KOMISJA EUROPEJSKA

Bruksela, dnia 29.9.2016

COM(2016) 626 final

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY I EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO

na temat kwestii skutków przelewu lub subrogacji wierzytelności dla osób trzecich oraz kwestii pierwszeństwa przenoszonej wierzytelności przed prawami innych osób

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY I EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO

na temat kwestii skutków przelewu lub subrogacji wierzytelności dla osób trzecich oraz kwestii pierwszeństwa przenoszonej wierzytelności przed prawami innych osób

1.WPROWADZENIE

1.1.Przelew wierzytelności z perspektywy unii rynków kapitałowych

W planie działania na rzecz tworzenia unii rynków kapitałowych 1 stwierdzono, że mimo znacznych postępów poczynionych w ostatnich dekadach na rzecz rozwoju jednolitego rynku kapitałowego, nadal istnieje wiele ugruntowanych i głęboko zakorzenionych przeszkód utrudniających realizację inwestycji transgranicznych. Jedna ze stwierdzonych przeszkód wynika z różnic w podejściu w poszczególnych krajach do skutków przelewu wierzytelności dla osób trzecich, co komplikuje zastosowanie tego instrumentu jako zabezpieczenia transgranicznego, zwłaszcza w przypadku udzielania kredytów bankowych jako zabezpieczenia finansowego w operacjach kredytowych banku centralnego 2 lub w przypadku sekurytyzacji; różnice te utrudniają także inwestorom oszacowanie ryzyka instrumentów dłużnych. Aby ułatwić inwestycje transgraniczne, w planie działania na rzecz tworzenia unii rynków kapitałowych przewidziano, że „Komisja [...] zaproponuje jednolite przepisy w celu określenia z pewnością prawa, które przepisy prawa krajowego mają zastosowanie do skutków cesji wierzytelności dla osób trzecich” oraz że działania to zostanie podjęte do 2017 r. 3 . Niniejsze sprawozdanie to pierwszy krok na drodze do określenia podstawowych problemów związanych z brakiem jednolitych przepisów dotyczących prawa mającego zastosowanie do skutków przelewu wierzytelności dla osób trzecich oraz uwzględniania kolejności przenoszonych wierzytelności i możliwych rozwiązań, które można przyjąć w celu wyeliminowania tych problemów.

1.2.Pojęcie przelewu wierzytelności

Przelew wierzytelności to mechanizm prawny, który umożliwia zarówno zwykłe przeniesienie roszczeń jednej osoby na drugą, jak i złożone operacje finansowe służące finansowaniu działalności podmiotów gospodarczych, takie jak umowy o zabezpieczenie finansowe, faktoring i sekurytyzacja. Istota przelewu wierzytelności polega na przeniesieniu przez wierzyciela („zbywca/cedent”) na inną osobę („nabywca/cesjonariusz”) swoich roszczeń wobec dłużnika. Przykłady typowych transakcji przelewu wierzytelności podano poniżej (pkt 2.1).

Wraz ze wzrostem wzajemnych powiązań między rynkami krajowymi przelew wierzytelności często obejmuje element transgraniczny, co może prowadzić do kolizji obowiązujących przepisów prawa. Dla sprawnego przebiegu operacji przelewu wierzytelności najważniejsza jest pewność prawa co do przepisów, które mają zastosowanie do różnych stosunków w danej sytuacji. Większa pewność prawa skutkuje większą dostępnością kapitału i kredytów w wymiarze transgranicznym oraz przystępniejszymi stawkami – co jest szczególnie korzystne dla małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), natomiast w perspektywie długofalowej ułatwia transgraniczny przepływ towarów, usług i kapitału.

1.3.Obowiązujące prawodawstwo UE

Cel zwiększenia pewności prawa w dziedzinie przenoszenia wierzytelności w Unii Europejskiej osiągnięto w drodze harmonizacji przepisów dotyczących norm kolizyjnych w rozporządzeniu (WE) nr 593/2008 w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (rozporządzenie Rzym I) 4 . Przepisy te stanowią, że stosunek między zbywcą i nabywcą wierzytelności przysługującej wobec innej osoby („dłużnik”) podlega prawu, które zgodnie z niniejszym rozporządzeniem jest właściwe dla umowy zawartej między zbywcą i nabywcą 5 .. Zharmonizowane przepisy mają też chronić dłużnika, którego wierzytelności przelano, tak aby jego zobowiązania wobec nabywcy nie przekraczały wartości zobowiązań, które miał wobec wierzyciela/zbywcy 6 . W konsekwencji prawo regulujące przelaną wierzytelność – jedyne prawo, którego zastosowania dłużnik może w uzasadniony sposób się spodziewać – będzie również rozstrzygało o stosunku między nabywcą wierzytelności a dłużnikiem, zbywalności wierzytelności, przesłankach skuteczności przelewu wobec dłużnika oraz spełnieniu świadczenia ze skutkiem zwalniającym dla dłużnika. W obowiązującym rozporządzeniu brakuje jednak ważnego elementu, który dotyczy prawa regulującego skuteczność przelewu wierzytelności wobec osób trzecich 7 . Jest to zasadnicza kwestia dla zapewnienia pewności prawa w transgranicznych operacjach przelewu wierzytelności.

Niniejsze sprawozdanie sporządzono w celu wywiązania się ze zobowiązania prawnego 8 na mocy art. 27 ust. 2 rozporządzenia Rzym I, nakładającego na Komisję obowiązek przedłożenia sprawozdania na temat kwestii skuteczności przelewu lub subrogacji wobec osób trzecich oraz kwestii pierwszeństwa przenoszonej wierzytelności przed prawami innych osób.

1.4.Transakcje z użyciem papierów wartościowych i transakcje przelewu wierzytelności

Poza niepewnością w obszarze przelewu wierzytelności, w Planie działania na rzecz tworzenia rynków kapitałowych zwrócono uwagę na podobną niepewność w kontekście transgranicznych transakcji z użyciem papierów wartościowych. Papiery wartościowe i wierzytelności często są przedmiotem podobnych transakcji finansowych, takich jak zabezpieczenie.

Aby ograniczyć ryzyko systemowe, nieodzowne w systemach płatności i rozrachunku papierów wartościowych 9 , ryzyko kredytowe w transakcjach finansowych w drodze zapewnienia zabezpieczeń w formie gotówki, instrumentów finansowych i należności kredytowych 10 , lub w celu wykonania praw rzeczowych na wypadek reorganizacji i likwidacji instytucji kredytowych 11 , w dziedzinie papierów wartościowych przyjęto prawodawstwo sektorowe obejmujące normy kolizyjne. Te szczególne normy kolizyjne mają zastosowanie w państwach członkowskich UE i wskazują prawo państwa, w którym znajduje się odpowiedni rejestr, rachunek lub centralny system depozytowy. Istnieją jednak różnice, jeśli chodzi o wdrożenie czy stosowanie tych norm w państwach członkowskich. Skutkuje to brakiem pewności prawa i dodatkowymi kosztami, które z kolei mogą prowadzić do powstawania przeszkód w sprawnej realizacji operacji finansowych na rynku wewnętrznym.

Również w obszarze papierów wartościowych nie ustanowiono dotychczas ogólnego stanowiska w kwestii norm kolizyjnych 12 . Do tej pory nie zharmonizowano też na poziomie UE prawa materialnego dotyczącego papierów wartościowych, mimo przyjętego ostatnio unijnego prawodawstwa w obszarze infrastruktury rynku finansowego, w tym rozporządzenia w sprawie infrastruktury rynków europejskich 13 , rozporządzenia w sprawie centralnych depozytów papierów wartościowych 14 oraz dyrektywy w sprawie rynków instrumentów finansowych 15 /rozporządzenia w sprawie rynków instrumentów finansowych 16 , jak również mimo prac prowadzonych od kilku lat 17 .

W związku z podobnymi celami, które mogą być realizowane za sprawą transakcji z użyciem wierzytelności i papierów wartościowych, przydatne może być skoordynowanie wszelkich prac nad normami kolizyjnymi w odniesieniu do obu rodzajów transakcji. Jest to tym bardziej wskazane z uwagi na niewyraźne w praktyce różnice między „wierzytelnością” a „papierem wartościowym”.

1.5.Instrumenty międzynarodowe

Problemy związane z normami kolizyjnymi w kontekście transakcji z użyciem wierzytelności i papierów wartościowych są przedmiotem prac na poziomie międzynarodowym. W 2001 r. przyjęto Konwencję Organizacji Narodów Zjednoczonych o przelewie wierzytelności w handlu międzynarodowym. Konwencja dotychczas nie weszła w życie. Jej zasady uwzględniono w przewodniku legislacyjnym UNCITRAL dotyczącym transakcji zabezpieczonych (ang. UNCITRAL Legislative Guide on Secured Transactions), wydanym w 2007 r. przez Komisję UNCITRAL. Do tej pory nie weszła też w życie Konwencja haska w sprawie prawa właściwego dla niektórych praw dotyczących papierów wartościowych zapisanych na rachunku w instytucji pośredniczącej z 2006 r.

1.6.Badanie zewnętrzne i konsultacje

Na potrzeby Komisji Europejskiej przeprowadzono badanie 18 analizujące kwestię skuteczności przelewu lub subrogacji wierzytelności wobec osób trzecich oraz kwestię pierwszeństwa przenoszonej wierzytelności przed prawami innych osób (dalej zwane „badaniem”). Ustalenia poczynione w następstwie badania oparto na danych statystycznych, empirycznych i prawnych z dwunastu systemów prawnych Unii Europejskiej 19 reprezentujących cały zakres tradycji prawnych, jak również z sześciu nienależących do Unii Europejskiej państw o dużym znaczeniu gospodarczym 20 .

2.ZNACZENIE PRZELEWU WIERZYTELNOŚCI W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM I NA RYNKACH KAPITAŁOWYCH

2.1.Przykładowe transakcje przelewu wierzytelności

W przeszłości przelew dotyczył pojedynczej wierzytelności, którą wierzyciel przelewał na jednego nabywcę lub kilku kolejnych nabywców.

Dokonująca się w ostatnich czasach ewolucja instytucji przelewu wierzytelności doprowadziła do przenoszenia większej liczby wierzytelności, a także do przenoszenia wierzytelności zarówno istniejących, jak i przyszłych. Z transakcji takich zaczęły powszechnie korzystać przedsiębiorstwa chcące pozyskać kapitał i kredyt na finansowanie swojej działalności gospodarczej.

Zasadniczego znaczenia nabiera pewność prawa w odniesieniu do prawa regulującego skuteczność przelewu wierzytelności wobec osób trzecich oraz kwestia pierwszeństwa przenoszonej wierzytelności przed innymi równoległymi uprawnieniami, zwłaszcza w transakcjach kredytowych z udziałem MŚP, które często nie mogą otrzymać finansowania w wymiarze transgranicznym lub są zmuszone akceptować niekorzystne warunki, chyba że są w stanie zaoferować zabezpieczenie, często w formie roszczeń wobec ich dłużników.

Złożonym mechanizmem uzyskania opłacalnego kredytu jest sekurytyzacja. Złożonym mechanizmem otrzymania opłacalnego kredytu jest sekurytyzacja. Sekurytyzacja to technika finansowania polegająca na tym, że jednorodne aktywa generujące przychód (często są to wierzytelności) − które jako takie mogą być trudne do zbycia − grupuje się i sprzedaje osobie trzeciej utworzonej specjalnie to tego celu, która wykorzystuje je jako zabezpieczenie przy emisji papierów wartościowych i sprzedaje na rynkach finansowych 26 .

Wraz ze wzrostem inwestycji transgranicznych, papiery wartościowe takie jak obligacje, często przewłaszcza się na zabezpieczenie kredytu od inwestorów. Łańcuch rachunków papierów wartościowych między inwestorami i emitentami jest złożony: papiery wartościowe mogą pozostawać w posiadaniu pośredników na wielu poziomach, którzy mogą znajdować się w różnych krajach, co może mieć miejsce również w przypadku inwestorów. To sprawia, że trudno jest ocenić, co jest czyją własnością, a to może skutkować poważnymi konsekwencjami dla stabilności finansowej.

3.PROBLEMY

3.1.Aktualne rozbieżności w normach kolizyjnych państw członkowskich

Przepisy prawa materialnego poszczególnych państw członkowskich mające zastosowanie do przelewu wierzytelności bardzo się różnią. Na przykład istnieją odmienne wymogi dotyczące zawiadomienia jako przesłanki skuteczności przelewu wierzytelności 28 , różne przepisy dotyczące pierwszeństwa, różne przepisy regulujące przelew przyszłych wierzytelności, jak również różne ograniczenia w stosunku do przenoszalności wierzytelności. Wobec braku harmonizacji tych przepisów prawa materialnego, przy rozstrzyganiu zagadnień dotyczących norm kolizyjnych niezmiernie ważne są rozwiązania, jakie oferuje międzynarodowe prawo prywatne.

W państwach poddanych analizie w ramach badania stosuje się jednak kilka różnych podejść do określenia prawa mającego zastosowanie do elementów przelewu wierzytelności odnoszących się do osób trzecich.

W Niderlandach wszystkie kwestie dotyczące skutków rozporządzających przelewu wierzytelności reguluje prawo, któremu podlega umowa między zbywcą a nabywcą. Takie rozwiązanie sprzyja autonomii stron, ale niesie ze sobą ryzyko, że wierzyciele zbywcy mogą zostać oszukani. Aby wyeliminować takie nadużycia, można odwołać się do ogólnej zasady „nieuczciwość niszczy wszystko” (łac. fraus omnia corrumpit) lub klauzuli porządku publicznego. W odniesieniu do kolejności uwzględniania przelewów wierzytelności o ochronie dobrej wiary kolejnych nabywców decyduje prawo regulujące drugi przelew wierzytelności. Podejście takie zyskało sobie poparcie w innych państwach członkowskich takich jak Niemcy. Stosowane jest również w Szwajcarii.

Elementy przelewu wierzytelności odnoszące się do osób trzecich w prawie belgijskim określa prawo właściwe dla miejsca zwykłego pobytu zbywcy. We Włoszech niektórzy naukowcy opowiadają się za wprowadzeniem prawa obowiązującego w miejscu zwykłego pobytu zbywcy w odniesieniu do większej liczby przelewów wierzytelności i przyszłych przelewów wierzytelności. W sektorze sekurytyzacji w Luksemburgu prawem mającym zastosowanie do elementów przelewu wierzytelności odnoszących się do osób trzecich jest prawo kraju, w którym znajduje się siedziba zbywcy. Podobnie jest w prawie amerykańskim, w którym bezbłędność większości przelewów reguluje prawo właściwe dla miejsca usytuowania zbywcy.

W kilku państwach członkowskich, takich jak Hiszpania i Polska, faworyzuje się prawo, któremu podlega przelana wierzytelność podstawowa. Wobec braku ustawowych przepisów, rozwiązanie takie cieszy się poparciem orzecznictwa i doktryny w Zjednoczonym Królestwie, Niemczech oraz we Włoszech. Podejście takie stosuje się też w Australii, Japonii i Federacji Rosyjskiej.

Inne rozwiązania stosowane w państwach członkowskich to prawo miejsca położenia rzeczy (łac. lex rei sitae) – Republika Czeska i Szwecja – i prawo właściwe dla miejsca zwykłego pobytu dłużnika (Francja). W pozostałych państwach członkowskich, na przykład w Finlandii, nie ma żadnych wyraźnych przepisów.

3.2.Brak pewności prawa

Brak jednolitej normy kolizyjnej skutkuje powstaniem niepewności prawa na kilku podstawowych obszarach.

Różnorodność, dwuznaczność lub brak norm kolizyjnych w odniesieniu do skutków przelewu dla strony trzeciej może prowadzić do sprzecznych rezultatów. Na przykład w powyższym przykładzie 3 podmiot A może myśleć, że o jego pierwszeństwie decyduje prawo państwa, w którym znajduje się miejsce zwykłego pobytu podmiotu C, natomiast podmiot B opiera się na prawie właściwym dla umowy przelewu zawartej z A. Każdy z nich sądzi, że dokonany na jego rzecz przelew jest skuteczny oraz że przeniesionej na niego wierzytelności przysługuje pierwszeństwo przed prawami drugiego nabywcy. Często strony nie będą świadome praw drugiej strony, ale będą opierały się na kontroli mającej na celu stwierdzenie braku innych nabywców, przeprowadzonej zgodnie z prawem, które ich zdaniem ma zastosowanie, czyli w oparciu o wymogi dotyczące ujawniania informacji, mogące chronić potencjalnych nabywców zgodnie z prawem jednego państwa członkowskiego, ale nie na podstawie prawa innego państwa członkowskiego.

Co się tyczy wierzytelności z tytułu umów przyszłych, określenie w momencie dokonywania przelewu prawa, któremu podlega przenoszona wierzytelność, nie jest zadaniem prostym. W przykładzie 2 podmiot A nie jest w stanie określić z góry prawa, jakiemu podlegać będą przenoszone wierzytelności. Skonfrontowany z ryzykiem, jakim jest konieczność dochowania zgodności z nieznanymi przepisami, podmiot A może albo odmówić finansowania C, albo naliczyć opłatę znacznie wyższą niż zazwyczaj.

Oprócz braku regulacji, pewne wątpliwości budzą również już uregulowane elementu przelewu roszczeń, zwłaszcza w kwestii instrumentów finansowych poddawanych transakcjom na rynkach finansowych. Na przykład nie ma jasności co do dokładnego zakresu art. 14 rozporządzenia nr 593/2008 (Rzym I) 29 . W konsekwencji podczas gdy tradycyjne „papiery wartościowe” (np. akcje lub obligacje) powszechnie uznaje się za niepodlegające temu przepisowi 30 , uważa się, że dana norma kolizyjna odnosi się do praw dotyczących papierów wartościowych pozostających w obrocie handlowym [elektronicznym] na niektórych rynkach kapitałowych 31 .

Brak pewności prawa przy ustalaniu skutków przelewu roszczeń dla osób trzecich oraz kolejności pierwszeństwa najdotkliwiej daje o sobie znać w przypadku niewypłacalności zbywcy. Tak więc, mimo że art. 14 rozporządzenia Rzym I określa prawo regulujące stosunek między stronami, to w przypadku niewypłacalności, aby ustalić skuteczność przelewów i ich kolejność, należy uwzględnić trzeci system prawny, a mianowicie prawo mające zastosowanie do postępowania upadłościowego zbywcy.

Normy kolizyjne mające zastosowanie do postępowania upadłościowego ustanawia rozporządzenie nr 2015/848 w sprawie postępowania upadłościowego (wersja przekształcona) 32 . Postępowanie upadłościowe co do zasady wszczyna się w państwie, w którym zbywca posiada główny ośrodek swojej podstawowej działalności w chwili wszczęcia takiego postępowania. W drodze odstępstwa od tej zasady, jeżeli dłużnik ma oddział w innym państwie członkowskim, w państwie tym można wszcząć również drugie postępowanie upadłościowe, ale jedynie w odniesieniu do majątku znajdującego się w tym państwie 33 . Prawo państwa, w którym wszczyna się postępowanie upadłościowe (łac. lex concursus) określa między innymi mienie wchodzące w skład masy upadłościowej, zasady podziału środków uzyskanych z likwidacji majątku, kolejność zaspokojenia roszczeń oraz zasady dotyczące nieważności, zaskarżania lub względnej bezskuteczności czynności prawnych dokonanych ze szkodą dla ogółu wierzycieli. Rozporządzenie precyzuje, które państwa uważa się za obszar umiejscowienia składników majątku, takich jak akcje imienne w spółkach, zdematerializowane papiery wartościowe oraz środki pieniężne zgromadzone na rachunkach, do celów określenia zakresu drugiego postępowania 34 . Ponadto w razie wszczęcia postępowania w państwie członkowskim innym niż państwo, w którym znajdują się te składniki majątku, ochronie podlegają prawa rzeczowe oraz zastrzeżenie własności osób trzecich 35 .

W przypadku wszczęcia postępowania upadłościowego wobec zbywcy, prawo właściwe dla skutków przelewu wierzytelności dla osób trzecich można zatem ustalić na podstawie rozporządzenia w sprawie postępowania upadłościowego (wersja przekształcona). Niewypłacalność to w rzeczywistości sytuacja, w której szczególnego znaczenia nabiera sprawa ustalenia, kto spośród podmiotów mających równoległe uprawnienia jest podmiotem uprawnionym. Przyszłe zharmonizowane przepisy w sprawie elementów przelewu wierzytelności odnoszących się do osób trzecich trzeba będzie zatem ostrożnie dostosować do obowiązującego dorobku prawnego w obszarze niewypłacalności.

3.3.Problemy praktyczne i wysokie koszty prawne

Zgromadzone w ramach badania dane empiryczne 36 wskazują, że 47 % zainteresowanych stron, z którymi się konsultowano, zmaga się z praktycznymi problemami z zapewnieniem skuteczności przelewu wobec osób trzecich. W przeciwieństwie do zbywalnych papierów wartościowych, które powszechnie rejestruje się na rachunkach elektronicznych, należności kredytowe są udokumentowane jedynie umową o kredyt. W rezultacie istnieje większe ryzyko, że ta sama należność kredytowa może zostać złożona jako zabezpieczenie dla więcej niż jednego podmiotu, natomiast kolejne strony przyjmujące zabezpieczenie nie będą wiedziały, że dana należność kredytowa stanowi już przedmiot zabezpieczenia na rzecz innych osób. Ponadto brak zharmonizowanych norm kolizyjnych zwiększa liczbę przepisów prawa materialnego, które można stosować do składania należności kredytowych w charakterze zabezpieczenia, co może utrudniać spełnienie kryteriów kwalifikowalności Eurosystemu 37 .

Ponadto średnie koszty dla transakcji transgranicznych obejmujących przelew wierzytelności, w których duża część kosztów wynika z konieczności przeprowadzenia badania due diligence z uwzględnieniem kilku systemów prawnych, są często bardzo wysokie i mogą sięgać nawet kilkuset tysięcy euro. Na przykład jedna spółka faktoringowa zgłosiła koszty prawne pojedynczej transakcji w wysokości od 350 000 do 1 mln GBP.

4.MOŻLIWE ROZWIĄZANIA

4.1.Uwagi ogólne

Tak samo jak w Planie działania na rzecz tworzenia rynków kapitałowych, w ekspertyzie sporządzonej na podstawie badania 38 również wskazano na konieczność wprowadzenia zharmonizowanej normy kolizyjnej, która regulowałaby elementy przelewu wierzytelności odnoszące się do osób trzecich na potrzeby zapewnienia pewności prawa i zrównoważenia interesów wszystkich stron zaangażowanych w transgraniczny przelew wierzytelności. Norma taka wspierałaby też handel transgraniczny, zwłaszcza ograniczając koszty prawne i konieczność przeprowadzania badania due diligence, jak również ułatwiając MŚP dostęp do kapitału i kredytów w przystępnej cenie.

Badanie również wskazuje, że jeden łącznik dla wszystkich transakcji przelewu może nie być właściwym rozwiązaniem; bardziej właściwe może być zastosowanie grupy łączników, które uwzględniałyby interesy różnych zainteresowanych stron. Ponieważ jednak przepisy sektorowe niosą ze sobą ryzyko nieodłącznej złożoności i problemy z kwalifikacją, ich zastosowanie należy ograniczyć w możliwie największym stopniu.

Większość zainteresowanych stron oraz znaczna liczba państw członkowskich – spośród wszystkich możliwych łączników – wybrała prawo właściwe dla umowy przelewu wierzytelności, prawo obowiązujące w miejscu zwykłego pobytu zbywcy oraz prawo, któremu podlega przelana wierzytelność.

Doprecyzowanie mogłoby być korzystne z punktu widzenia niektórych powiązanych zagadnień takich jak zakres art. 14 rozporządzenia Rzym I 39 .

W świetle powyższego pojawiły się trzy możliwe rozwiązania 40 .

4.2.Prawo właściwe dla umowy między zbywcą a nabywcą

Obecnie aspekty rozporządzające przelewu wierzytelności między zbywcą a nabywcą reguluje prawo właściwe dla umowy przelewu wierzytelności 41 . Zgodnie z tym podejściem wszystkie elementy dotyczące skutków rozporządzających przelewu wierzytelności – włącznie ze skutecznością przeniesionej wierzytelności wobec stron trzecich oraz kwestią pierwszeństwa nabywcy przed innymi podmiotami mającymi równoległe uprawnienia – podlegają prawu wybranemu przez zbywcę i nabywcę do celów umowy przelewu wierzytelności. Aby jednak zapobiec potencjalnym szkodom ponoszonym przez osoby trzecie, wybór ten należy ograniczyć w zakresie skutków przelewu 42 do prawa kraju, w którym znajduje się miejsce zwykłego pobytu zbywcy, albo do prawa właściwego dla przekazanej wierzytelności.

W razie braku wyboru prawa lub w przypadku, gdy wybrane prawo nie pokrywa się z dwoma przewidzianymi rozwiązaniami, wszystkie skutki rozporządzające przelewu wierzytelności podlegałyby prawu kraju, w którym znajduje się miejsce zwykłego pobytu zbywcy 43 . Rozwiązanie to pozwoliłoby uniknąć stosowania przepisów sektorowych oraz ograniczyłoby liczbę przepisów prawa mających zastosowanie do tej samej grupy przelewu wierzytelności 44 .

Zagadnienie dotyczące pierwszeństwa nabywców mających równoległe uprawnienia można rozwiązać, analizując skutki każdej transakcji po kolei zgodnie z prawem właściwym dla danej transakcji. Analiza byłaby przeprowadzana zgodnie z zasadą prawa własności „pierwszy w czasie, lepszy prawem”, uwarunkowaną jedynie przepisami dotyczącymi nabycia w dobrej wierze w kolejnych transakcjach.

Podstawową zaletą tego rozwiązania jest to, że zapewnia, by wszystkie skutki rozporządzające przelewu wierzytelności podlegały temu samemu prawu, gwarantując też podmiotom z różnych sektorów rynku elastyczność w wyborze prawa, które odpowiada ich konkretnym potrzebom. Jednocześnie dłużnik cały czas korzysta z ochrony na mocy obowiązujących przepisów. Rozwiązanie to może też dotyczyć zbiorczych przelewów bieżących lub przyszłych wierzytelności, ponieważ prawo właściwe dla miejsca stałego pobytu zbywcy można stosować w następstwie wyboru stron lub domyślnie.

Podstawową wadą tego rozwiązania może być ryzyko unikania wymogów dotyczących jawności w niektórych państwach członkowskich. Ryzyko to jest jednak mniejsze za sprawą ograniczenia wyboru do dwóch rodzajów prawa, z których oba są ściśle powiązane z danym przelewem.

4.3. Prawo właściwe dla miejsca zwykłego pobytu zbywcy

Elementy przelewu wierzytelności odnoszące się do osoby trzeciej można ustalić na podstawie prawa właściwego dla miejsca zwykłego pobytu zbywcy 45 . Przepis ten może być niestosowny dla niektórych roszczeń finansowych, a mianowicie roszczeń z tytułu obowiązującej umowy, którą zawarto w ramach systemu objętego zakresem zastosowania art. 4 lit. h) rozporządzenia Rzym I lub w ramach systemu wielostronnego do celów rozliczania płatności lub innych transakcji między bankami i instytucjami finansowymi, lub roszczeń z tytułu instrumentu finansowego. Wadę tę można złagodzić przez uzupełnienie przepisu ogólnego przepisem szczegółowym dotyczącym skutków przelewu niektórych roszczeń finansowych dla osoby trzeciej, który to przepis wskazałby prawo regulujące przekazaną wierzytelność w określonym dniu.

Kwestie pierwszeństwa rozstrzygano by przez odniesienie do daty ostatniego przelewu wierzytelności lub innego zdarzenia powodującego powstanie równoległego uprawnienia.

Podstawową zaletą tej propozycji jest to, że zapewnia ona jeden łącznik, który sprzyja pewności wierzycieli zabezpieczonych i niezabezpieczonych oraz, w razie równoległych przelewów wierzytelności, jest odpowiednim i przewidywalnym rozwiązaniem, jeśli chodzi o ustalenie podmiotu posiadającego największe prawa do przeniesionego długu. Prawo właściwe dla miejsca zwykłego pobytu zbywcy jest łatwe do określenia i istnieje największe prawdopodobieństwo wszczęcia postępowania upadłościowego wobec zbywcy na mocy tego prawa. W konsekwencji łatwiej byłoby rozstrzygać spory w sprawie kolizji przepisów dotyczących transakcji zabezpieczonych i niewypłacalności. Propozycja jest również szczególnie odpowiednia dla większej liczby przelewów oraz przelewów wierzytelności z tytułu przyszłych umów, będących ważnym źródłem finansowania dla MŚP. Ponadto propozycja byłaby spójna z konwencją Organizacji Narodów Zjednoczonych o przelewie wierzytelności oraz przewodnikiem legislacyjnym UNCITRAL dotyczącym transakcji zabezpieczonych 46 w odniesieniu do tych przelewów wierzytelności, które podlegają zakresowi tych instrumentów 47 .

Do wad zalicza się wyższe koszty transakcji i złożoność transakcji, ponieważ propozycja ta mogłaby skutkować zastosowaniem dwóch systemów prawnych do skutków rozporządzających przelewu wierzytelności, prawa regulującego umowę przelewu między zbywcą a nabywcą oraz prawa właściwego dla miejsca zwykłego pobytu zbywcy w odniesieniu do elementów dotyczących osoby trzeciej. W przypadku wspólnych zbywców zlokalizowanych w różnych państwach oraz w razie kolejnych przelewów, kiedy ci sami zbywcy z różnych państw kilkakrotnie przelewają tę samą wierzytelność, możliwy jest również konflikt łączników.

4.4.Prawo mające zastosowanie do przeniesionej wierzytelności

Na podstawie tej propozycji prawo regulujące stosunek między nabywcą a dłużnikiem miałoby również zastosowanie do skutków rozporządzających przelewu wierzytelności w odniesieniu do osób trzecich. Ten ogólny przepis byłby uzupełniony przepisem szczegółowym, wskazującym prawo kraju, w którym znajduje się miejsce zwykłego pobytu zbywcy w odniesieniu do przelewów wierzytelności z tytułu przyszłych umów w przypadku, gdy w chwili przelewu nie można określić prawa mającego zastosowanie do konkretnej wierzytelności. Taki szczegółowy przepis dotyczyłby również faktoringu i dyskonta faktur, ponieważ w innym przypadku przelewy zbiorcze mogą prowadzić do stosowania wielu różnych przepisów w odniesieniu do tego samego portfela wierzytelności.

Kwestie pierwszeństwa rozstrzygano by przez odniesienie do daty ostatniego przelewu wierzytelności lub innego zdarzenia powodującego powstanie równoległego uprawnienia.

Podstawową zaletą tego rozwiązania jest stabilność łącznika, który prawdopodobnie nie zmieni się z czasem, i stąd mniejsze ryzyko kolizji łączników w przypadku potrzeby ustalenia pierwszeństwa między nabywcami a innymi uprawnionymi podmiotami. Ewentualna zmiana prawa mającego zastosowanie do przelanej wierzytelności nie wpłynęłaby niekorzystnie na osoby trzecie. Ta propozycja umożliwia ograniczenie liczby systemów prawnych właściwych dla czynności przelewu, co pozwala uniknąć problemów z określeniem „dłużnika” i „osoby trzeciej” oraz obniżyć koszty prawne związane z przelewem wierzytelności. Propozycja jest szczególnie odpowiednia dla niektórych roszczeń finansowych.

Podstawową wadą jest potencjalny brak pewności w przypadku niewypłacalności zbywcy, kiedy to lex concursus nie pokrywa się z prawem mającym zastosowanie do przelewu. Podobnie jak w poprzednim rozwiązaniu w tym przypadku również istnieje możliwość rozdzielenie skutków rozporządzających przelewu wierzytelności dla zbywcy i nabywcy oraz stron trzecich. W sytuacji, gdy w pierwotnej umowie nie dokonano wyraźnego wyboru prawa lub wówczas, gdy przeniesione roszczenie nie ma charakteru umownego, występuje również niepewność co do prawa właściwego. W takich sytuacjach zachodziłaby konieczność określenia prawa właściwego przez odniesienie do art. 4 rozporządzenia Rzym I lub art. 10 rozporządzenia Rzym II.

5.Wnioski

Jednolite normy kolizyjne regulujące skuteczność przelewów wierzytelności wobec osób trzecich oraz kwestie pierwszeństwa między nabywcami lub między nabywcami i innymi podmiotami mającymi równoległe uprawnienia zwiększyłyby pewność prawa oraz ograniczyłyby nieodłączne problemy praktyczne i koszty prawne wynikające z bieżącej rozbieżności rozwiązań w państwach członkowskich.

W niniejszym sprawozdaniu Komisja przedstawia trzy możliwe rozwiązania. Pierwsze oparto na prawie regulującym umowę między zbywcą a nabywcą. Za podstawę drugiego rozwiązania przyjęto prawo właściwe dla miejsca zwykłego pobytu zbywcy. Trzecie natomiast opiera się na prawie mającym zastosowanie do przeniesionej wierzytelności. Wszystkie propozycje połączono z klauzulami rezerwowymi lub przepisami szczegółowymi w celu uwzględnienia różnych interesów lub sytuacji.

Aby zapewnić pewność prawa w transakcjach z użyciem papierów wartościowych, opracowując w przyszłości rozwiązanie w celu zapewnienia pewności prawa w transakcjach przelewu wierzytelności, należy zwrócić należytą uwagę na opracowane dotychczas rozwiązania, które są podobne lub zbliżone. W tym celu do połowy 2017 r. zostanie sfinalizowane badanie dotyczące prawa mającego zastosowanie do papierów wartościowych oraz wierzytelności będących przedmiotem transakcji na rynkach finansowych 48 .

Po przyjęciu niniejszego sprawozdania, do końca 2016 r. Komisja rozpocznie szeroko zakrojone konsultacje społeczne dotyczące spraw określonych w niniejszym sprawozdaniu. Każdemu rozwiązaniu ustawodawczemu, zaproponowanemu w celu wyeliminowania braku pewności prawa, o którym mowa w niniejszym sprawozdaniu, będzie towarzyszyła ocena skutków, obejmująca odpowiednią kwalifikację problemu.

(1) Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – Plan działania na rzecz tworzenia unii rynków kapitałowych, COM(2015) 468 final, s. 23.

(2)  Zob. sprawozdanie Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego dotyczące zasadności art. 3 ust. 1 dyrektywy 2002/47/WE w sprawie uzgodnień dotyczących zabezpieczeń finansowych, COM(2016) 430 final.

(3)  Zob. Plan działania na rzecz tworzenia unii rynków kapitałowych, załącznik 1: Wykaz działań i orientacyjny harmonogram, s. 30.

(4) Zob. art. 14 rozporządzenia (WE) nr 593/2008 w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (rozporządzenia Rzym I).

(5) Art. 14 ust. 1 rozporządzenia Rzym I.

(6) Art. 14 ust. 2 rozporządzenia Rzym I.

(7) Chociaż motyw 38 rozporządzenia Rzym I stanowi, że termin „stosunek” w art. 14 ust. 1 ma także zastosowanie do skutków rozporządzających przelewu wierzytelności pomiędzy zbywcą a nabywcą, w tych porządkach prawnych, w których skutki takie są rozpatrywane odrębnie od skutków obligacyjnych, to negocjacje poprzedzające przyjęcie rozporządzenia Rzym I potwierdziły ostatecznie, iż nie zdołano osiągnąć porozumienia w sprawie wspólnego przepisu, który dotyczyłby skutków przelewu wierzytelności dla strony trzeciej.

(8)  Przyjęcie niniejszego sprawozdania odroczono w oczekiwaniu na sytuację polityczną umożliwiającą przedstawienie wniosku ustawodawczego po opublikowaniu sprawozdania; obecnie jest to uwzględnione w Planie działania na rzecz tworzenia rynków kapitałowych.

(9) Dyrektywa 98/26/WE w sprawie zamknięcia rozliczeń w systemach płatności i rozrachunku papierów wartościowych.

(10) Dyrektywa 2002/47/WE w sprawie uzgodnień dotyczących zabezpieczeń finansowych.

(11) Dyrektywa 2001/24/WE w sprawie reorganizacji i likwidacji instytucji kredytowych, Dz.U. L 125 z 2001.

(12) Komisja wycofała wniosek dotyczący decyzji Rady w sprawie podpisania Konwencji haskiej w sprawie prawa właściwego dla niektórych praw dotyczących papierów wartościowych zapisanych na rachunku w instytucji pośredniczącej z 2006 r.

(13) Rozporządzenie (UE) nr 648/2012 w sprawie instrumentów pochodnych będących przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym, kontrahentów centralnych i repozytoriów transakcji.

(14) Rozporządzenie (UE) nr 909/2014 w sprawie usprawnienia rozrachunku papierów wartościowych w Unii Europejskiej i w sprawie centralnych depozytów papierów wartościowych.

(15) Dyrektywa 2014/65/UE w sprawie rynków instrumentów finansowych.

(16)  Rozporządzenie (UE) nr 600/2014 w sprawie rynków instrumentów finansowych.

(17) Ocena skutków towarzysząca wnioskowi dotyczącemu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie pewności prawa w związku z posiadaniem papierów wartościowych i transakcjami na tych papierach, 23.9.2009 r.

(18) Badanie zostało przeprowadzone przez Brytyjski Instytut Prawa Międzynarodowego i Porównawczego (ang. British Institute of International and Comparative Law) w 2011 r., natomiast sporządzona w jego wyniku ekspertyza dostępna jest pod adresem internetowym: http://ec.europa.eu/justice/civil/document/index_en.htm.

(19) Są to: Belgia, Republika Czeska, Finlandia, Francja, Niemcy, Włochy, Luksemburg, Niderlandy, Polska, Hiszpania, Szwecja i Anglia.

(20) Są to: Australia, Kanada, Japonia, Federacja Rosyjska, Szwajcaria i Stany Zjednoczone.

(21) Wierzytelność może wynikać z umowy lub może być następstwem czynu niedozwolonego, bezpodstawnego wzbogacenia, prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (łac. negotiorum gestio), culpa in contrahendo lub innych stosunków prawnych.

(22) Wiele państw członkowskich nie wymaga zgłaszania ani żadnej rejestracji przelewu wierzytelności, aby przelew wierzytelności był skuteczny wobec stron trzecich (na przykład Belgia, Republika Czeska, Niemcy, Polska, Hiszpania i Anglia), podczas gdy inne wymagają powiadomienia dłużnika (np. Francja, Luksemburg) lub akceptacji ze strony dłużnika w formie urzędowego aktu (np. Włochy).

(23) Przelew przyszłych wierzytelności podlega w państwach członkowskich różnym systemom: na ogół dopuszcza się ich przelew, ale na przykład w prawie belgijskim, fińskim i niemieckim przelew przyszłych wierzytelności uzależnia się od ich identyfikacji lub możliwości zidentyfikowania, natomiast szwedzkie prawo stanowi, że przyszłe wierzytelności to zobowiązania wyraźnie przewidziane w stosownym dokumencie zabezpieczenia.

(24) Może się również zdarzyć, że podmiot C przelewa wierzytelności, naruszając ustawowy lub umowny zakaz przelewu. Ustawowe zakazy dotyczą na przykład długów osób fizycznych, takich jak wynagrodzenia oraz renty i emerytury (np. w Belgii, Niderlandach, Polsce) lub przelewów wierzytelności w większej liczbie (w Polsce). W niektórych państwach członkowskich klauzulom o zakazie zbywalności nadano pełny skutek prawny (np. w Niderlandach), natomiast w innych dopuszcza się wyjątki dla roszczeń pieniężnych (np. w Niemczech). Przelew jest uwarunkowany zgodą dłużnika w Republice Czeskiej, Finlandii i Polsce. Sytuacja jest niejasna w prawie belgijskim.

(25) W prawie krajowym funkcjonuje ogólna zasada, że pierwszeństwo ma pierwszy nabywca (na przykład w Belgii, Republice Czeskiej, Finlandii, Niemczech, Włoszech, Polsce, Niderlandach, Anglii). W Anglii i Niderlandach uwzględnia się czas powiadomienia dłużnika o przelaniu wierzytelności. W Anglii przewłaszczenie wierzytelności na zabezpieczenie w formie zastawu lub hipoteki trzeba rejestrować w rejestrze spółek (ang. Registrar of Companies).

(26) Zrozumieć sekurytyzację, kontekst − korzyści – ryzyka, Biuro Analiz Parlamentu Europejskiego (ang. Understanding Securitisation, Background − benefits – risks, European Parliamentary Research Service) (PE 569.017), styczeń 2016, s. 1.

(27) Przykład ten oparto na ilustracji wykorzystanej w przewodniku legislacyjnym dotyczącym transakcji zabezpieczonych wydanym przez Komisję UNCITRAL, s. 16-17.

(28) Zob. przykład 1. Różnice w wymogach formalnych w odniesieniu do należności kredytowych wyjaśniono w ostatnim sprawozdaniu dotyczącym zasadności art. 3 ust. 1 dyrektywy 2002/47/WE w sprawie uzgodnień dotyczących zabezpieczeń finansowych, COM(2016) 430 final.

(29) Zob. R. Plender, M. Wilderspin, The European Private International Law of Obligations, wydanie trzecie, Thomas Reuters 2009, akapity 13-019 i 13-020.

(30) Jest to powszechnie przyjęta opinia na temat „papierów wartościowych” (zob. R. Plender, M. Wilderspin, op. cit., akapity 13-020; H. van Houtte (ed.), The Law of Cross-border Securities Transactions, Sweet & Maxwell 1999, s. 7; Dicey, Morris and Collins on the Conflict of Laws, tom 2, 15. wydanie, Thomson Reuters 2012, akapity 24-066; Ekspertyza BIICL, s. 244 i 347) i „obligacji” (H. van Houtte (ed.), op. cit., s. 31–32).

(31) To dominujący pogląd w odniesieniu do niemieckich „praw dotyczących papierów wartościowych”, tj. „Gutschrift in Wertpapierrechnung” według M. Born, Europäisches Kollisionsrecht des Effektengiros. Intermediatisierte Wertpapiere im Schnittfeld von Internationalem Sachen-, Schuld- und Insolvenzrecht, Mohr Siebeck 2014, s. 63. Również R. Plender, M. Wilderspin, op. cit., s. 375, sugeruje, że przelewy udziałów wynikających z prawa słuszności ogólnie podlegają zakresowi art. 14 rozporządzenia Rzym I. Według Dicey, Morris and Collins on the Conflict of Laws, op. cit., akapity 24-067, zakresowi art. 14 nie podlegają jednak „udziały w majątku zarządzanym przez powiernika”.

(32) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego (wersja przekształcona), Dz.U. L141 z 2015, s. 19, uchyla rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego, Dz.U. L 160 z 2000, s. 1.

(33) Zob. art. 3 ust. 2 rozporządzenia w sprawie postępowania upadłościowego (wersja przekształcona).

(34)  Zob. art. 2 ust. 9 rozporządzenia w sprawie postępowania upadłościowego (wersja przekształcona).

(35) Odpowiednio art. 8 i 10 rozporządzenia w sprawie postępowania upadłościowego (wersja przekształcona).

(36) W analizie empirycznej uwydatniono praktyczne problemy, z jakimi zmagają się podmioty w różnych sektorach rynku w przypadku przelewu lub subrogacji w wymiarze transgranicznym, opierając analizę na odpowiedziach w ankiecie wypełnionej przez 36 zainteresowanych stron reprezentujących przedsiębiorstwa, organizacje i stowarzyszenia branżowe, instytucje z rynków finansowych, stowarzyszenia prawnicze, prawników praktyków, naukowców oraz inne zainteresowane strony.

(37) Wytyczne Europejskiego Banku Centralnego (UE) 2015/510 z dnia 19 grudnia 2014 r. w sprawie implementacji ram prawnych polityki pieniężnej Eurosystemu (Wytyczne w sprawie dokumentacji ogólnej) (EBC/2014/60). Artykuł 97 Wytycznych EBC w sprawie dokumentacji ogólnej dopuszcza nie więcej niż 2 systemy prawne mające zastosowanie do:a) kontrahenta; b) wierzyciela; c) dłużnika; d) gwaranta (jeżeli dotyczy); e) umowy będącej podstawą należności kredytowej; f) umowy o przekazaniu należności kredytowej na zabezpieczenie.

(38) 80 % zainteresowanych stron uczestniczących w badaniu opowiedziało się za wspólną normą mającą określać prawo obowiązujące w odniesieniu do skutków przelewu wierzytelności dla osoby trzeciej. Jako rozwiązanie 44 % respondentów wskazuje prawo właściwe dla miejsca zwykłego pobytu zbywcy, 30 % – prawo mające zastosowanie do przelanej wierzytelności podstawowej, natomiast 11 % uważa, że wyboru prawa powinni dokonać zbywca i nabywca.

(39)  W odniesieniu do prawa regulującego odzyskiwanie środków z tytułu roszczenia lub ich wartości można doprecyzować, że kwestia ta podlega prawu określonemu w art. 14 rozporządzenia Rzym I. Dalsze doprecyzowanie mogłoby posłużyć również zapewnieniu, by wszystkie kwestie mające bezpośredni wpływ na dłużnika były regulowane prawem właściwym dla przelanej wierzytelności, w tym zagadnienia odnoszące się do tego, czy nabywca może wystąpić z bezpośrednim roszczeniem do dłużnika czy też musi się przyłączyć do zbywcy jako strona postępowania sądowego.

(40) Trzy pozostałe rozwiązania, a mianowicie prawo właściwe dla miejsca usytuowania dłużnika, prawo właściwe dla miejsca dokonania przelewu oraz prawo państwa sądu orzekającego, mają znikome poparcie wśród zainteresowanych stron, skutkują niepewnością, są niedostosowane do elektronicznych środków służących przeprowadzaniu transakcji i zachęcają do wyboru sądu ze względu na możliwość korzystniejszego rozstrzygnięcia sprawy (zob. ekspertyza z badania, s. 384-385).

(41)  Zob. motyw 38 rozporządzenia Rzym I.

(42) Skutki zobowiązaniowe przelewu powinno regulować inne prawo.

(43) Jeżeli nie dokonano wyboru prawa, prawo właściwe jest co do zasady określane poprzez odniesienie do świadczenia charakterystycznego dla umowy, którym jest świadczenie nabywcy, jak zostało to wskazane w art. 4 rozporządzenia Rzym I. Takie domyślne rozwiązanie prowadziłoby do poddania konkretnej czynności przelewu jeszcze innemu prawu, mianowicie prawu miejsca zwykłego pobytu nabywcy.

(44) Z tego powodu propozycja A odbiega pod tym względem od ekspertyzy z badania, w której zaproponowano klauzulę rezerwową w oparciu o prawo właściwe dla przelanego roszczenia w połączeniu z przepisem sektorowym w odniesieniu do roszczeń z tytułu przyszłych umów.

(45) Do celów niniejszego przepisu może zachodzić konieczność wykluczenia ze stosowania art. 19 ust. 2 i 3 rozporządzenia Rzym I.

(46) Przyjęta dnia 14 grudnia 2007 r.

(47) Zarówno konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych, jak i przewodnik UNCITRAL wykluczają ze swojego zakresu przelewy wierzytelności z tytułu papierów wartościowych, niezależnych gwarancji, depozytów bankowych, instrumentów pochodnych i transakcji dewizowych oraz systemów płatności. Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych wyklucza ponadto akredytywy.

(48) Zaproszenie do składania ofert nr JUST/2016/JCOO/PR/CIVI/0062.