WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 21 września 1999 r.(*)

W sprawie C‑67/96

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu WE (obecnie art. 234 WE), przez Kantongerecht te Arnhem (Niderlandy) wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Albany International BV

a

Stichting Bedrijfspensioenfonds Textielindustrie,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 85, 86 i 90 traktatu WE (obecnie art. 81 WE, 82 WE i 86 WE),

TRYBUNAŁ,

w składzie: G.C. Rodríguez Iglesias, prezes, J.P. Puissochet, G. Hirsch i P. Jann, prezesi izb, J.C. Moitinho de Almeida (sprawozdawca), C. Gulmann, J.L. Murray, D.A.O. Edward, H. Ragnemalm, L. Sevón i M. Wathelet, sędziowie,

rzecznik generalny: F.G. Jacobs,

sekretarz: D. Louterman‑Hubeau, główny administrator,

rozważywszy uwagi przedstawione:

–        w imieniu Albany International BV przez T.R. Ottervangera, członka izby adwokackiej w Rotterdamie, i M.H. van Coeverdena, członka izby adwokackiej w Hadze,

–        w imieniu Stichting Bedrijfspensioenfonds Textielindustrie przez E. Lutjensa, członka izby adwokackiej w Amsterdamie, i M.O. Meulenbelta, członka izby adwokackiej w Utrechcie,

–        w imieniu rządu niderlandzkiego przez A. Bosa, radcę prawnego w ministerstwie spraw zagranicznych, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu niemieckiego przez E. Rödera, Ministerialrat w federalnym ministerstwie gospodarki, i C.D. Quassowskiego, Regierungsdirektor w tym samym ministerstwie, działających w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu rządu francuskiego przez K. Rispal‑Bellanger, dyrektora ds. prawa międzynarodowego gospodarczego i prawa wspólnotowego w dyrekcji do spraw prawnych ministerstwa spraw zagranicznych, i C. Chavance’a, sekretarza spraw zagranicznych w tej samej dyrekcji, działających w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez W. Wilsa, członka służby prawnej, działającego w charakterze pełnomocnika,

uwzględniwszy sprawozdanie na rozprawę,

po zapoznaniu się z uwagami ustnymi Albany International BV, reprezentowanej przez T.R. Ottervangera, Stichting Bedrijfspensioenfonds Textielindustrie, reprezentowanej przez E. Lutjensa i M.O. Meulenbelta, rządu niderlandzkiego, reprezentowanego przez M.A. Fierstra, szefa wydziału prawa europejskiego w ministerstwie spraw zagranicznych, działającego w charakterze pełnomocnika, rządu francuskiego, reprezentowanego przez C. Chavance’a, rządu szwedzkiego, reprezentowanego przez A. Krusego, departamentsråd w sekretariacie prawnym (UE) ministerstwa spraw zagranicznych, działającego w charakterze pełnomocnika, i Komisji, reprezentowanej przez W. Wilsa, na rozprawie w dniu 17 listopada 1998 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 28 stycznia 1999 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Postanowieniem z dnia 4 marca 1996 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 11 marca 1996 r., Kantongerecht te Arnhem zwrócił się w trybie art. 177 traktatu WE (obecnie art. 234 WE) z trzema pytaniami prejudycjalnymi w przedmiocie wykładni art. 85, 86 i 90 traktatu WE (obecnie art. 81 WE, 82 WE i 86 WE).

2        Pytania te zostały postawione w ramach sporu pomiędzy spółką Albany International BV (zwaną dalej „spółką Albany”) a Stichting Bedrijfspensioenfonds Textielindustrie (branżowym funduszem emerytalnym przemysłu tekstylnego, zwanym dalej „Funduszem”) w przedmiocie odmowy wpłaty przez spółkę Albany składek do Funduszu za rok 1989 z tego względu, że jej zdaniem obowiązkowe członkostwo w Funduszu, z którego to tytułu żąda się od niej wpłaty składek, jest sprzeczne z art. 3 lit. g) traktatu WE [obecnie, po zmianie, art. 3 ust. 1 lit. g) WE] oraz z art. 85, 86 i 90 traktatu WE.

 Ustawodawstwo krajowe

3        Niderlandzki system ubezpieczeń emerytalnych oparty jest na trzech filarach.

4        Pierwszym z nich jest ustawowa emerytura podstawowa, wypłacana przez państwo na podstawie Algemene Ouderdomswet (ustawy o powszechnym systemie emerytalnym, zwanej dalej „AOW”) i Algemene Nabestaandenwet (ustawy o powszechnym systemie zabezpieczenia spadkobierców). Ten obowiązkowy system powszechny uprawnia każdego do emerytury w niewielkiej wysokości, niezależnej od rzeczywiście pobieranego wcześniej wynagrodzenia i obliczanej na podstawie ustawowej płacy minimalnej.

5        Na drugi filar składają się emerytury dodatkowe, wypłacane w związku z działalnością zarobkową, w formie zatrudnienia lub działalności na własny rachunek, które uzupełniają w większości przypadków emeryturę podstawową. Emerytury dodatkowe są zwykle wypłacane w ramach systemów zbiorowych, znajdujących zastosowanie do określonego sektora gospodarki, określonego zawodu lub do pracowników konkretnego przedsiębiorstwa, przez fundusze emerytalne, w których członkostwo stało się obowiązkowe na mocy, między innymi, jak w sprawie przed sądem krajowym, Wet van 17 maart 1949 houdende vaststelling van en regeling betreffende verplichte deelneming in een bedrijfspensioenfonds (ustawy z dnia 17 marca 1949 r. o zasadach obowiązkowego członkostwa w branżowych funduszach emerytalnych, zwanej dalej „BPW”).

6        Trzeci filar stanowią indywidualne umowy ubezpieczenia emerytalnego lub ubezpieczenia na życie, zawierane dobrowolnie.

7        Zgodnie z Wet op de loonbelasting (ustawą o podatku dochodowym) zaliczki na poczet emerytury podlegają odliczeniu od podatku tylko pod warunkiem, że emerytura ta nie przekracza „racjonalnej” wysokości. Nie podlegają natomiast odliczeniu zaliczki na poczet emerytury przekraczającej tę wysokość. Poziom ten został określony, w przypadku 40 lat pracy, na 70% wynagrodzenia, jakie zainteresowany otrzymywał pod koniec kariery zawodowej. W związku z takimi przepisami podatkowymi obecną normą w Niderlandach w zakresie emerytury jest świadczenie w wysokości, łącznie z emeryturą wypłacaną na podstawie AOW, 70% ostatniego wynagrodzenia.

8        Artykuł 1 ust. 1 BPW, w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 11 lutego 1988 r., stanowi:

„1.      W rozumieniu niniejszej ustawy i przepisów wydanych na jej podstawie następujące pojęcia oznaczają:

[…]

b)      branżowy fundusz emerytalny: fundusz działający w określonym sektorze działalności gospodarczej, w ramach którego środki są gromadzone wyłącznie na rzecz osób wykonujących w tym sektorze działalność zarobkową w formie zatrudnienia lub na rzecz osób wykonujących w tym sektorze działalność zarobkową w innej formie;

[…]

f)      właściwy minister: minister pracy i spraw społecznych”.

9        Artykuł 3 BPW w nowym brzmieniu przewiduje, że:

„1.      Właściwy minister może, na wniosek branżowej organizacji pracodawców lub pracowników, którą uzna za wystarczająco reprezentatywną dla struktury gospodarczej określonego sektora działalności, w uzgodnieniu z ministrem kierującym działem administracji, w którego zakresie leżą sprawy tego sektora działalności, i po zasięgnięciu opinii Sociaal‑Economische Raad [rady społeczno‑gospodarczej] oraz Verzekeringskamer [izby ubezpieczeń], nadać charakter obowiązkowy członkostwu w branżowym funduszu emerytalnym w odniesieniu do wszystkich lub niektórych kategorii pracowników wspomnianego sektora.

2.      W przypadku, o jakim mowa w poprzednim ustępie, wszyscy należący do kategorii, których dotyczy ten przepis, a także, jeśli chodzi o osoby wykonujące działalność w formie zatrudnienia, ich pracodawcy, zobowiązani są przestrzegać dotyczących ich przepisów statutów i regulaminów branżowych funduszy emerytalnych oraz przepisów wydanych na ich podstawie. Poszanowanie tych przepisów może być dochodzone na drodze sądowej, w szczególności w zakresie wpłaty składek”.

10      Artykuł 5 ust. 2 BPW w nowym brzmieniu wymienia szereg warunków uwzględniania przez ministra pracy i spraw społecznych wniosku o nadanie członkostwu w funduszu charakteru obowiązkowego, o jakim mowa w art. 3 ust. 1. Zgodnie z art. 5 ust. 2 pkt III i IV BPW w nowym brzmieniu statuty i regulaminy branżowych funduszy emerytalnych muszą zawierać odpowiednie gwarancje dla ubezpieczonych, a przedstawiciele organizacji pracodawców i pracobiorców sektora muszą zasiadać w równej liczbie w organach zarządzających tych funduszy.

11      Artykuł 5 ust. 2 pkt II lit. l) BPW w nowym brzmieniu stanowi również, że statuty i regulaminy branżowych funduszy emerytalnych winny zawierać przepisy określające przypadki i warunki, na jakich pracownicy sektora nie będą zobowiązani do członkostwa w funduszu lub będą mogli być zwolnieni z niektórych zobowiązań w stosunku do tego funduszu.

12      Artykuł 5 ust. 3 BPW w nowym brzmieniu dodaje:

„Minister pracy i spraw społecznych, po zasięgnięciu opinii izby ubezpieczeń oraz rady społeczno‑gospodarczej, wydaje wytyczne w kwestiach, o których mowa w ust. 2 pkt II lit. l). Wytyczne te opierać się winny na zasadzie, iż zainteresowani pracownicy ubezpieczeni już w zakładowym funduszu emerytalnym lub w zakładzie ubezpieczeń na życie co najmniej od sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku, o którym mowa w art. 3 ust. 1, nie mają obowiązku przystąpić do funduszu branżowego lub są zwolnieni z obowiązku wpłaty składek, w całości lub w racjonalnej części, pod warunkiem że mogą udowodnić uzyskanie praw emerytalnych co najmniej równych tym, jakie uzyskaliby w przypadku przystąpienia do branżowego funduszu emerytalnego, i na czas, na jaki są w stanie to udowodnić. Właściwy minister może również wydać wytyczne dotyczące innych przepisów ust. 2”.

13      W drodze Beschikking van 29 december 1952 betreffende de vaststelling van de richtlijnen voor de vrijstelling van deelneming in een bedrijfspensioenfonds wegens een bijzondere pensioenvoorziening (decyzji z dnia 29 grudnia 1952 r. w sprawie wytycznych dotyczących zwolnienia z obowiązku przystąpienia do branżowego funduszu emerytalnego w związku z członkostwem w szczególnym systemie emerytalnym, w brzmieniu nadanym decyzją z dnia 15 sierpnia 1988 r., zwanej dalej „wytycznymi”) minister pracy i spraw społecznych wydał wytyczne, o których mowa w art. 5 ust. 3 BPW w nowym brzmieniu.

14      Artykuł 1 wytycznych stanowi:

„Zwolnienie z obowiązku przystąpienia do branżowego funduszu emerytalnego lub z obowiązku wpłaty składek do takiego funduszu może zostać przyznane przez ten fundusz na wniosek każdej zainteresowanej osoby, pod warunkiem że pracownik sektora należy do szczególnego systemu emerytalnego odpowiadającego następującym kryteriom:

a)      system ten zarządzany jest przez zakładowy fundusz emerytalny, inny branżowy fundusz emerytalny lub zakład ubezpieczeń posiadający zezwolenie, o jakim mowa w art. 10 Wet toezicht verzekeringsbedrijf [ustawy o kontroli zakładów ubezpieczeń, Stb. 1986, 638], albo funkcjonuje na podstawie Algemene burgerlijke pensioenwet [ustawy o emeryturach urzędników, Stb. 1986, 540], Spoorwegenpensioenwet [ustawy o emeryturach pracowników kolei i ich rodzin, Stb. 1986, 541] lub Algemene Militaire pensioenwet [ustawy o emeryturach żołnierzy, Stb. 1979, 305];

b)      uprawnienia wynikające z tego systemu są co najmniej równe tym, jakie wynikają z członkostwa w branżowym funduszu emerytalnym;

c)      poszanowanie praw i obowiązków zainteresowanego pracownika jest zapewnione w wystarczającym stopniu;

d)      jeżeli zwolnienie oznacza wystąpienie z funduszu, izba ubezpieczeń proponuje rekompensatę w wysokości uznanej za racjonalną za ewentualne straty z punktu widzenia techniki ubezpieczeń poniesione przez fundusz w związku z wystąpieniem pracownika”.

15      Artykuł 5 wytycznych dodaje:

„1.      Zwolnienie przyznaje się w przypadku spełnienia kryteriów określonych w art. 1 lit. a), b) i c), jeżeli pracownik należał do szczególnego systemu emerytalnego co najmniej przez sześć miesięcy przed dniem złożenia wniosku, na podstawie którego członkostwo w branżowym funduszu emerytalnym stało się obowiązkowe, i jeżeli udowodniono, że w okresie, w którym pracownik ten nie będzie zobowiązany należeć do funduszu lub będzie zwolniony z obowiązku wpłacania składek w całości lub racjonalnej części, będzie on uzyskiwał prawa co najmniej równe tym, jakie uzyskałby w przypadku członkostwa w branżowym funduszu emerytalnym.

2.      Jeżeli w czasie, o którym mowa w ust. 1, szczególny system emerytalny nie spełniał kryterium określonego w art. 1 lit. b), przed wydaniem decyzji w sprawie wniosku wyznacza się wystarczający termin na spełnienie tego kryterium.

3.      Zwolnienie na podstawie niniejszego artykułu wchodzi w życie z chwilą, gdy członkostwo w branżowym funduszu emerytalnym staje się obowiązkowe”.

16      Artykuł 9 wytycznych stwierdza:

„1.      Od decyzji, o której mowa w art. 8, przysługuje odwołanie do izby ubezpieczeń w terminie 30 dni od doręczenia decyzji. Branżowy fundusz emerytalny informuje zainteresowanego o tym uprawnieniu, doręczając decyzję.

2.      Izba ubezpieczeń informuje o decyzji w sprawie odwołania zainteresowanego oraz branżowy fundusz emerytalny”.

17      Opinia izby ubezpieczeń jest próbą polubownego załatwienia sporu. Nie chodzi tu o decyzję o charakterze wiążącym. Od opinii izby ubezpieczeń nie przysługuje odwołanie ani skarga.

18      Poza przepisami BPW branżowe fundusze emerytalne, w których członkostwo stało się obowiązkowe, podlegają przepisom Wet van 15 mei 1962 houdende regeln betreffende pensioen‑ en spaarvoorzieningen (ustawy z dnia 15 maja 1962 r. o funduszach emerytalnych i kasach oszczędnościowych, wielokrotnie zmienianej, zwanej dalej „PSW”).

19      PSW ma służyć zapewnieniu w miarę możliwości rzeczywistego dotrzymywania zobowiązań wobec pracowników.

20      W tym celu art. 2 ust. 1 PSW zobowiązuje pracodawców do wyboru jednego z trzech systemów oddzielenia środków zgromadzonych z przeznaczeniem na wypłatę emerytur od innych aktywów przedsiębiorstwa. Pracodawca może przystąpić do branżowego funduszu emerytalnego, ustanowić zakładowy fundusz emerytalny albo wykupić polisy ubezpieczeniowe, grupowe lub indywidualne, w zakładzie ubezpieczeń.

21      Artykuł 1 ust. 6 PSW dodaje, że ustawa ta znajduje zastosowanie także do branżowych funduszy emerytalnych, w których członkostwo stało się obowiązkowe na mocy BPW.

22      PSW ustanawia także szereg warunków, jakim odpowiadać winny statuty i regulaminy branżowych funduszy emerytalnych. Artykuł 4 PSW stanowi, że o utworzeniu takiego funduszu informuje się ministra pracy i spraw społecznych oraz izbę ubezpieczeń. Artykuł 6 ust. 1 PSW potwierdza, że przedstawiciele organizacji pracodawców i pracobiorców sektora winni zasiadać w równej liczbie w zarządzie branżowego funduszu emerytalnego.

23      Ponadto PSW określa w art. 9 i 10 zasady zarządzania zgromadzonymi środkami. Zasadę podstawową ustanawia art. 9, który nakazuje przeniesienie ryzyka związanego z inwestycjami mającymi związek z emeryturami lub jego reasekurację. W drodze wyjątku od tej zasady art. 10 zezwala funduszom emerytalnym zarządzać lub inwestować we własnym imieniu i na własne ryzyko zgromadzone środki. Wymaga to przedstawienia przez fundusz emerytalny właściwym organom projektu inwestycyjnego, opisującego szczegółowo sposób, w jaki zamierza on zapobiegać ryzyku ubezpieczeniowemu i finansowemu. Projekt podlega zatwierdzeniu przez izbę ubezpieczeń. Ponadto fundusze emerytalne znajdują się pod stałym nadzorem. Rezultaty finansowe systemu winny być regularnie poddawane zatwierdzeniu przez izbę ubezpieczeń.

24      Wreszcie art. 13–16 PSW określają zasady inwestowania zgromadzonych środków. Zgodnie z art. 13 aktywa systemu powiększone o prognozowane przychody winny wystarczać do pokrycia zobowiązań emerytalnych. Artykuł 14 stanowi, że inwestycje winny być dokonywane zgodnie z zasadami ostrożności.

 Sprawa przed sądem krajowym

25      Fundusz został utworzony na podstawie BPW. Członkostwo w Funduszu stało się obowiązkowe na mocy zarządzenia ministra pracy i spraw społecznych z dnia 4 grudnia 1975 r. (zwanego dalej „zarządzeniem”).

26      Spółka Albany prowadzi przedsiębiorstwo przemysłu tekstylnego należące do Funduszu od 1975 r.

27      Do roku 1989 system emerytalny Funduszu miał charakter ryczałtowy. Emerytura przyznawana pracownikowi nie była proporcjonalna do jego wynagrodzenia, lecz stała dla wszystkich pracowników. Uznawszy ten system za niewystarczający, spółka Albany zawarła w 1981 r. z jednym z zakładów ubezpieczeń umowę o prowadzenie dodatkowego programu emerytalnego dla jej pracowników, w celu podwyższenia całości kwoty emerytury, do jakiej będą mieli prawo po 40 latach pracy, do 70% ostatniego wynagrodzenia.

28      Z dniem 1 stycznia 1989 r. Fundusz zmodyfikował swój system emerytalny i przyznaje odtąd pracownikom świadczenie w wysokości równej 70% ich ostatniego wynagrodzenia.

29      Po reformie systemu emerytalnego Funduszu spółka Albany wystąpiła, w dniu 22 lipca 1989 r., o zwolnienie z obowiązku członkostwa. Fundusz oddalił ten wniosek w dniu 28 grudnia 1990 r. Stwierdził, że zgodnie z wytycznymi zwolnienia takiego można udzielić wyłącznie pod warunkiem, że spełnione zostały kryteria określone w wytycznych, a szczególny system emerytalny funkcjonował już od sześciu miesięcy przed datą złożenia przez partnerów społecznych wniosku, w wyniku którego członkostwo w branżowym funduszu emerytalnym stało się obowiązkowe.

30      Spółka Albany wniosła odwołanie od decyzji Funduszu do izby ubezpieczeń. W orzeczeniu z dnia 18 marca 1992 r. izba ta uznała, że jakkolwiek Fundusz nie jest zobowiązany udzielić zwolnienia, powinien jednak skorzystać z przysługującego mu prawa do udzielenia zwolnienia, a co najmniej czasowego odstępstwa, jako że spółka Albany zawarła umowę na prowadzenie dodatkowego programu emerytalnego przed wielu laty, a program ten jest od dnia 1 stycznia 1989 r. analogiczny do systemu wprowadzonego przez Fundusz.

31      Fundusz nie podzielił opinii izby ubezpieczeń i przesłał spółce Albany w dniu 11 listopada 1992 r. wezwanie do zapłaty kwoty 36 700, 29 HFL z tytułu składek za 1989 r., powiększonych o odsetki, koszty operacyjne, koszty pozasądowe i koszty doradztwa prawnego.

32      Spółka Albany zakwestionowała to wezwanie przed Kantongerecht te Arnhem. Zarzuciła między innymi niezgodność zasady obowiązkowego członkostwa w Funduszu z art. 3 lit. g) traktatu WE, art. 52 i 59 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 43 WE i 49 WE) oraz art. 85, 86 i 90 traktatu WE.

33      Zdaniem spółki Albany odmowa udzielenia jej przez Fundusz zwolnienia powoduje po jej stronie szkodę. Zakład ubezpieczeń zaproponował jej bowiem mniej korzystne warunki, od kiedy zmuszona była przystąpić do dodatkowego systemu emerytalnego wprowadzonego przez Fundusz. Ponadto wbrew twierdzeniom Funduszu, inne branżowe fundusze emerytalne, na przykład Bedrijfspensioenfonds voor de Bouwnijverheid oraz Bedrijfspensioenfonds voor het Schildersbedrijf, udzieliły zwolnienia przedsiębiorstwom, które uprzednio zawarły umowę o prowadzenie dodatkowego programu emerytalnego.

34      Fundusz podtrzymał swoje stanowisko, zgodnie z którym nie ma prawnego obowiązku udzielić żądanego zwolnienia. W związku z tym kontrola sądu może mieć w tej kwestii jedynie marginalny charakter. Zgodnie z art. 5 ust. 3 BPW udzielenie zwolnienia jest obowiązkowe jedynie w przypadku stworzenia przez przedsiębiorstwo równoważnego programu emerytalnego co najmniej na sześć miesięcy przed wprowadzeniem obowiązkowego członkostwa w Funduszu. Obowiązek ten istnieje wyłącznie w chwili przystąpienia po raz pierwszy do Funduszu, a nie w przypadku zmiany zasad funkcjonowania systemu. Fundusz zwraca ponadto uwagę na konieczność utrzymania odpowiedniego systemu emerytalnego opartego na solidarności wobec wszystkich pracowników i przedsiębiorstw przemysłu tekstylnego i podkreśla, że udzielenie zwolnienia spółce Albany oznaczałoby opuszczenie Funduszu przez 110 z około 8800 ubezpieczonych.

35      Kantongerecht podziela zdanie izby ubezpieczeń, że dodatkowy program emerytalny spółki Albany jest od dnia 1 stycznia 1989 r. analogiczny do systemu emerytalnego wprowadzonego przez Fundusz. Podkreśla on, że stosunki między branżowym funduszem emerytalnym a jego członkami rządzić się winny zasadami racjonalności i słuszności oraz ogólnymi zasadami prawidłowej administracji. Stąd branżowy fundusz emerytalny, wydając decyzję w sprawie zwolnienia, winien brać pod uwagę w możliwie szerokim zakresie opinię niezależnej, wyspecjalizowanej organizacji wyznaczonej w ustawie, jaką jest izba ubezpieczeń.

36      Kantongerecht zauważył, że w wyroku z dnia 14 grudnia 1995 r. w sprawach połączonych C‑430/93 i C‑431/93 Van Schijndel i van Veen, Rec. str. I‑4705, trzy ostatnie pytania dotyczące zgodności niderlandzkiego systemu obowiązkowego członkostwa w branżowym funduszu emerytalnym ze wspólnotowymi regułami konkurencji nie zostały przez Trybunał rozpatrzone.

37      W tych okolicznościach Kantongerecht te Arnhem postanowił, powołując się na swoje orzeczenia wstępne z dni 19 kwietnia 1993 r., 17 stycznia 1994 r. i 9 stycznia 1995 r., zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy branżowy fundusz emerytalny w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) [BPW] jest przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 85, 86 i 90 traktatu WE?

2)      W przypadku odpowiedzi twierdzącej na pierwsze pytanie – czy nadanie członkostwu przedsiębiorstw w funduszu charakteru obowiązkowego stanowi działanie państwa członkowskiego podważające skuteczność (effet utile) reguł konkurencji znajdujących zastosowanie do przedsiębiorstw?

3)      W przypadku odpowiedzi przeczącej na drugie pytanie – czy inne okoliczności mogą powodować niezgodność obowiązku przystąpienia do Funduszu z postanowieniami art. 90 traktatu, a jeśli tak, to jakie to są okoliczności?”.

 W przedmiocie dopuszczalności

38      Rządy niderlandzki i francuski, a także Komisja podają w wątpliwość dopuszczalność postawionych pytań ze względu na brak w postanowieniu odsyłającym wystarczająco dokładnego opisu okoliczności faktycznych i prawnych sporu przed sądem krajowym. Ponieważ sąd krajowy nie dał szczegółowego opisu uregulowań prawnych znajdujących zastosowanie w sporze, okoliczności, w jakich Fundusz został utworzony, ani zasad zarządzania nim, Trybunał nie będzie w stanie ich zdaniem dokonać użytecznej wykładni prawa wspólnotowego, a państwa członkowskie i pozostali zainteresowani nie mieli możliwości przedstawić uwag na piśmie i zaproponować odpowiedzi na postawione pytania.

39      Należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem potrzeba dokonania użytecznej dla sądu krajowego wykładni prawa wspólnotowego wymaga opisania przez niego ram faktycznych i prawnych, w jakich mieszczą się postawione pytania, lub przynajmniej wyjaśnienia hipotez co do stanu faktycznego, na jakich pytania te są oparte. Wymagania te są szczególnie istotne w niektórych dziedzinach charakteryzujących się złożonością stanu faktycznego i prawnego, na przykład w dziedzinie konkurencji (zob. w szczególności wyroki z dnia 26 stycznia 1993 r. w sprawach połączonych od C‑320/90 do C‑322/90 Telemarsicabruzzo i in., Rec. str. I‑393, pkt 6 i 7, oraz wyroki z dnia 14 lipca 1998 r.: w sprawie C‑284/95 Safety Hi‑Tech, pkt 69 i 70, i w sprawie C‑341/95 Bettati, Rec. str. I‑4355, pkt 67 i 68).

40      Informacje podane w postanowieniach sądów krajowych winny nie tylko pozwolić Trybunałowi na udzielenie użytecznej odpowiedzi, lecz także umożliwić rządom państw członkowskich i innym zainteresowanym przedstawienie uwag zgodnie z art. 20 statutu WE Trybunału Sprawiedliwości. Zadaniem Trybunału jest baczyć, by możliwość ta została im zapewniona, zważywszy, że zgodnie ze wspomnianym przepisem zainteresowanym doręczane są same postanowienia sądów krajowych (zob. w szczególności postanowienia z dnia 30 kwietnia 1998 r. w sprawach połączonych C‑128//97 i C‑137/97 Testa i Modesti, Rec. str. I‑2181, pkt 6, i z dnia 11 maja 1999 r. w sprawie C‑325/98 Anssens, Rec. str. I-2969, pkt 8).

41      W niniejszej sprawie z uwag przedstawionych zgodnie z art. 20 statutu WE Trybunału Sprawiedliwości przez rządy państw członkowskich i innych zainteresowanych wynika, że informacje zawarte w postanowieniu odsyłającym pozwoliły im w sposób użyteczny zająć stanowisko w przedmiocie pytań skierowanych do Trybunału.

42      Ponadto rząd francuski w swoich uwagach odsyła do uwag, jakie sformułował w sprawach połączonych od C‑115/97 do C‑117/97 Brentjens (wyrok z dnia dzisiejszego, Rec. str. I‑6025), które z kolei odwołują się wprost do sprawy C‑219/97 Drijvende Bokken (wyrok z dnia dzisiejszego, Rec. str. I‑6121), natomiast Komisja w swoich uwagach wskazuje bezpośrednio na tę ostatnią sprawę. Tymczasem postanowienie odsyłające w ww. sprawie Drijvende Bokken, również dotyczącej zgodności ze wspólnotowymi regułami konkurencji obowiązkowego członkostwa w branżowym funduszu emerytalnym, zawiera szczegółowy opis uregulowań prawnych znajdujących zastosowanie w sprawie przed sądem krajowym.

43      Poza tym, nawet jeżeli rządy niderlandzki i francuski mogły w niniejszej sprawie uznać, iż informacje dostarczone przez sąd krajowy nie pozwalają im zająć stanowiska co do niektórych aspektów pytań skierowanych do Trybunału, podkreślić trzeba, że informacje te zostały uzupełnione dokumentami przekazanymi przez sąd krajowy, uwagami na piśmie i odpowiedziami na pytania postawione przez Trybunał. Wszystkie te informacje, zebrane w sprawozdaniu na rozprawę, zostały podane do wiadomości rządów państw członkowskich i innych zainteresowanych w celu przygotowania rozprawy, na której mogli oni w razie potrzeby uzupełnić swoje uwagi.

44      Należy wreszcie stwierdzić, że informacje dostarczone przez sąd krajowy, uzupełnione w niezbędnym zakresie w omówiony powyżej sposób, pozwalają Trybunałowi na zapoznanie się z okolicznościami faktycznymi i prawnymi sporu przed sądem krajowym w stopniu wystarczającym do dokonania wykładni wspólnotowych reguł konkurencji z punktu widzenia sytuacji będącej przedmiotem tego sporu.

45      Wobec powyższego postawione pytania są dopuszczalne.

 W przedmiocie drugiego pytania

46      Poprzez drugie pytanie, które należy rozpatrzyć w pierwszej kolejności, sąd krajowy dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 lit. g) traktatu WE, art. 5 traktatu WE (obecnie art. 10 WE) i art. 85 traktatu WE stoją na przeszkodzie nadaniu przez władze publiczne, na wniosek reprezentatywnych organizacji pracodawców i pracobiorców określonego sektora gospodarki, obowiązkowego charakteru członkostwu w branżowym funduszu emerytalnym.

47      Spółka Albany argumentuje, że wniosek partnerów społecznych o nadanie obowiązkowego charakteru członkostwu w branżowym funduszu emerytalnym stanowi porozumienie między przedsiębiorstwami działającymi w danym sektorze, sprzeczne z art. 85 ust. 1 traktatu.

48      Porozumienie takie ogranicza jej zdaniem konkurencję na dwa sposoby. Po pierwsze, powierzając zarządzanie obowiązkowym systemem emerytalnym jednemu podmiotowi, pozbawia przedsiębiorstwa działające w danym sektorze możliwości przystąpienia do odrębnych programów emerytalnych, prowadzonych przez innych ubezpieczycieli. Po drugie, porozumienie to wyklucza tych ubezpieczycieli z istotnej części rynku ubezpieczeń emerytalnych.

49      Wpływ takiego porozumienia na konkurencję jest jej zdaniem „istotny”, ponieważ dotyczy ono całego niderlandzkiego sektora tekstylnego. Wpływ ten wzmacnia efekt kumulacji spowodowany nadaniem członkostwu w funduszach emerytalnych obowiązkowego charakteru w licznych sektorach gospodarki i w stosunku do wszystkich przedsiębiorstw w tych sektorach.

50      Ponadto porozumienie takie wywiera wpływ na wymianę handlową między państwami członkowskimi, jako że dotyczy przedsiębiorstw prowadzących działalność ponadgraniczną i pozbawia zakłady ubezpieczeń z siedzibą w innych państwach członkowskich możliwości oferowania kompletnych programów emerytalnych, czy to w postaci ponadgranicznego świadczenia usług, czy poprzez oddziały lub spółki zależne.

51      W związku z tym, zdaniem spółki Albany, władze publiczne, tworząc ramy prawne i uwzględniając wniosek partnerów społecznych o nadanie obowiązkowego charakteru członkostwu w branżowym funduszu emerytalnym, wsparły lub wzmocniły wdrożenie i funkcjonowanie porozumień między przedsiębiorstwami działającymi we wspomnianych sektorach, sprzecznych z art. 85 ust. 1 traktatu, w związku z czym naruszyły art. 3 lit. g), art. 5 i 85 traktatu.

52      Odpowiedź na drugie pytanie wymaga ustalenia po pierwsze, czy podjęta przez reprezentatywne organizacje pracodawców i pracobiorców określonego sektora gospodarki w ramach układu zbiorowego decyzja o utworzeniu jednego funduszu emerytalnego zarządzającego dodatkowym systemem emerytalnym i o wystąpieniu do władz publicznych z wnioskiem o nadanie członkostwu w tym funduszu charakteru obowiązkowego dla wszystkich pracowników sektora jest sprzeczne z art. 85 traktatu.

53      Trzeba na początek przypomnieć, że art. 85 ust. 1 traktatu zakazuje wszelkich porozumień między przedsiębiorstwami, decyzji związków przedsiębiorstw i praktyk uzgodnionych mogących wywierać wpływ na wymianę handlową między państwami członkowskimi i mających na celu lub za skutek uniemożliwienie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji na wspólnym rynku. Waga tej reguły kazała autorom traktatu postanowić wprost w art. 85 ust. 2 traktatu, że porozumienia i decyzje zakazane na podstawie tego postanowienia są nieważne z mocy prawa.

54      Należy następnie przypomnieć, że zgodnie z art. 3 lit. g) i i) traktatu WE [obecnie, po zmianie, art. 3 ust. 1 lit. g) i j) WE] działalność Wspólnoty obejmuje nie tylko „system zapewniający niezakłóconą konkurencję na rynku wewnętrznym”, ale także „politykę w sferze społecznej”. Artykuł 2 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 2 WE) stwierdza zaś, że zadaniem Wspólnoty jest, między innymi, „popieranie […] harmonijnego i zrównoważonego rozwoju działalności gospodarczej” oraz „wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej”.

55      W tej kwestii art. 118 traktatu WE (art. 117–120 traktatu WE zostały zastąpione przez art. 136 WE i 143 WE) postanawia, że zadaniem Komisji jest wspieranie ścisłej współpracy państw członkowskich w sprawach społecznych, w szczególności w dziedzinie prawa związków zawodowych i uzgodnień zbiorowych między pracodawcami a pracobiorcami.

56      Artykuł 118b traktatu WE (art. 117–120 traktatu WE zostały zastąpione przez art. 136 WE i 143 WE) dodaje, że Komisja czyni starania w celu rozwijania dialogu między partnerami społecznymi na szczeblu europejskim, mogącego prowadzić, jeżeli uznają oni to za pożądane, do nawiązania stosunków umownych.

57      Ponadto art. 1 porozumienia o polityce społecznej (Dz.U. 1992, C 191, str. 91) wskazuje, że Komisja i państwa członkowskie mają na celu, między innymi, poprawę warunków życia i pracy, odpowiednią ochronę socjalną, dialog społeczny, rozwój zasobów ludzkich pozwalający na wysoki poziom zatrudnienia i walkę z wykluczeniem społecznym.

58      Zgodnie z art. 4 ust. 1 i 2 porozumienia o polityce społecznej dialog między partnerami społecznymi na szczeblu wspólnotowym może prowadzić, jeżeli uznają to oni za pożądane, do nawiązania stosunków umownych, w tym porozumień, których wdrożenie następować będzie zgodnie z własnymi procedurami i praktykami partnerów społecznych i państw członkowskich lub, na wspólny wniosek sygnatariuszy, w drodze decyzji Rady na wniosek Komisji.

59      Wprawdzie pewne skutki w postaci ograniczenia konkurencji są nieodłączne od porozumień zbiorowych zawieranych między reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracobiorców, jednakże realizacja celów z zakresu polityki społecznej, jakim służą tego rodzaju porozumienia, byłaby poważnie zagrożona, gdyby partnerzy społeczni podlegali art. 85 ust. 1 traktatu, poszukując wspólnie sposobów poprawienia warunków zatrudnienia i pracy.

60      Zatem ze spójnej i celowościowej wykładni wszystkich istotnych postanowień traktatu wynika, że porozumienia zawarte w ramach zbiorowych uzgodnień między partnerami społecznymi dla realizacji takich celów należy uznać, ze względu na ich charakter i przedmiot, za niepodlegające art. 85 ust. 1 traktatu.

61      Należy wobec tego ustalić, czy charakter i przedmiot spornego w sprawie przed sądem krajowym porozumienia uzasadniają wyłączenie go z zakresu zastosowania art. 85 ust. 1 traktatu.

62      Stwierdzić trzeba po pierwsze, że podobnie jak porozumienia omawiane powyżej, będące wynikiem dialogu społecznego, sporne porozumienie zostało zawarte w formie układu zbiorowego i jest wynikiem uzgodnień zbiorowych między reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracobiorców.

63      Po drugie, jeśli chodzi o jego przedmiot, porozumienie to ustanawia w określonym sektorze gospodarki dodatkowy system emerytalny, zarządzany przez fundusz emerytalny, w którym członkostwo może mieć charakter obowiązkowy. Rozwiązanie to ma na celu zapewnienie wszystkim pracownikom tego sektora określonego poziomu świadczeń i służy tym samym bezpośrednio poprawie jednego z warunków zatrudnienia, jakim jest wynagrodzenie.

64      Trzeba zatem stwierdzić, że sporne w sprawie przed sądem krajowym porozumienie nie podlega, ze względu na swój charakter i przedmiot, postanowieniom art. 85 ust. 1 traktatu.

65      Należy następnie przypomnieć, jak orzekł już Trybunał w szczególności w wyroku z dnia 21 września 1988 r. w sprawie 267/86 Van Eycke, Rec. str. 4769, pkt 16, że art. 85 traktatu sam z siebie dotyczy wyłącznie postępowania przedsiębiorstw, nie zaś przepisów ustawowych lub wykonawczych państw członkowskich. Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika jednakże, że art. 85 traktatu, łącznie z art. 5, zakazuje państwom członkowskim wydawania lub utrzymywania w mocy przepisów ustawowych lub wykonawczych mogących podważyć skuteczność (effet utile) reguł konkurencji znajdujących zastosowanie do przedsiębiorstw. Ma to miejsce, zgodnie ze wspomnianym orzecznictwem, gdy państwo członkowskie nakazuje lub promuje zawieranie porozumień sprzecznych z art. 85, lub pogłębia skutki takich porozumień, bądź gdy odbiera swoim uregulowaniom charakter publiczny, powierzając podmiotom prywatnym zadanie dokonywania rozstrzygnięć z zakresu polityki gospodarczej (zob. również wyroki z dnia 17 listopada 1993 r.: w sprawie C‑2/91 Meng, Rec. str. I‑5751, pkt 14, w sprawie C‑185/91 Reiff, Rec. str. I‑5801, pkt 14, i w sprawie C‑245/91 Ohra Schadeverzerkeringen, Rec. str. I‑5851, pkt 10; oraz wyroki z dnia 18 czerwca 1998 r.: w sprawie C‑35/96 Komisja przeciwko Włochom, Rec. str. I‑3851, pkt 53 i 54, oraz w sprawie C‑266/96 Corsica Ferries France, Rec. str. I‑3949, pkt 35, 36 i 49).

66      Trzeba w tej kwestii zauważyć, że wniosek reprezentatywnych organizacji pracodawców i pracobiorców do władz publicznych o nadanie członkostwu w funduszu emerytalnym, który ustanowiły, obowiązkowego charakteru mieści się w ramach obowiązujących w wielu krajowych systemach prawnych w odniesieniu do wykonywania uprawnień prawodawczych w sprawach społecznych. Ponieważ, jak wynika z pkt 52–64 niniejszego wyroku, sporne porozumienie nie podlega postanowieniom art. 85 ust. 1 traktatu, państwa członkowskie mają prawo nadać mu charakter obowiązkowy w stosunku do osób nim niezwiązanych.

67      Co więcej, art. 4 ust. 2 porozumienia o polityce społecznej wprowadza wprost na szczeblu wspólnotowym możliwość zażądania wspólnie przez partnerów społecznych wdrożenia przez Radę porozumień społecznych.

68      Decyzji władz publicznych o nadaniu członkostwu w takim funduszu obowiązkowego charakteru nie można zatem uznać za nakazującą lub promującą zawieranie porozumień sprzecznych z art. 85 traktatu albo pogłębiającą skutki takich porozumień.

69      Jak wynika z powyższych rozważań, decyzja władz publicznych o nadaniu obowiązkowego charakteru członkostwu w branżowym funduszu emerytalnym nie należy do kategorii przepisów prawa, które zgodnie z orzecznictwem Trybunału podważają skuteczność (effet utile) art. 3 lit. g), art. 5 i 85 traktatu.

70      Na drugie pytanie należy zatem odpowiedzieć w ten sposób, że art. 3 lit. g), art. 5 i 85 traktatu nie stoją na przeszkodzie nadaniu przez władze publiczne, na wniosek reprezentatywnych organizacji pracodawców i pracobiorców określonego sektora gospodarki, obowiązkowego charakteru członkostwu w branżowym funduszu emerytalnym.

 W przedmiocie pierwszego pytania

71      Poprzez pierwsze pytanie, które należy rozpatrzyć w drugiej kolejności, sąd krajowy dąży w istocie do ustalenia, czy fundusz emerytalny zarządzający dodatkowym systemem emerytalnym ustanowionym w drodze układu zbiorowego zawartego między reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracobiorców określonego sektora gospodarki, w którym członkostwo ma, wskutek decyzji władz publicznych, charakter obowiązkowy dla wszystkich pracowników tego sektora, jest przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 85 i nast. traktatu.

72      Zdaniem Funduszu i rządów występujących z interwencją tego rodzaju fundusz nie jest przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 85 i nast. traktatu. Przypominają oni szereg cech charakterystycznych branżowego funduszu emerytalnego i dodatkowego systemu emerytalnego, którym fundusz ten zarządza.

73      Po pierwsze, obowiązek przystąpienia przez wszystkich pracowników określonego sektora gospodarki do uzupełniającego systemu emerytalnego pełni ich zdaniem funkcję społeczną, niezwykle istotną w niderlandzkim systemie emerytalnym ze względu na szczególnie niską kwotę emerytur ustawowych, wyliczanych na podstawie płacy minimalnej. Dodatkowy system emerytalny, który został wprowadzony w drodze układu zbiorowego w ramach określonych ustawowo i w którym członkostwo ma, wskutek decyzji władz publicznych, charakter obowiązkowy, stanowi część niderlandzkiego systemu ochrony socjalnej, a branżowy fundusz emerytalny, który zarządza tym systemem należy uznać za element publicznej służby ubezpieczeń społecznych.

74      Po drugie, branżowy fundusz emerytalny nie ma celu zarobkowego. Jest on współzarządzany przez partnerów społecznych, reprezentowanych na zasadach parytetu w zarządzie. Branżowy fundusz emerytalny otrzymuje średnią składkę, określoną przez zarząd z uwzględnieniem równowagi między wysokością składek, kwotą świadczeń, a stopniem ryzyka. Ponadto składki nie mogą być niższe niż określona kwota, celem stworzenia odpowiednich rezerw, i nie mogą przekraczać, dla zapewnienia braku celu zarobkowego, górnej granicy, której przestrzegania pilnują partnerzy społeczni i izba ubezpieczeń. Zgromadzone składki są wprawdzie inwestowane w systemie kapitalizacji, inwestycje te są jednak dokonywane pod kontrolą izby ubezpieczeń i zgodnie z przepisami PSW oraz statutu branżowego funduszu emerytalnego.

75      Po trzecie, branżowy fundusz emerytalny działa na zasadzie solidarności. Solidarność ta przejawia się w obowiązku przyjęcia wszystkich pracowników bez uprzedniego badania lekarskiego, w ciągłym gromadzeniu środków na koncie w przypadku zwolnienia z obowiązku opłacania składek z powodu niezdolności do pracy, w zasadzie przejmowania przez fundusz zaległości pracodawcy z tytułu składek w razie jego upadłości oraz w indeksacji kwot emerytur w celu utrzymania ich siły nabywczej. Zasada solidarności wynika także z braku jednostkowej równoważności między wpłacaną składką, która jest składką średnią, niezależną od stopnia ryzyka, a wysokością świadczenia, określaną na podstawie średniego wynagrodzenia. Solidarność ta wymaga obowiązkowego członkostwa w dodatkowym systemie emerytalnym. W innym razie odpływ osób z „niskim” ryzykiem miałby negatywny skutek spirali, mogący zachwiać równowagą finansową systemu.

76      Biorąc powyższe pod uwagę, Fundusz i rządy występujące z interwencją uznają, że branżowy fundusz emerytalny jest podmiotem zarządzającym systemem ubezpieczeń społecznych, podobnie jak podmioty, o których była mowa w wyroku z dnia 17 lutego 1993 r. w sprawach połączonych C‑159/91 i C‑160/91 Poucet i Pistre, Rec. str. I‑637, odmiennie zaś niż podmiot omawiany w wyroku z dnia 16 listopada 1995 r. w sprawie C‑244/94 Fédération française des sociétés d’assurance i in., Rec. str. I‑4013, który uznany został za przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 85 i nast. traktatu.

77      Przypomnieć należy, że w kontekście prawa konkurencji Trybunał orzekł, iż pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot prowadzący działalność gospodarczą, niezależnie od jego formy prawnej i sposobu finansowania (zob. w szczególności wyrok z dnia 23 kwietnia 1991 r. w sprawie C‑41/90 Höfner i Elser, Rec. str. I‑1979 pkt 21, oraz ww. wyroki w sprawach: Poucet i Pistre, pkt 17, i Fédération française des sociétés d’assurance i in., pkt 14).

78      Jednakże w ww. wyroku w sprawach połączonych Poucet i Pistre Trybunał wyłączył z zakresu tego pojęcia podmioty zarządzające określonymi obowiązkowymi systemami ubezpieczeń społecznych, opartymi na zasadzie solidarności. W przedstawionym mu do oceny systemie ubezpieczenia zdrowotnego i na wypadek macierzyństwa świadczenia były bowiem identyczne dla wszystkich ubezpieczonych, mimo że składki były proporcjonalne do dochodów. W systemie ubezpieczeń na starość emerytury finansowane były przez pracowników czynnych, poza tym wysokość świadczeń, określona ustawowo, nie była uzależniona od składek wpłaconych do systemu, wreszcie programy mające nadwyżkę uczestniczyły w finansowaniu programów mających strukturalne trudności finansowe. Solidarność taka wymaga zarządzania poszczególnymi systemami przez jeden podmiot oraz obowiązkowego członkostwa w tych systemach.

79      Natomiast w ww. wyroku w sprawie Fédération française des sociétés d’assurance i in. Trybunał orzekł, że podmiot niemający celu zarobkowego, prowadzący program ubezpieczeń na starość służący uzupełnieniu podstawowego systemu obowiązkowego, wprowadzony w drodze ustawy na zasadzie dobrowolności i działający na zasadzie kapitalizacji, jest przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 85 i nast. traktatu. Dobrowolne członkostwo, zasada kapitalizacji i uzależnienie wysokości świadczeń wyłącznie od kwoty składek wpłacanych przez ubezpieczonych oraz od rezultatu finansowego inwestycji dokonywanych przez podmiot zarządzający oznaczały, iż podmiot ten prowadzi działalność gospodarczą konkurencyjną wobec zakładów ubezpieczeń na życie. Ani realizacja celu o charakterze społecznym, ani brak celu zarobkowego, ani wymogi solidarności, ani inne zasady dotyczące między innymi ograniczeń w zakresie inwestycji dokonywanych przez podmiot zarządzający nie pozbawiały działalności prowadzonej przez ten podmiot charakteru gospodarczego.

80      Kwestię, czy pojęcie przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 85 i nast. traktatu obejmuje podmiot tego rodzaju jak branżowy fundusz emerytalny będący przedmiotem sporu w sprawie przed sądem krajowym, należy rozpatrywać w świetle powyższych uwag.

81      W tej kwestii zauważyć należy, że branżowy fundusz emerytalny samodzielnie określa wysokość składek oraz świadczeń oraz że działa on na zasadzie kapitalizacji.

82      Zatem, odmiennie niż w przypadku świadczeń wypłacanych przez podmioty zarządzające obowiązkowymi systemami ubezpieczeń społecznych omawianymi w ww. wyroku w sprawach połączonych Poucet i Pistre, wysokość świadczeń wypłacanych przez fundusz uzależniona jest od rezultatu finansowego dokonywanych przez niego inwestycji, które podlegają, podobnie jak w przypadku zakładu ubezpieczeń, kontroli izby ubezpieczeń.

83      Ponadto, jak wynika z art. 5 BPW oraz z art. 1 i 5 wytycznych, branżowy fundusz emerytalny ma obowiązek udzielić zwolnienia z obowiązku członkostwa przedsiębiorstwu, które zapewniało już swoim pracownikom, co najmniej na sześć miesięcy przed złożeniem wniosku, na podstawie którego członkostwo w funduszu stało się obowiązkowe, program emerytalny dający im uprawnienia co najmniej równoważne tym, jakie nabyliby w przypadku przystąpienia do funduszu. Co więcej, zgodnie z art. 1 wytycznych fundusz ten może również udzielić zwolnienia przedsiębiorstwu, które zapewnia swoim pracownikom program emerytalny dający im uprawnienia co najmniej równoważne uprawnieniom wynikającym z przystąpienia do funduszu, pod warunkiem że w wypadku wystąpienia z funduszu izba ubezpieczeń zaproponuje rekompensatę w wysokości uznanej za racjonalną, za ewentualne straty z punktu widzenia techniki ubezpieczeń poniesione przez fundusz w związku z wystąpieniem pracownika.

84      Stąd branżowy fundusz emerytalny tego rodzaju jak fundusz będący przedmiotem sprawy przed sądem krajowym prowadzi działalność gospodarczą konkurencyjną wobec zakładów ubezpieczeń.

85      W związku z powyższym brak celu zarobkowego oraz elementy solidaryzmu, na które powołuje się Fundusz, nie pozbawiają branżowego funduszu emerytalnego charakteru przedsiębiorstwa w rozumieniu reguł konkurencji wynikających z traktatu.

86      Co prawda realizacja celu o charakterze społecznym, wspomniane elementy solidaryzmu oraz ograniczenia i kontrola inwestycji dokonywanych przez branżowy fundusz emerytalny mogą powodować mniejszą konkurencyjność usług świadczonych przez ten fundusz w stosunku do usług świadczonych przez zakład ubezpieczeń. Zobowiązania takie nie uniemożliwiają uznania działalności prowadzonej przez fundusz za działalność gospodarczą, mogą jednakże uzasadniać wyłączne prawo takiego podmiotu do zarządzania dodatkowym systemem emerytalnym.

87      Należy zatem na pierwsze pytanie odpowiedzieć w ten sposób, że fundusz emerytalny zarządzający dodatkowym systemem emerytalnym wprowadzonym w drodze układu zbiorowego zawartego między reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracobiorców określonego sektora gospodarki, w którym członkostwo ma, wskutek decyzji władz publicznych, charakter obowiązkowy dla wszystkich pracowników tego sektora, jest przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 85 i nast. traktatu.

 W przedmiocie trzeciego pytania

88      Poprzez trzecie pytanie sąd krajowy dąży w istocie do ustalenia, czy art. 86 i 90 traktatu stoją na przeszkodzie powierzeniu przez władze publiczne funduszowi emerytalnemu wyłącznego prawa do zarządzania dodatkowym systemem emerytalnym w określonym sektorze gospodarki.

89      Rząd niderlandzki twierdzi, że jedynym skutkiem zarządzenia jest zobowiązanie pracowników do przystąpienia do Funduszu. Zarządzenie nie daje Funduszowi wyłącznego prawa w dziedzinie emerytur dodatkowych. Fundusz nie zajmuje też pozycji dominującej w rozumieniu art. 86 traktatu.

90      Trzeba przede wszystkim zaznaczyć, że decyzja władz publicznych o nadaniu członkostwu w branżowym funduszu emerytalnym charakteru obowiązkowego, jak w niniejszej sprawie, oznacza w sposób nieuchronny powierzenie mu wyłącznego prawa do gromadzenia i zarządzania składkami wpłacanymi w celu nabycia prawa do emerytury. Fundusz taki należy zatem uznać za przedsiębiorstwo wyposażone przez władze publiczne w prawa wyłączne w rozumieniu art. 90 ust. 1 traktatu.

91      Trzeba następnie przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przedsiębiorstwo, któremu przysługuje ustawowy monopol na istotnej części wspólnego rynku można uznać za zajmujące pozycję dominującą w rozumieniu art. 86 traktatu (zob. wyroki: z dnia 10 grudnia 1991 r. w sprawie C‑179/90 Merci convenzionali porto di Genova, Rec. str. I‑5889, pkt 14, i z dnia 13 grudnia 1991 r. w sprawie C‑18/88 GB‑Inno‑BM, Rec. str. I‑5941, pkt 17).

92      Branżowy fundusz emerytalny tego rodzaju jak w sprawie przed sądem krajowym, wyposażony w wyłączne prawo do zarządzania dodatkowym systemem emerytalnym w jednej z branż przemysłu państwa członkowskiego, a więc na istotnej części wspólnego rynku, należy uznać za zajmujący pozycję dominującą w rozumieniu art. 86 traktatu.

93      Należy jednakże dodać, że samo stworzenie pozycji dominującej poprzez przyznanie praw wyłącznych w rozumieniu art. 90 ust.1 traktatu nie jest niezgodne z art. 86 traktatu. Państwo członkowskie narusza zakazy ustanowione w tych dwóch postanowieniach tylko w sytuacji, gdy samo korzystanie przez omawiane przedsiębiorstwo z przyznanych mu praw wyłącznych prowadzi do nadużycia jego pozycji dominującej lub gdy prawa te mogą powodować sytuacje prowadzące do nadużycia przez to przedsiębiorstwo pozycji dominującej (ww. wyrok w sprawie Höfner i Elser, pkt 29, wyrok z dnia 18 czerwca 1991 r. w sprawie C‑260/89 ERT, Rec. str. I‑2925, pkt 37, ww. wyrok w sprawie Merci convenzionali porto di Genova, pkt 16 i 17, wyroki: z dnia 5 października 1994 r. w sprawie C‑323/93 Centre d’insémination de la Crespelle, Rec. str. I‑5077, pkt 18, oraz z dnia 12 lutego 1998 r. w sprawie C‑163/96 Raso i in., Rec. str. I‑533, pkt 27).

94      Spółka Albany twierdzi w tej kwestii, że zasada obowiązkowego członkostwa w dodatkowym systemie emerytalnym zarządzanym przez Fundusz jest sprzeczna z postanowieniami art. 86 w związku z art. 90 traktatu. Świadczenia emerytalne oferowane przez Fundusz nie odpowiadają bowiem albo przestały odpowiadać potrzebom przedsiębiorstw. Świadczenia te są zbyt niskie, niezwiązane z wynagrodzeniem, a co za tym idzie zwykle nieodpowiednie. Pracodawcy powinni wobec tego mieć możliwość wprowadzenia innych rozwiązań emerytalnych. Jednakże zasada obowiązkowego członkostwa uniemożliwia im zawarcie z zakładem ubezpieczeń umowy o powszechne ubezpieczenie emerytalne. Ustanawianie licznych programów emerytalnych u różnych ubezpieczycieli zwiększa koszty administracyjne i zmniejsza efektywność tych rozwiązań.

95      Należy przypomnieć, że w ww. wyroku w sprawie Höfner i Elser, pkt 34, Trybunał orzekł, iż państwo członkowskie, które powierzyło publicznemu urzędowi pracy wyłączne prawo do prowadzenia pośrednictwa w zatrudnieniu, narusza art. 90 ust. 1 traktatu, jeżeli powoduje to powstanie sytuacji, w której urząd ten będzie zmuszony naruszyć art. 86 traktatu, w szczególności z tego względu, że w sposób oczywisty nie jest w stanie odpowiedzieć na istniejący na rynku popyt na tego rodzaju usługi.

96      W niniejszej sprawie stwierdzić należy, że dodatkowy system emerytalny oferowany przez Fundusz opiera się na obecnie istniejącej w Niderlandach normie, zgodnie z którą pracownik o maksymalnym okresie ubezpieczenia w tym systemie otrzymuje emeryturę w wysokości, wraz z emeryturą na podstawie AOW, 70% ostatniego wynagrodzenia.

97      Niektóre przedsiębiorstwa tego sektora mogłyby wprawdzie chcieć zapewnić swoim pracownikom program emerytalny idący dalej, niż proponuje Fundusz. Brak możliwości powierzenia prowadzenia tego rodzaju programu emerytalnego jednemu tylko ubezpieczycielowi i spowodowane tym ograniczenie konkurencji wynikają jednak bezpośrednio z wyłącznego prawa, jakim dysponuje branżowy fundusz emerytalny.

98      Należy zatem ustalić, czy, jak utrzymują Fundusz, rząd niderlandzki i Komisja, przysługujące branżowemu funduszowi emerytalnemu wyłączne prawo do zarządzania dodatkowym systemem emerytalnym w określonym sektorze gospodarki i wynikające z tego ograniczenie konkurencji można uzasadnić na podstawie art. 90 ust. 2 traktatu jako rozwiązanie niezbędne w celu wypełnienia w interesie powszechnym szczególnego zadania społecznego powierzonego temu funduszowi.

99      Spółka Albany twierdzi, że obowiązkowe członkostwo w branżowym funduszu emerytalnym nie jest niezbędne do zapewnienia pracownikom odpowiedniego poziomu świadczeń. Cel ten można osiągnąć poprzez określenie, przez partnerów społecznych na żądanie władz publicznych, albo bezpośrednio przez te władze, minimalnych wymogów w odniesieniu do emerytur. Układy zbiorowe pracy zwykle wprowadzają obowiązek zapewnienia przez pracodawców minimalnego systemu emerytalnego, pozostawiając im swobodę wyboru między zakładowym funduszem emerytalnym, przystąpieniem do branżowego funduszu lub zwróceniem się do zakładu ubezpieczeń.

100    Zdaniem spółki Albany istnienie „średniej składki” również nie uzasadnia obowiązku członkostwa. Po pierwsze, ani BPW, ani zarządzenie nie wymagają istnienia systemu opartego na takiej zasadzie. Z drugiej strony, liczne branżowe fundusze emerytalne, w których członkostwo nie jest obowiązkowe, doskonale funkcjonują w systemie „średniej składki”.

101    Jeśli chodzi o obowiązek przyjmowania bez uprzedniego badania lekarskiego wszystkich pracowników danego sektora gospodarki, w celu uniemożliwienia odmowy przyjęcia osób o „wysokim” ryzyku, spółka Albany twierdzi, że w praktyce umowy o ubezpieczenie emerytalne zawierane z zakładami ubezpieczeń nakładają na pracodawców obowiązek zgłoszenia wszystkich pracowników, a na ubezpieczycieli obowiązek przyjęcia wszystkich zgłoszonych bez uprzedniego badania lekarskiego.

102    Trzeba przede wszystkim przypomnieć, że zgodnie z art. 90 ust. 2 traktatu przedsiębiorstwa świadczące usługi w ogólnym interesie gospodarczym podlegają regułom konkurencji w takich granicach, w jakich stosowanie tych reguł nie stanowi przeszkód prawnych ani faktycznych w wykonywaniu powierzonych im szczególnych zadań.

103    Artykuł 90 ust. 2 traktatu, dopuszczając pod pewnymi warunkami odstępstwa od ogólnych reguł traktatu, służy pogodzeniu interesu, jaki mają państwa członkowskie w wykorzystywaniu niektórych przedsiębiorstw, w szczególności w sektorze publicznym, w charakterze instrumentu prowadzenia polityki gospodarczej lub społecznej, z interesem, jaki ma Wspólnota w poszanowaniu reguł konkurencji i zachowaniu jednolitości wspólnego rynku (wyroki: z dnia 19 marca 1991 r. w sprawie C‑202/88 Francja przeciwko Komisji, Rec. str. I‑1223, pkt 12, i z dnia 23 października 1997 r. w sprawie C‑157/94 Komisja przeciwko Niderlandom, Rec. str. I‑5699, pkt 39).

104    Biorąc pod uwagę tak określony interes państw członkowskich, nie można zakazać im uwzględnienia, przy określaniu usług w ogólnym interesie gospodarczym, które zlecają pewnym przedsiębiorstwom, szczególnych celów z zakresu polityki krajowej ani działań zmierzających do realizacji tych celów za pomocą zobowiązań i ograniczeń, jakie nakładają na te przedsiębiorstwa (ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niderlandom, pkt 40).

105    Dodatkowy system emerytalny będący przedmiotem sprawy przed sądem krajowym pełni zaś istotną rolę w systemie emerytalnym w Niderlandach z racji niewielkiej wysokości emerytury podstawowej, wyliczanej na podstawie płacy minimalnej.

106    Ponadto waga społecznej funkcji emerytur dodatkowych została ostatnio potwierdzona przez ustawodawcę wspólnotowego wydaniem dyrektywy Rady 98/49/WE z dnia 19 czerwca 1998 r. w sprawie ochrony uprawnień do dodatkowych świadczeń emerytalnych lub rentowych pracowników i osób prowadzących działalność na własny rachunek przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U. L 209, str. 46).

107    Należy następnie przypomnieć, że dla spełnienia warunków zastosowania art. 90 ust. 2 traktatu nie jest konieczne zagrożenie równowagi finansowej lub rentowności przedsiębiorstwa świadczącego usługi w ogólnym interesie gospodarczym. Wystarczy, by brak spornych praw wyłącznych uniemożliwiał wykonywanie szczególnych zadań powierzonych przedsiębiorstwu, określonych poprzez nałożone na nie zobowiązania i ograniczenia (ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niderlandom, pkt 52), lub by utrzymanie tych praw było konieczne do wykonania przez przedsiębiorstwo tych zadań w możliwych do przyjęcia warunkach gospodarczych (wyrok z dnia 19 maja 1993 r. w sprawie C‑320/91 Corbeau, Rec. str. I‑2533, pkt 14–16, i ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niderlandom, pkt 53).

108    Tymczasem w przypadku odebrania funduszowi wyłącznego prawa do zarządzania dodatkowym systemem emerytalnym dla wszystkich pracowników określonego sektora przedsiębiorstwa zatrudniające personel młody i zdrowy, niewykonujący prac niebezpiecznych, poszukiwałyby korzystniejszych warunków ubezpieczenia w prywatnych zakładach ubezpieczeniowych. Z powodu stopniowego odpływu osób z „niskim” ryzykiem branżowym funduszom emerytalnym pozostawałoby zarządzanie rosnącą grupą osób o „wysokim” ryzyku, to zaś powodowałoby wzrost kosztów wypłaty emerytur, w szczególności pracownikom małych i średnich przedsiębiorstw, zatrudniających personel w starszym wieku wykonujący prace niebezpieczne, którym fundusz nie byłby już w stanie oferować emerytur po możliwych do przyjęcia kosztach.

109    Jest tak tym bardziej, gdy, jak w sprawie przed sądem krajowym, dodatkowy system emerytalny zarządzany na prawach wyłączności przez Fundusz odznacza się wysokim stopniem solidaryzmu, w szczególności z racji uniezależnienia wysokości składek od stopnia ryzyka, obowiązku przyjęcia wszystkich pracowników bez uprzedniego badania lekarskiego, ciągłego gromadzenia środków na koncie w przypadku zwolnienia z obowiązku opłacania składek z powodu niezdolności do pracy, zasady przejmowania przez Fundusz zaległości pracodawcy z tytułu składek w razie jego upadłości oraz indeksacji kwot emerytur w celu utrzymania ich siły nabywczej.

110    Obowiązki te, z powodu których usługi świadczone przez Fundusz są mniej konkurencyjne od podobnych usług świadczonych przez zakłady ubezpieczeń, uzasadniają wyłączne prawo Funduszu do zarządzania dodatkowym systemem emerytalnym.

111    W związku z powyższym uchylenie wyłącznego prawa przysługującego Funduszowi mogłoby uniemożliwić mu wykonywanie w możliwych do przyjęcia warunkach gospodarczych powierzonych mu zadań w ogólnym interesie gospodarczym i zagrozić jego równowadze finansowej.

112    Powołując się na ww. wyrok w sprawie GB‑Inno‑BM, spółka Albany twierdzi jednakże, że podwójna rola Funduszu, jako zarządzającego systemem emerytalnym i organu uprawnionego do udzielania zwolnień, może prowadzić do nadużywania tych uprawnień.

113    Przypomnieć trzeba, że w ww. wyroku w sprawie GB‑Inno‑BM, pkt 28, Trybunał orzekł, iż art. 3 lit. g), art. 86 i 90 traktatu stoją na przeszkodzie powierzeniu przez państwo członkowskie spółce eksploatującej publiczną sieć telekomunikacyjną uprawnienia do ustalania norm dla aparatów telefonicznych i kontroli ich przestrzegania przez podmioty gospodarcze, w sytuacji gdy jest ona konkurentem tych podmiotów na rynków takich aparatów.

114    W pkt 25 ww. wyroku Trybunał uznał bowiem, że połączenie w ręku takiej spółki uprawnień z jednej strony do wyrażania zgody albo odmowy przyłączenia aparatów do sieci, a z drugiej strony do określania norm technicznych, jakie sprzęt ten musi spełniać, i do kontroli zgodności z nimi aparatów wyprodukowanych przez inne podmioty oznacza umożliwienie jej decydowania w sposób dowolny o tym, które aparaty mogą być przyłączane do publicznej sieci, co daje jej oczywistą przewagę nad konkurentami.

115    Sytuacja występująca w sprawie przed sądem krajowym różni się jednakże od sytuacji będącej przedmiotem ww. wyroku w sprawie GB‑Inno‑BM.

116    Należy bowiem przede wszystkim zauważyć, że zgodnie z art. 5 ust. 1 wytycznych branżowy fundusz emerytalny ma obowiązek udzielić zwolnienia przedsiębiorstwu, które zapewniało już swoim pracownikom – na co najmniej sześć miesięcy przed złożeniem wniosku, na podstawie którego członkostwo w funduszu stało się obowiązkowe – program emerytalny dający im uprawnienia co najmniej równoważne tym, jakie uzyskaliby w przypadku członkostwa w funduszu.

117    Przepis ten wiąże branżowy fundusz emerytalny w zakresie wykonywania przysługującego mu uprawnienia do udzielania zwolnień, nie można więc uznać, że mógłby prowadzić do nadużycia tego uprawnienia. W takim przypadku bowiem fundusz bada jedynie spełnienie warunków określonych przez właściwego ministra (zob. podobnie wyrok z dnia 27 października 1993 r. w sprawach połączonych C‑46/90 i C‑93/91 Lagauche i in., Rec. str. I‑5267, pkt 49).

118    Trzeba następnie stwierdzić, że zgodnie z art. 1 wytycznych branżowy fundusz emerytalny może udzielić zwolnienia przedsiębiorstwu, które zapewnia swoim pracownikom program emerytalny dający im uprawnienia co najmniej równoważne tym, jakie wynikają z członkostwa w funduszu, pod warunkiem że izba ubezpieczeń zaproponuje rekompensatę w wysokości uznanej za racjonalną za ewentualne straty z punktu widzenia techniki ubezpieczeń poniesione przez fundusz w związku z wystąpieniem pracownika.

119    Przepis ten pozwala zatem branżowemu funduszowi emerytalnemu zwolnić z obowiązku członkostwa przedsiębiorstwo, które zapewnia swoim pracownikom program emerytalny równoważny z systemem, którym zarządza fundusz, jeżeli zwolnienie to nie zagraża jego równowadze finansowej. Z wykonaniem tego uprawnienia wiąże się złożona ocena danych dotyczących systemów emerytalnych oraz równowagi finansowej funduszu, co wiąże się nieuchronnie z szerokim zakresem uznania.

120    Biorąc pod uwagę złożony charakter tego rodzaju oceny oraz niebezpieczeństw, jakie udzielenie zwolnienia niesie ze sobą dla równowagi finansowej branżowego funduszu emerytalnego, a zatem dla wykonania przez ten fundusz powierzonych mu szczególnych zadań społecznych, państwo członkowskie ma prawo uznać, że uprawnienie do udzielania zwolnień nie powinno przysługiwać żadnemu innemu podmiotowi.

121    Trzeba jednakże zastrzec, że sądy krajowe rozpatrujące, jak w niniejszej sprawie, protest przeciw wezwaniu do zapłaty składek winny sprawować nad decyzją funduszu o odmowie udzielenia zwolnienia kontrolę pozwalającą im co najmniej na zbadanie, czy fundusz nie wykorzystał uprawnienia do udzielenia zwolnienia w sposób arbitralny oraz czy stało się to z poszanowaniem zasady niedyskryminacji i innych warunków zgodności z prawem takiej decyzji.

122    W odniesieniu wreszcie do argumentu spółki Albany, zgodnie z którym odpowiedni poziom emerytur dla pracowników można zapewnić poprzez określenie minimalnych wymagań, jakim powinny odpowiadać emerytury oferowane przez zakłady ubezpieczeń, trzeba podkreślić, że biorąc pod uwagę społeczną funkcję dodatkowych systemów emerytalnych oraz zakres uznania, jakim zgodnie z utrwalonym orzecznictwem dysponują państwa członkowskie przy określaniu zasad funkcjonowania systemów ubezpieczeń społecznych (wyrok z dnia 7 lutego 1984 r. w sprawie 238/82 Duphar i in., Rec. str. 523, pkt 16, ww. wyrok w sprawach połączonych Poucet i Pistre, pkt 6, i wyrok z dnia 17 czerwca 1997 r. w sprawie C‑70/95 Sodemare i in., Rec. str. I‑3395, pkt 27), zadaniem każdego z państw członkowskich jest ustalić, czy wobec charakterystycznych cech jego systemu emerytalnego określenie wymagań minimalnych pozwoliłoby mu również na zapewnienie poziomu świadczeń, jaki zamierza uzyskać w określonym sektorze poprzez wprowadzenie obowiązkowego członkostwa w funduszu emerytalnym.

123    Na trzecie pytanie należy zatem odpowiedzieć w ten sposób, że art. 86 i 90 traktatu nie stoją na przeszkodzie powierzeniu przez władze publiczne funduszowi emerytalnemu wyłącznego prawa do zarządzania dodatkowym systemem emerytalnym w określonym sektorze gospodarki.

 W przedmiocie kosztów

124    Koszty poniesione przez rządy niderlandzki, niemiecki, francuski i szwedzki oraz przez Komisję, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach .

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań przedłożonych mu przez Kantongerecht te Arnhem postanowieniem z dnia 4 marca 1996 r., orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 3 lit. g) traktatu WE [obecnie, po zmianie, art. 3 ust. 1 lit. g) WE], art. 5 i 85 traktatu WE (obecnie art. 10 WE i 81 WE) nie stoją na przeszkodzie nadaniu przez władze publiczne, na wniosek reprezentatywnych organizacji pracodawców i pracobiorców określonego sektora gospodarki, obowiązkowego charakteru członkostwu w branżowym funduszu emerytalnym.

2)      Fundusz emerytalny zarządzający dodatkowym systemem emerytalnym wprowadzonym w drodze układu zbiorowego zawartego między reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracobiorców określonego sektora gospodarki, w którym członkostwo ma, wskutek decyzji władz publicznych, charakter obowiązkowy dla wszystkich pracowników tego sektora, jest przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 85 i nast. traktatu.

3)      Artykuły 86 i 90 traktatu WE (obecnie art. 82 WE i 86 WE) nie stoją na przeszkodzie powierzeniu przez władze publiczne funduszowi emerytalnemu wyłącznego prawa do zarządzania dodatkowym systemem emerytalnym w określonym sektorze gospodarki.

Rodríguez Iglesias

Puissochet

Hirsch

Jann

Moitinho de Almeida

Gulmann

Murray

Edward

Ragnemalm

Sevón

Wathelet

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu, w dniu 21 września 1999 r.

Sekretarz

Prezes

R. Grass

G.C. Rodríguez Iglesias

---

* Język postępowania: niderlandzki.