono na uwzględnieniu jedynie hipotetycznych przedstawicieli handlowych, którzy w przypadku zastosowania do nich merytokratycznego systemu świadczeń wyrównawczych z art. 17 ust. 2 dyrektywy nie mieliby prawa do świadczenia wyrównawczego. Przeciwnie, gdy art. 19 dyrektywy stanowi, iż strony nie mogą odstępować od przepisów art. 17 „ze szkodą dla przedstawiciela handlowego”, przepis ten odnosi się, w sposób abstrakcyjny, do każdego przedstawiciela handlowego pozostającego w indywidualnym stosunku umownym, niezależnie od tego, czy chodzi o przedstawiciela handlowego, któremu przyznaje się świadczenie wyrównawcze na mocy art. 17 ust. 2 dyrektywy.

37.   Nie można więc dojść do wniosku, iż w świetle analizy ex ante, system świadczeń wyrównawczych, taki jak ustanowiony w porozumieniu, jest korzystniejszy dla przedstawiciela handlowego aniżeli system przewidziany w art. 17 ust. 2 dyrektywy.

38.   Wykładnia art. 19 dyrektywy, której dokonuję, w sposób oczywisty nie sprzeciwia się uznaniu za zgodne z prawem porozumień wprowadzających odstępstwa od systemu z art. 17 ust. 2 dyrektywy, ani temu, ażeby porozumienia te wykazywały pewne podobieństwo do systemu takiego, jaki ustanawia porozumienie w niniejszej sprawie. Ważnym jest jedynie, ażeby ustanawiały one system, który nie może in abstracto okazać się gorszy dla żadnego przedstawiciela handlowego od systemu ustanowionego w art. 17 ust. 2 dyrektywy. Jest tak nawet wówczas, jeśli chodzi o porozumienia oparte na rozumowaniu w dużej mierze odmiennym od tego, na którym opiera się system wspólnotowy. Można zatem wyobrazić sobie, tytułem przykładu, iż porozumienie zbiorowe gwarantuje przedstawicielowi handlowemu świadczenie minimalne w stałej kwocie, ustalonej w oparciu o czas trwania umowy i wielkość obrotów, niezależnie od spełnienia warunków przewidzianych w art. 17 ust. 2 dyrektywy, do której dodaje się kwotę wynikającą z zastosowania tego ostatniego systemu. System tego typu stanowiłby oczywiście odstępstwo od postanowień art. 17 ust. 2 dyrektywy, w zakresie w jakim byłby on stosowany niezależnie od spełnienia tych warunków. Ponadto, żaden przedstawiciel handlowy nie może uważać, że jeśli podlega on temu systemowi, stawia go to w gorszej sytuacji, niż gdyby został w stosunku do niego zastosowany w sposób ścisły system z art. 17 ust. 2 dyrektywy. Odstępstwo tego rodzaju byłoby dopuszczalne na mocy art. 19 dyrektywy.

39.   Z kolei nie jest dopuszczalne, jak wskazuje M. De Zotti w ślad za częścią doktryny włoskiej(15), ażeby, powołując się na autonomię woli stron i odnosząc się do ewentualnego porozumienia, w rzeczywistości utrzymywać w mocy system świadczeń wyrównawczych co do zasady identyczny z systemem, który funkcjonował przed transponowaniem art. 17 ust. 2 dyrektywy do włoskiego porządku prawnego i który nie gwarantował żadnemu z przedstawicieli handlowych niczego więcej, aniżeli to, co gwarantuje im system wspólnotowy.

40.   Uważam zatem, iż na pierwsze pytanie skierowane przez Corte suprema di cassazione Trybunał powinien odpowiedzieć, że wykładni art. 19 dyrektywy należy dokonywać w ten sposób, iż porozumienie zbiorowe, takie jak porozumienie z dnia 28 listopada 1992 r., które ustanawia system świadczeń wyrównawczych dla przedstawiciela handlowego po rozwiązaniu umowy, którego treść i cele są niezgodne z tymi, które charakteryzują system świadczeń wyrównawczych, przewidziany w art. 17 ust. 2 dyrektywy i które ma na celu całkowite zastąpienie tego ostatniego systemu, należy uważać za system ustanawiający odstępstwo na szkodę przedstawiciela handlowego.

C –    Sposoby obliczania świadczenia wyrównawczego z tytułu pozyskania klienteli przewidziane w art. 17 ust. 2 dyrektywy 86/653

41.   W pierwszej kolejności należy podkreślić, iż art. 17 dyrektywy określa nie tylko warunki przyznania świadczenia wyrównawczego z tytułu pozyskania klienteli, ale również elementy niezbędne do obliczenia tego świadczenia. Wynika to z samej treści art. 17 ust. 2 dyrektywy, w którym jest użyte pojęcie „gdy i o ile”. Przepis ten nie ogranicza się zatem do określenia warunków, na jakich przyznawane jest świadczenie wyrównawcze z tytułu pozyskania klienteli, ale określa on również sposoby obliczania wymiaru tego świadczenia wyrównawczego. Zatem, w ten właśnie sposób, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, sądy włoskie powinny interpretować art. 1751 kodeksu cywilnego, w sposób możliwie jak najbardziej zgodny z treścią i celem dyrektywy, w celu osiągnięcia zamierzonego przez nią rezultatu(16).

42.   Z całą pewnością obliczenie wymiaru świadczenia wyrównawczego przewidzianego w art. 17 ust. 2 dyrektywy może wywoływać pewne trudności. Wiąże się ono bowiem z koniecznością opierania się na przewidywaniach dotyczących stosunków handlowych pomiędzy zleceniodawcą a klientami, których przedstawiciel handlowy uprzednio pozyskał lub z którymi rozwinął relacje oraz w zakresie korzyści, które zleceniodawca uzyska z transakcji dokonywanych z tymi klientami po rozwiązaniu umowy agencyjnej bez konieczności płacenia kolejnych prowizji przedstawicielowi handlowemu.

43.   W każdym razie, opieranie się na przewidywaniach jest dla sądów rzeczą zwyczajną, w szczególności przy ustalaniu wysokości szkody, gdy porównują sytuację, która istnieje z hipotetyczną sytuacją, która istniałaby, jeżeli nie nastąpiłoby określone zdarzenie wywołujące szkodę. Niezależnie od trudności nieodłącznie związanych z dokonywaniem tego typu operacji ustalania wysokości szkody na podstawie przewidywań, sądy w dalszym ciągu dokonują ich w praktyce. Wystarczy wskazać przykładowo w tym zakresie ustalanie wysokości utraconych korzyści(17) lub ustalanie wysokości szkody, polegającej na utracie „szansy”, które wykazują pewną analogię nie tylko pomiędzy sobą(18), lecz również z obliczaniem świadczenia wyrównawczego przewidzianego w art. 17 ust. 2 dyrektywy 86/653. W szczególności, w przypadku włoskiego porządku prawnego, który zdaje się uznawać, że szkoda wynikająca z utraty „szansy” może stanowić podstawę odszkodowania i który z góry uznaje za dopuszczalne szacowanie tej szkody na podstawie przewidywań i prawdopodobieństwa(19), pewnym jest, iż obliczenie świadczenia wyrównawczego z tytułu pozyskania klienteli zgodnie ze sposobami wskazanymi w art. 17 ust. 2 dyrektywy nie jest szczególnie trudne. Tym, co jest ostatecznie wymagane do dokonania tego obliczenia jest przyjęcie założeń co do nastąpienia pewnych zdarzeń po rozwiązaniu umowy agencyjnej.

44.   Możliwe trudności w dokonywaniu takich założeń nie stanowią wystarczającej przyczyny, aby zastąpić system świadczeń wyrównawczych przewidziany w art. 17 ust. 2 dyrektywy innym systemem, takim jak ustanowiony w niniejszej sprawie w drodze porozumienia. Pomimo, iż ten ostatni system pozwala na łatwe obliczanie wymiaru świadczenia wyrównawczego, jest on niezgodny z systemem świadczeń wyrównawczych w zakresie treści, znaczenia i celu.

45.   Można więc właściwie przedstawić obliczanie świadczenia wyrównawczego przewidzianego w art. 17 ust. 2 dyrektywy w trzech fazach(20).

46.   W pierwszej fazie należy oszacować w sposób ilościowy korzyści, które zleceniodawca uzyska po rozwiązaniu umowy, a które odpowiadają mniej więcej kwocie prowizji, których nie będzie on już po rozwiązaniu umowy zobowiązany wypłacić przedstawicielowi handlowemu z tytułu pozyskania lub rozwijania relacji z klientami. W tym zakresie, wydaje się jasne, iż na przykład wysokość obrotów i wartość prowizji wypłaconych przedstawicielowi handlowemu w okresie obowiązywania umowy stanowią użyteczne elementy dla ustalenia korzyści, które zleceniodawca prawdopodobnie uzyska w przyszłości i przez to, dla ustalenia wymiaru świadczenia wyrównawczego należnego przedstawicielowi handlowemu. Jednakże, te elementy będą miały znaczenie jedynie w wąskim zakresie, gdy ze względu na ich przydatne cechy będą one właściwe do dokonania założeń niezbędnych dla obliczenia świadczenia wyrównawczego przewidzianego w art. 17 ust. 2 dyrektywy, a nie w zakresie, w jakim są one uznane za istotne dla obliczenia takiego świadczenia przez jakieś porozumienie zbiorowe.

47.   Po fazie tej następuje kolejna faza, w ramach której należy zbadać, czy zapłata tego świadczenia jest słuszna. Kryterium słuszności odgrywa drugorzędną rolę w systemie art. 17 ust. 2 dyrektywy. Ma ono charakter zaworu bezpieczeństwa, dzięki któremu sąd może dostosować kwotę świadczenia wyrównawczego do szczególnych okoliczności danego przypadku, bądź ewentualnie, w rzadkich przypadkach, do wykluczenia jakiegokolwiek świadczenia wyrównawczego. Kazuistyczny charakter nieodłącznie związany z każdym ustaleniem opartym na kryterium słuszności, czyni, moim zdaniem, niemożliwym jakiekolwiek wyliczenie lub opisanie szczególnych okoliczności danego przypadku, które mogłyby zostać uznane za właściwe dla dokonania tego ustalenia. Tego rodzaju analiza będzie oczywiście należała do właściwych sądów krajowych.

48.   Wreszcie w ramach trzeciej fazy, kwota świadczenia wyrównawczego ograniczona jest górnym limitem przewidzianym w art. 17 ust. 2 lit. b) dyrektywy. Mowa tu o górnym limicie, który nie powinien być przyjmowany jako punkt wyjścia dla obliczania świadczenia wyrównawczego, lecz jako górny pułap, który ma znaczenie tylko wówczas, gdy kwota świadczenia wyrównawczego wynikająca z dwóch poprzednich faz obliczenia jest od niego wyższa.

49.   Z tych względów uważam, że na drugie pytanie skierowane przez Corte suprema di cassazione Trybunał powinien odpowiedzieć, iż wykładni art. 17 ust. 2 dyrektywy należy dokonywać w ten sposób, że przepis ten nie tylko określa warunki uznania prawa przedstawiciela handlowego do świadczenia wyrównawczego, lecz również elementy służące do obliczenia tego świadczenia, co sprawia że kryterium słuszności może odgrywać rolę tylko wówczas, gdy wskutek szczególnych okoliczności danego przypadku konieczne jest skorygowanie kwoty świadczenia wyrównawczego, która została już ustalona na podstawie obiektywnych elementów przewidzianych w art. 17 ust. 2 lit. a) dyrektywy 86/653.

III – Wnioski

50.   Z tych względów, proponuję by Trybunał odpowiedział w następujący sposób na pytania skierowane przez Corte suprema di cassazione:

„1)      Wykładni art. 19 dyrektywy Rady 86/653/EWG z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek należy dokonywać w ten sposób, że porozumienie zbiorowe, takie jak porozumienie z dnia 28 listopada 1992 r., które ustanawia system świadczeń wyrównawczych dla przedstawiciela handlowego po rozwiązaniu umowy, którego treść i cele są niezgodne z treścią i celami systemu świadczeń wyrównawczych przewidzianego w art. 17 ust. 2 dyrektywy 86/653 i które ma celu zastąpienie go w całości, należy uważać za system, który ustanawia odstępstwo na szkodę przedstawiciela handlowego.

2)      Wykładni art. 17 ust. 2 dyrektywy 86/653 należy dokonywać w ten sposób, że przepis ten nie ustanawia jedynie warunków przyznania przedstawicielowi handlowemu prawa do świadczenia wyrównawczego, lecz również wskazuje elementy służące do obliczenia tego świadczenia, co sprawia że kryterium słuszności może odgrywać rolę tylko wówczas, gdy wskutek szczególnych okoliczności danego przypadku konieczne jest skorygowanie kwoty świadczenia wyrównawczego już obliczonej na podstawie elementów obiektywnych przewidzianych w art. 17 ust. 2 lit. a) dyrektywy 86/653”.

---

1 – Język oryginału: portugalski.

---

2 – Dz.U. L 382, str. 17.

---

3 –      Następnie, został przyjęty decreto legislativo nr 65 z dnia 15 lutego 1999 r., który wprowadza pewne zmiany do regulacji umowy agencyjnej w celu zapewnienia pełniejszego transponowania dyrektywy 86/653.I I tak art. 1751 akapit pierwszy kodeksu cywilnego, został zmieniony w następujący sposób: „Z chwilą rozwiązania umowy zleceniodawca jest zobowiązany zapłacić przedstawicielowi handlowemu świadczenie wyrównawcze, w przypadku gdy są spełnione następujące warunki”. Ponadto, został dodany nowy akapit in fine, przewidujący, iż świadczenie wyrównawcze jest również płatne w przypadku wygaśnięcia umowy wskutek śmierci przedstawiciela handlowego.

---

4 – Dyrektywa 86/653 była już przedmiotem wykładni Trybunału, w szczególności art. 17 i 19 dyrektywy stanowiły bezpośrednio przedmiot analizy w sprawach zakończonych wyrokami: z dnia 12 grudnia 1996 r. w sprawie C‑104/95 Kontogeorgas, Rec. str. I-6643, z dnia 30 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑215/97 Bellone, Rec. str. I-2191, z dnia 13 lipca 2000 r. w sprawie C‑456/98 Centrosteel, Rec. str. I-6007, z dnia 6 marca 2003 r. w sprawie C‑485/01 Caprini, Rec. str. I-2371. W wyroku z dnia 9 listopada 2000 r. w sprawie C‑381/98 Ingmar, Rec. str. I-9305. Ostatnio w dniu 28 kwietnia 2005 r. rzecznik generalny L.A. Geelhoed przedstawił opinię w sprawie C‑3/04 Poseidon Chartering, toczącej się przed Trybunałem. W każdym przypadku pytania, które do tej pory badał Trybunał różnią się od pytań przedstawionych przez Corte suprema di cassazione w niniejszej sprawie.

---

5 – Zobacz np. Baldi, R., Il contratto di agenzia, siódme wydanie, Giuffrè, Mediolan 2001, str. 247 i n.

---

6 – Zobacz szósty motyw, który odnosi się bezpośrednio do konieczności, by „dla niektórych państw członkowskich […] przewidzieć dodatkowe okresy przejściowe, ponieważ muszą one podjąć szczególne starania, aby dostosować swoje regulacje do wymogów niniejszej dyrektywy; dotyczy to w szczególności świadczenia wyrównawczego po rozwiązaniu umowy między zleceniodawcą a przedstawicielem handlowym”. Zatem, zgodnie z art. 22 ust. 3 dyrektywy Republika Włoska była jednym z tych państw, w szczególności w odniesieniu do obowiązków wynikających z art. 17 dyrektywy.

---

7 – Okoliczność ta jest często wskazywana w doktrynie. Zobacz również str. 2 sprawozdania Komisji w sprawie stosowania art. 17 dyrektywy.

---

8 – Zobacz Pinto Monteiro A., „Il contratto di agenzia rivisitato. La direttiva CEE N. 86/653”, w: Diritto Privato comunitario, tom I, (a cura di Vito Rizzo), Edizioni Scientifiche Italiane, 1997, str. 252–253 oraz Gomes, J., O conceito de enriquecimento, o enriquecimento forçado e os vários paradigmas do enriquecimento sem caus a, Porto, 1998, str. 279–282.

---

9 – Zobacz w szczególności art. 10 dyrektywy 86/653 dotyczący dnia, w którym nabywa się prawo do prowizji.

---

10 – Równocześnie art. 18 dyrektywy ma na celu uniknięcie sytuacji, w której przedstawiciel handlowy bezprawnie uzyskuje świadczenie wyrównawcze w przypadku, gdy to on jest odpowiedzialny za rozwiązanie umowy lub w przypadku, gdy skumulowałby on świadczenie wyrównawcze z tytułu pozyskania klienteli z innym świadczeniem o podobnym charakterze.

---

11 – Doktryna uzasadnia takie ograniczenie autonomii woli stron względami „paternalizmu”, który wynika z asymetrycznej pozycji, w której znajdują się dwie strony umowy. Ograniczenie to ma na celu uniknięcie, aby sytuacja podległości i asymetrii informacji przedstawiciela handlowego w stosunku do zleceniodawcy, która istnieje w okresie obowiązywania umowy, faktycznie mu uniemożliwiła podjęcie decyzji o tym, co jest dla niego najlepsze. Zobacz np. v. Hoyningen-Huene, G., w Münchener Kommentar zum Handelsgesetzbuch, Komentarz do artykułu 89b, punkt 188, str. 1174, C.H. Beck, Monachium, 1996 oraz Cunha, C., A indemnização de clientela do agente comercial, 2003, Coimbra Editora, str. 346 i n.

---

12 – Zobacz podobnie ww. wyrok w sprawie Ingmar, pkt 21 i 22.

---

13 – Ten pogląd można odnaleźć w doktrynie włoskiej; przykładowo spośród aktualnych publikacji: Sordi, P. „La contrattazione collettiva e l’indennità di cessazione del rapporto nel contratto di agenzia” w Massimario di Giurisprudenza del Lavoro, 2001, str. 546 i nast., w szczególności str. 548 oraz, jeszcze poźniejsza publikacja tego samego autora: Sordi, P. „L’invalidità degli accordi del 1992 sull’indennità di cessazione del rapporto di agenzia” w Giustizia Civile, 2002, str. 487. Baldi, R., Il contrato di agenzia, op. cit., str. 266 oraz w szczególności str. 278–282 również zajmuje stanowisko, między innymi, na temat nieskuteczności i niezgodności systemu porozumień zbiorowych z artykułem 1751 kodeksu cywilnego i artykułem 17 ust. 2 dyrektywy 86/653. W pewnej części najnowszego orzecznictwa włoskiego, chociaż, jak wydaje się jest to część mniejsza, również została zaprezentowana taka sama argumentacja, jak wynika z opisu przedstawionego przez Corte suprema di cassazione we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

---

14 – Zobacz ww. wyroki w sprawach: Bellone, pkt 13 i 17 oraz Ingmar, pkt 20 i 23.

---

15 – Zobacz, w szczególności, Baldi, R., Il contratto d’agenzia, op. cit., str. 268.

---

16 – Zobacz wydany niedawno wyrok z dnia 5 października 2004 r. w sprawach połączonych C‑397/01 i C‑403/01 Pfeiffer i in., Zb.Orz. str. I-8835, pkt 113.

---

17 – De Cupis, A., Il danno – Teoria generale della responsabilità civile, t. I, wyd. 3, Giuffrè, Mediolan, 1979, str. 297, przypomina, że ustalanie wysokości szkody tego rodzaju zobowiązuje do oszacowania „czy została uzyskana czy też nie określona korzyść [...]. Pewność nie może być absolutna w sferze hipotez: należy zadowolić się pewnością relatywną, tzn. uzasadnionym i racjonalnym oczekiwaniem” (tłumaczenie własne).

---

18 – Zobacz w tym znaczeniu Bocchiola, M. „Perdita di una ‘chance’ e certezza del danno”, w Rivista Trimestrale di Diritto e Procedura Civile, Anno XXX (1976), str. 55 i nast, a w szczególności str. 60–61 gdzie podkreśla się, że w zakresie w jakim pewność jest tylko relatywna, zarówno w zakresie utraty szansy, jak i utraconych korzyści „obie hipotezy do pewnego stopnia mogą się w praktyce mieszać i nakładać na siebie” (tłumaczenie własne).

---

19 – Zobacz wyrok Corte suprema di cassazione z dnia 29 kwietnia 1993 r., nr 5026 w Giurisprudenza Italiana, 1994, część pierwsza, sekcja I, Zb. 234 i nast., w szczególności Zb. 241 z komentarzem A. Musy.

---

20 – Jak wskazuje Komisja w swoim ww. sprawozdaniu dotyczącym stosowania art. 17 dyrektywy, str. 3-5.