52013DC0322

SPIS TREŚCI

1........... Wprowadzenie............................................................................................................... 2

2........... Realizacja celów barcelońskich - konieczność................................................................. 3

3........... Stan realizacji................................................................................................................. 4

4........... Jakość: nadal zróżnicowana w Europie.......................................................................... 12

5........... Realizacja celów barcelońskich – zobowiązanie odnowione w strategii Europa 2020...... 14

1.           Wprowadzenie

Dostępność przystępnych cenowo i dobrej jakości struktur opieki nad dziećmi w wieku od 0 lat do osiągnięcia wieku obowiązku szkolnego[1] stanowi jeden z priorytetów Unii Europejskiej. Struktury te obejmują żłobki publiczne lub inne placówki opieki dziennej, w tym świetlice rodzinne, uprawnione zawodowe opiekunki, edukację przedszkolną lub równoważną, obowiązkową edukację szkolną oraz zajęcia pozaszkolne.

W 2002 r. na szczycie w Barcelonie Rada Europejska określiła cele w tej dziedzinie: „(…) państwa członkowskie powinny usunąć czynniki zniechęcające kobiety do aktywności zawodowej oraz – z uwzględnieniem zapotrzebowania na opiekę nad dziećmi oraz zgodnie z krajowymi schematami zapewniania takiej opieki – dążyć do zapewnienia tej opieki do 2010 r. przynajmniej dla 90 % dzieci w wieku od 3 lat do wieku objęcia obowiązkiem szkolnym oraz przynajmniej dla 33 % dzieci w wieku poniżej 3 lat[2].”

Od tamtej pory osiągnięcie „celów barcelońskich” było głównym działaniem w ramach strategii lizbońskiej, a następnie strategii Europa 2020[3]. Zdolność państw członkowskich do znacznego i trwałego podniesienia wskaźnika zatrudnienia zależy między innymi od możliwości jakimi dysponują kobiety i mężczyźni w zakresie godzenia życia zawodowego i prywatnego. Dostępność dobrej jakości struktur opieki nad dziećmi jest kluczowym elementem w tej kwestii. Obok możliwości stosowania elastycznych form pracy i odpowiedniego systemu urlopów rodzinnych stanowi ona jeden ze wspieranych na poziomie europejskim środków umożliwiających godzenie życia zawodowego i prywatnego. Stanowi ona również zasadniczą inwestycję w rozwój dzieci, walkę z przedwczesnym kończeniem nauki oraz zapobieganie dziedziczeniu marginalizacji [4].

Mimo poczynienia pewnych postępów od 2002 r. i zaangażowania państw członkowskich przez zawarcie dwóch kolejnych europejskich paktów na rzecz równości płci[5], oferta opieki nad dziećmi w państwach UE w 2010 r. nadal nie odpowiada założonym celom. Co więcej dostępne dane wskazują, że w 2011 r. w niektórych państwach członkowskich sytuacja się pogorszyła.

W związku z tym konieczne jest ożywienie dyskusji na temat tego deficytu i jego przyczyn oraz zaproponowanie politycznych rozwiązań i wytycznych sprzyjających osiągnięciu tych celów. Trzeci semestr europejski stanowi polityczną sposobność potwierdzenia znaczenia struktur opieki i ich przyczynku do realizacji celów Unii Europejskiej.

W tym kontekście i zgodnie z zapowiedziami ujętymi w Strategii na rzecz równości kobiet i mężczyzn 2010–2015[6] niniejsze sprawozdanie przedstawia stan realizacji celów barcelońskich w państwach członkowskich. W sprawozdaniu wskazano przeszkody i wyzwania, z którymi muszą zmierzyć się państwa członkowskie w procesie rozwoju struktur opieki nad dziećmi. Podkreślono konieczność potwierdzenia tych celów i przypomniano zobowiązania Komisji Europejskiej do wspierania państw członkowskich w tej dziedzinie. Obok wszystkich niedawnych i uzupełniających inicjatyw Komisji, takich jak wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie poprawy równowagi płci wśród dyrektorów niewykonawczych spółek[7], niniejsze sprawozdanie wnosi istotny wkład Komisji w realizację celów strategii Europa 2020 oraz promowanie równości kobiet i mężczyzn.

2.           Realizacja celów barcelońskich - konieczność

… umożliwiająca osiągnięcie celów Strategii Europa 2020

Cel wskaźnika zatrudnienia na poziomie 75 % nie zostanie osiągnięty do 2020 r., jeśli nie wzrośnie wskaźnik zatrudnienia kobiet[8]. Polityka na rzecz godzenia obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym jest zasadniczym elementem wspierania zatrudnienia kobiet.

W szczególności dostęp do struktur opieki nad dziećmi stanowi główny czynnik, który wpływa na udział kobiet w rynku pracy; wzrost wydatków publicznych na ten rodzaj usług przekłada się na wzrost zatrudnienia kobiet w pełnym wymiarze godzin[9].

Poprawa dostępu kobiet do rynku pracy oznacza zwiększenie i zróżnicowanie oferty kompetencji i umożliwienie w ten sposób przedsiębiorstwom zatrudnienia lepszych pracowników i podniesienia swojej konkurencyjności, a dla państw członkowskich zagwarantowanie zwrotu z inwestycji w edukację.

Polityka na rzecz godzenia obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym w ogóle, a w szczególności oferta struktur opieki nad dziećmi daje kobietom i mężczyznom niezależność finansową i przyczynia się do realizacji innego z najważniejszych celów strategii Europa 2020: zabezpieczenie co najmniej 20 milionów osób przed zagrożeniem ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Większy udział rodziców, a w szczególności kobiet w rynku pracy zmniejsza zagrożenie ubóstwem przez cały okres życia, umożliwia włączenie społeczne wszystkich członków rodziny i poprawia perspektywy dzieci na przyszłość[10]. Jest to szczególnie ważne dla grup społecznych znajdujących się w trudnych sytuacjach (rodziny niepełne, Romowie, migranci).

Inwestowanie w dobrej jakości struktury opieki nad dziećmi oznacza również inwestowanie w budowanie kapitału ludzkiego na przyszłość: to zapewnienie każdemu dziecku lepszego startu w życiu i budowanie fundamentów jego pomyślnej edukacji, integracji społecznej, rozwoju osobistego, a na dalszym etapie – zdolności do zatrudnienia[11]. Jest to inwestycja społeczna o dużym potencjale.

Świadczenie usług nauczania przedszkolnego wysokiej jakości i powszechny dostęp do takiego nauczania jest jednym z elementów polityki przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki [12], co podkreśliła również Rada Unii Europejskiej[13].

… umożliwiająca osiągnięcie celów równości płci

Udział kobiet w dostępie do płatnego zatrudnienia związany jest z podziałem obowiązków między obojgiem rodziców. Gdy w rodzinie są dzieci, to nadal kobiety dostosowują swój tryb pracy, biorąc urlopy, pracując w niepełnym wymiarze godzin lub wycofując się z rynku pracy. Ma to wpływ na wysokość ich wynagrodzenia i świadczenia emerytalnego. Różnica w wysokości wynagrodzeń kobiet i mężczyzn utrzymuje się na niedopuszczalnie wysokim poziomie (średnio 16,2 % na godzinę[14]) w Unii Europejskiej. Największe rozbieżności odnotowano w państwach, w których oferta usług opieki nad dziećmi jest słabo rozwinięta[15]. Ogólny brak propagowania polityk godzenia życia zawodowego i prywatnego, a w szczególności brak struktur opieki nad dziećmi stanowi najważniejszą przeszkodę dla osiągnięcia niezależności finansowej kobiet i ich awansowania na wyższe stanowiska[16].

… umożliwiająca sprostanie wyzwaniom demograficznym

Wreszcie dostępność struktur opieki służy realizacji planów rodzinnych, mając na uwadze niż demograficzny obserwowany w Europie. Okazuje się bowiem, że państwa członkowskie, w których współczynnik dzietności jest obecnie najwyższy, to te, które ułatwiają godzenie życia zawodowego i prywatnego oraz wykazują najwyższy wskaźnik zatrudnienia kobiet.

3.           Stan realizacji

W 2008 r. pierwsze przedstawienie stanu realizacji[17] wykazało, że zapotrzebowanie na formalne systemy opieki nad dziećmi jest dalekie od bycia zaspokojonym, w szczególności w zakresie opieki nad dziećmi w wieku do 3 lat. Sprawozdanie to zwracało uwagę na wysoki koszt ponoszony przez rodziców oraz godziny otwarcia placówek niewystarczające, by pogodzić opiekę z płatnym zatrudnieniem w pełnym wymiarze czasu. Po pięciu latach, mimo znacznej poprawy sytuacji, wyzwania te są nadal aktualne.

Nadal istnieje potrzeba czynienia znacznych wysiłków w zakresie dostępności usług opieki dla dzieci do lat 3…

…Z europejskich danych[18] wynika, że w 2010 r. tylko 10 państw członkowskich (DK, SE, NL, FR, ES, PT, SI, BE, LU i UK) osiągnęło cele barcelońskie dotyczące dzieci do lat 3. W przypadku 15 państw członkowskich wskaźnik opieki wynosi poniżej 25 % (rys. 2). Bardzo mała dostępność placówek występuje w szczególności w Polsce, Republice Czeskiej i na Słowacji, gdzie wskaźnik opieki nie przekracza 5 %. W większości państw istnieje też zdecydowana różnica między obszarami miejskimi i wiejskimi lub między poszczególnymi regionami (na przykład w Niemczech i we Włoszech).

W latach 2006–2010 wskaźnik opieki nad dziećmi w wieku do 3 lat nieznacznie poprawił się…

… tj. wzrósł średnio z 26 % do 29 % w UE[19]. Niemniej w niektórych państwach członkowskich można zauważyć znaczny wzrost, w szczególności we Francji, gdzie wskaźnik ten wzrósł z 31 % w 2006 r. do 43 % w 2010 r. Wzrost ten powinien być nadal obserwowany ze względu na wprowadzony plan rozwoju, który zakłada stworzenie miejsc opieki dla 200 tys. dodatkowych dzieci w latach 2009–2012. Znaczny wzrost odnotowała również Słowenia (+8pp) prawdopodobnie dzięki nowelizacji w 2008 r. ustawy o przedszkolach, wprowadzającej pokrycie przez państwo kosztów opieki począwszy od drugiego dziecka.

System francuski, zróżnicowany i zdecentralizowany, łączy typy opieki indywidualnej i grupowej dla dzieci w wieku 0-3 lat. Najczęściej spotykaną formą jest opieka świadczona przez opiekunów (opiekunki). Tą formą opieki, wprowadzoną w 1991 r., objęta jest około jedna trzecia dzieci w wieku do trzech lat, których oboje rodzice pracują. Rodzice wybierający tę formę opieki otrzymują miesięczne świadczenie, którego wysokość zależy od statusu i wynagrodzenia opiekuna (opiekunki), wieku dziecka i dochodów gospodarstwa domowego. Zawód opiekuna (opiekunki) bardzo się rozwinął na przestrzeni lat. Liczba ustawowych godzin szkolenia podwoiła się, a zawarcie z rodzicami umowy o pracę jest obecnie obowiązkowe. Regularnie przeprowadzane są kontrole dotyczące warunków zdrowotnych i bezpieczeństwa. Niemniej nadal istnieją problemy wymagające rozwiązania: || zawód jest mało szanowany i rodziny skromne często wahają się przed skorzystaniem z tej formy opieki. Ponadto wielu opiekunów (opiekunek) przejdzie w najbliższych latach na emeryturę. Francuskie władze od kilku lat zachęcają prywatne przedsiębiorstwa do finansowania żłobków dla dzieci pracowników. Tak zwane żłobki przyzakładowe są tworzone przez przedsiębiorstwa prywatne i publiczne lub przez szpitale, aby zapewnić opiekę dzieciom swoich pracowników.

Korzystanie ze struktur opieki jest częstsze w przypadku starszych dzieci…

W kategorii dzieci od 3 lat do osiągnięcia wieku obowiązku szkolnego[20] 11 państw członkowskich (BE, ES, FR, SE, DE, EE, NL, SI, IE, DK i UK) osiągnęło cel 90 % niezależnie od liczby godzin uczęszczania w 2010 r. W 2011 r. cel ten osiągnęły również Włochy; natomiast wskaźnik opieki w Niderlandach, Hiszpanii i Irlandii odnotował znaczny spadek i obecnie znajduje się on z powrotem poniżej celu 90 %. 13 państw członkowskich plasuje się poniżej 80 % i musi jeszcze poczynić znaczne wysiłki. Polska i Chorwacja sytuują się na poziomie poniżej 50 % (Rys. 3).

.

Wskaźnik opieki nad dziećmi w wieku od 3 lat do osiągnięcia wieku obowiązku szkolnego praktycznie pozostał na niezmienionym poziomie…

…i wzrósł z 84 % w 2006 r. tylko do 86 % w 2010 r. w UE[21]. Ten bardzo ograniczony średni wzrost nie oddaje jednak znaczących zmian, jakie zaszły w niektórych państwach, gdzie wdrożono pewne środki. W Luksemburgu (+22pp) stworzono w 2005 r. świetlice (maisons relais), a w 2009 r. zreorganizowano system szkolnictwa (rok edukacji dla trzylatków, nadal nieobowiązkowy, został włączony do pierwszego cyklu nauczania podstawowego); również w 2009 r., wprowadzono bony na usługi opieki. W Austrii (+13pp) wprowadzono dotację federalną w celu zwiększenia liczby miejsc w żłobkach (tj. 24,5 tys. nowych miejsc dla dzieci w wieku do 6 lat w okresie 2008–2010). Ponadto wprowadzenie w 2009 r. finansowania kosztów opieki w wymiarze 20 godzin tygodniowo mogło pozytywnie wpłynąć na wskaźnik opieki. W latach 2010–2011 wiele państw odnotowało znaczny spadek wskaźnika, w szczególności Rumunia (-25pp), Hiszpania (-9pp), Cypr (-8pp) i Irlandia (-8pp).

System bonów na usługi opieki (chèque-service accueil, CSA) został wprowadzony z dniem 1 marca 2009 r. w Luksemburgu przez Ministra ds. Rodziny i Integracji we współpracy z gminami. Uprawnia on do 3 darmowych godzin opieki edukacyjnej tygodniowo. Za kolejne 21 godzin opieki edukacyjnej rodzice płacą znacznie obniżoną stawkę w wysokości maksymalnie 3 EUR za godzinę. Stawka ta jest obliczana w zależności od dochodów gospodarstwa domowego i tego, którego w kolejności dziecka w rodzeństwie dotyczy. System tak opracowano, by zapewnić jak największe korzyści dla dzieci zagrożonych ubóstwem lub żyjących na skraju wykluczenia. Dla tych dzieci system oferuje większą liczbę godzin pomocy tygodniowo w trakcie roku szkolnego i w okresie wakacji szkolnych.

W styczniu 2011 r. do tego systemu zapisanych było 69,27 % dzieci w wieku 0-12 lat[22]. Polityka ta wspierana jest stałym zwiększaniem liczby miejsc w strukturach opieki nad dziećmi, w tym przeznaczonych dla dzieci w wieku szkolnym do 12 roku życia.

Obraz sytuacji w państwach członkowskich w 2011 r. w zakresie realizacji celów barcelońskich…

· 6 państw członkowskich osiągnęło obydwa cele: Szwecja, Belgia, Francja, Słowenia, Dania i Zjednoczone Królestwo.

· Kolejna kategoria obejmuje 7 państw członkowskich, które zrealizowały jeden z dwóch celów. Są to Portugalia, Hiszpania, Niderlandy i Luksemburg w pierwszej grupie wiekowej oraz Niemcy, Włochy i Estonia w przypadku dzieci najstarszych.

· 3 państwa członkowskie są bardzo bliskie osiągnięcia jednego z dwóch celów: Finlandia wykazuje wskaźnik opieki na poziomie ponad 25 % dla pierwszej grupy wiekowej, Irlandia i Austria mają natomiast wskaźnik ponad 80 % dla drugiej grupy wiekowej.

· 11 państw członkowskich musi jeszcze poczynić znaczne wysiłki, w szczególności Polska, Bułgaria, Grecja, Rumunia, Słowacja, Republika Czeska oraz Chorwacja.

Korzystanie z opieki odbywa się niemal wyłącznie w niepełnym wymiarze godzin…

…w niektórych z państw, które zrealizowały cel. Godziny korzystania z usług opieki są bardzo różne w poszczególnych państwach. W wielu państwach z usług tych korzysta się w niepełnym wymiarze godzin i nie pokrywają one pełnego tygodnia pracy. W Zjednoczonym Królestwie, Niderlandach i Irlandii korzysta się przeważnie w niepełnym wymiarze godzin niezależnie od grupy wiekowej. Należy zauważyć, że w niektórych przypadkach czas korzystania z opieki wynosi mniej niż 30 godzin tygodniowo. Na przykład w Zjednoczonym Królestwie duża liczba miejsc jest przewidziana na mniej niż 20 godzin dla najmłodszych dzieci. Ważne jest ustalenie, czy korzystanie z tych usług w niepełnym wymiarze jest wynikiem wyboru czy skutkiem ograniczeń. W tym drugim przypadku brak usług w pełnym wymiarze godzin może stanowić przeszkodę dla zatrudnienia w pełnym wymiarze godzin, w szczególności matek samotnie wychowujących dzieci.

Alternatywne strategie w zakresie opieki nad dziećmi…

…mogą być wdrożone. Z tego powodu stosunkowo niski wskaźnik opieki w niektórych państwach nie musi być koniecznie związany z niewystarczającą liczbą struktur opieki. Na przykład prawo do urlopu rodzinnego może mieć wpływ na popyt na usługi opieki nad najmłodszymi dziećmi. Często zdarza się w państwach skandynawskich oraz w Słowenii, że w pierwszym roku życia dzieckiem opiekują się rodzice, a w kolejnym roku ma ono prawo do opieki w placówce publicznej. W innych państwach dostępne okresy urlopowe są dużo dłuższe, a w sytuacji braku struktur opieki mogą okazać się szkodliwe dla udziału kobiet w rynku pracy. Poza stałą dostępnością struktur opieki oraz urlopami rodzicielskimi zasadniczą kwestią zdaje się więc być umożliwienie ojcom korzystania z urlopów rodzinnych.

Korzystanie z nieformalnej opieki[23] (w większości przypadków zapewnianej przez dziadków) jest powszechne w obydwu kategoriach wiekowych, ale w większości przypadków odbywa się w niepełnym wymiarze godzin i nie może stanowić rozwiązania wystarczającego, by umożliwić rodzicom pracę w pełnym wymiarze godzin. Dodatkowo tendencja do wydłużania okresu aktywności zawodowej powoduje, że korzystanie z pomocy dziadków staje się coraz trudniejsze.

W większości państw podejście zmienia się w zależności od wieku dziecka…

…Żłobki i inne usługi formalne są na ogół oceniane pozytywnie jako rozwiązanie dla „dzieci starszych”, ale to postrzeganie jest mniej pozytywne, gdy chodzi o bardzo małe dzieci, nawet jeśli korzyści dla rozwoju dzieci płynące z dobrej jakości opieki (a w szczególności dzieci pochodzących ze środowisk najmniej uprzywilejowanych) zostały w dużej mierze udowodnione[24]. Rys. 6 pokazuje pewną współzależność między z jednej strony stopniem akceptacji faktu, że kobiety, będące matkami małych dzieci, pracują w pełnym wymiarze godzin a z drugiej strony wskaźnikiem opieki nad dziećmi w wieku do 3 lat zapewnianej przez struktury opieki i wskaźnikiem zatrudnienia matek: Dania, Finlandia, Szwecja i Słowenia wykazują wysoki wskaźnik akceptacji oraz wysokie wskaźniki opieki w strukturach formalnych i zatrudnienia kobiet. Rys. 6 pokazuje również wskaźnik braku akceptacji przekraczający 50 % w przypadku Niderlandów, Austrii i Estonii. Wreszcie, choć praca młodych matek w pełnym wymiarze godzin jest na ogół akceptowana w państwach takich jak Polska i Cypr, dostępność struktur opieki musi być jeszcze rozwinięta, aby umożliwić matkom realizację swoich planów na rynku pracy.

Koszt nadal stanowi przeszkodę dla dużej liczby rodziców …

…Formalne usługi opieki nad dziećmi stanowią dla rodziców sposób na wejście lub utrzymanie się na rynku pracy tylko wówczas, gdy są dostępne finansowo. Tymczasem 53 % matek deklarujących, że nie pracują lub pracują w niepełnym wymiarze godzin z powodów związanych z formalnymi strukturami opieki[25] uważa, że przeszkodą jest cena. Odsetek ten przekracza 70 % w Irlandii, Niderlandach, Rumunii i Zjednoczonym Królestwie.

Rządy większości państw członkowskich dofinansowują formalne usługi opieki (w formie bezpośrednich dopłat, zasiłku dla rodziców w wysokości uzależnionej od dochodów, ulgi podatkowej, bonów na usługi opieki). Rys. 7 pokazuje, że koszty ponoszone przez rodziny są nadal wysokie, w szczególności w Zjednoczonym Królestwie i Irlandii, gdzie stanowią one ponad 41 % dochodów netto gospodarstwa domowego, w którym oboje rodzice pracują. Ponadto koszt tych usług należy rozpatrywać w odniesieniu do polityki społecznej i podatkowej, która również ma wpływ na dochody rodziny, ponieważ nawet przy kosztach opieki dofinansowywanych w wysokim stopniu rodzice, a w szczególności druga z osób zapewniających dochód, mogą mieć niewielką korzyść z pracy, jeśli wynagrodzenie za nią jest wysoko opodatkowane.

Koszt usług opieki ma inne znaczenie dla rodzin o wysokim i niskim dochodzie…

…a rozbieżności są uderzająco znaczące. Na przykład we Francji ze struktur opieki korzysta 64 % gospodarstw domowych z górnego kwintyla dochodów w porównaniu z tylko 15 % gospodarstw domowych należących do dolnego kwintyla. Sytuacja wygląda podobnie w innych państwach, gdzie wskaźnik opieki jest wysoki, takich jak Belgia, Finlandia, Irlandia, ale także w państwach, gdzie wskaźnik ten jest niższy. W Danii jest odwrotnie – wskaźnik opieki jest bardzo wysoki wśród gospodarstw domowych należących do dolnego kwintyla, podczas gdy w Szwecji, w Słowenii czy w Niemczech jest on na podobnym poziomie we wszystkich gospodarstwach domowych[26]. Osiągnięcie celów barcelońskich nie będzie możliwe, jeśli usługi opieki nie będą dostępne, w tym również finansowo, dla wszystkich grup społecznych.

Kryteria związane z dostępem priorytetowym również mogą stanowić przeszkodę…

…w przypadku niedostatecznej podaży, w szczególności dla rodziców niepracujących lub bezrobotnych, gdy dostęp priorytetowy mają rodzice pracujący, a w szczególności z gospodarstw domowych, w których oboje rodzice pracują, co z kolei utrudnia powrót do pracy zawodowej drugiej osoby zapewniającej dochód.

W Belgii (w części flamandzkiej) popyt na miejsca w strukturach opieki przewyższa podaż. We Wspólnocie Flamandzkiej wprowadzono rozwiązania strukturalne, mające na celu zwiększenie dostępności tych usług. Z jednej strony wprowadzono system wkładu finansowego rodziców (PFP) w kwocie uzależnionej od wysokości dochodów na rzecz niedofinansowywanej opieki grupowej i rodzinnej, istniejący już w sektorze dofinansowywanym. Z drugiej strony utworzono oficjalny system priorytetów w strukturach opieki, które opierają się na systemie PFP: 20 % miejsc musi być zarezerwowanych dla rodzin niepełnych i o niskim dochodzie (w których oboje rodziców są bezrobotni lub objęci programami integracji z rynkiem pracy itd.).

4.           Jakość: nadal zróżnicowana w Europie

Postrzegana jakość nadal jest przeważającym czynnikiem decydującym o wyborach rodziców…

…choć nie pojawia się na pierwszych miejscach wśród czynników odwodzących rodziców od korzystania z formalnych struktur opieki nad dziećmi. Stanowi ona przeszkodę dla średnio 27 % osób w Europie, a na wyższych miejscach plasuje się koszt (59 %), dostępność (58 %) i dostęp – odległość lub godziny otwarcia (41 %)[27].

Mierzenie jakości: szeroki obszar badań…

… Obecnie prowadzi się wiele prac na temat jakości usług wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem (ECEC) w UE.

W swoim komunikacie na temat ECEC[28] Komisja Europejska przypomniała o konieczności dalszej poprawy dostępu i oferty powszechnych usług. Wymieniła kluczowe aspekty w zakresie jakości, takie jak programy nauczania, personel, zarządzanie i finansowanie, w których polityczna współpraca na poziomie europejskim mogłaby poprawić dostępność i jakość usług opieki. Z inicjatywy ministrów edukacji[29] Komisja powołała niedawno w ramach otwartej metody koordynacji tematyczną grupę roboczą decydentów politycznych, uniwersyteckich i praktyków w zakresie ECEC, której celem jest ustanowienie europejskich ram jakości dla tych usług.

Pod względem charakterystyk strukturalnych usług opieki wielkość grupy dzieci jest różna i wynosi średnio 10–14 dzieci w przypadku dzieci w wieku do 3 lat i 20–25 w przypadku dzieci w wieku od 3 do 6 lat[30], a współczynnik dzieci/personel wynosi około 15/1 w większości państw członkowskich, przy czym najniższy jest w Estonii (6/1), a największy we Francji (21,5/1) na poziomie edukacji przedszkolnej[31].

W sektorze opieki nad dziećmi nadal pracuje wiele osób niewykwalifikowanych…

…Poziom wykształcenia personelu w strukturach ECEC jest bardzo różny w poszczególnych państwach, a wymagania dotyczące kwalifikacji personelu pomocniczego lub asystującego (który stanowi niemal 40-50 % pracowników) są często lekceważone, podczas gdy badania i międzynarodowe dokumenty polityczne zalecają, by przynajmniej 60 % personelu posiadało trzyletnie wykształcenie wyższe.[32]. Personel pomocniczy (który często bezpośrednio opiekuje się dziećmi i kontaktuje z rodzicami) często nie ma początkowego wykształcenia lub tylko w niewielkim zakresie oraz ma ograniczony dostęp do kształcenia ustawicznego w przeciwieństwie do wychowawców (odpowiedzialnych za pracę z dziećmi), którzy często są wysoko wykwalifikowani i korzystają z tych możliwości[33].

Warunki pracy w tym sektorze nadal są niepewne…

… w większości państw. Często występujący wysoki wskaźnik rotacji w wyniku zawierania umów o pracę w niepełnym lub nietypowym wymiarze godzin negatywnie wpływa na jakość usług. Poza tym możliwości kariery są bardzo ograniczone, a sektor ten nie jest postrzegany jako źródło miejsc pracy o wysokiej jakości[34].

Pracownicy tego sektora to głównie kobiety…

… a udział mężczyzn wynosi 2 do 3 % za wyjątkiem Danii (8 %). Eksperci są zgodni co do faktu, że skuteczna walka ze stereotypami płci wymaga, by odsetek mężczyzn pracujących w tym sektorze wynosił 10 %[35].

Dania, gdzie usługi ECEC stanowią część systemu opieki społecznej, jest pionierem pod względem rozwoju kompetencji pracowników tego sektora (pædagoguddannelsen). Podejście ogólne[36] (system kształcący studentów do pracy w różnych kontekstach edukacyjnych i zapewniający w ten sposób większą mobilność zawodową) oraz uznawanie wcześniejszego doświadczenia przyczyniły się do zwiększenia liczby mężczyzn w sektorze ECEC w Danii w porównaniu z innymi państwami członkowskimi UE.

Bezpośrednie finansowanie publiczne usług umożliwia skuteczniejsze pilotowanie…

… przez władze publiczne, korzyści skali, lepszą jakość na poziomie krajowym, skuteczniejsze kształcenie wychowawców i bardziej sprawiedliwy dostęp niż systemy wypłat pomocy dla rodziców[37].

W 2009 r. odsetek PKB przeznaczony na wydatki na ECEC w był wyjątkowo wysoki w Danii, Szwecji, Zjednoczonym Królestwie i we Francji, gdzie przekroczył zalecany przez ekspertów próg 1 %[38]. Niemniej wydatki te różnią się pod względem formy i nie mają takiego samego wpływu na rozwój i jakość struktur.

Zintegrowane systemy zdają się oferować większą spójność …

…między strukturami opieki a pozostałą częścią systemu edukacji, więcej środków dla dzieci w wieku poniżej 3 lat i lepsze szkolenie personelu[39]. Najpowszechniejszy w Europie jest model podzielony, w którym opieka nad dziećmi (w wieku poniżej 3 lat) i edukacja przedszkolna (do wieku obowiązku szkolnego) są rozdzielone. W innych państwach decydenci polityczni wybrali opcję systemu, w którym oferta dla małych dzieci jest zintegrowana w jednym systemie edukacyjnym – jak to ma miejsce na Łotwie, w Słowenii, Zjednoczonym Królestwie, Szkocji i Szwecji – lub w ramach szerszego „systemu pedagogiczny”, jak to ma miejsce w Finlandii. Tylko w kilku państwach te dwa modele współistnieją (Dania, Grecja, Hiszpania, Cypr i Litwa). Zintegrowanie usług opieki w jedną całość zakłada istnienie jednolitej struktury i wspólnego podejścia do dostępu, dotowania, programów i personelu. Skutkiem takiego podejścia jest większa skuteczność finansowa[40]. Wspieranie interakcji między opieką a edukacją dzieci, nawet w ramach systemu podzielonego, zdaje się konieczne, aby zaspokoić wszystkie potrzeby (poznawcze, społeczne, uczuciowe i fizyczne)[41].

Odpowiedzialność za opracowanie strategii w zakresie ECEC jest podzielona…

… w wielu państwach między rząd a samorządy lokalne. Jednym z pozytywnych skutków decentralizacji było zintegrowanie struktur opieki i edukacji dzieci na poziomie lokalnym oraz lepsze uwzględnienie potrzeb lokalnych. Decentralizacja może też nieść za sobą pewne ryzyko. Delegowanie uprawnień i odpowiedzialności może spowodować powstanie większych różnic w dostępie i jakości usług między poszczególnymi regionami[42]. Należy więc przyjąć ogólne i bardziej zintegrowane podejście do struktur edukacji i opieki nad dziećmi na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, włączając w nie wszystkie zainteresowane podmioty, w tym rodziny i prowadząc w praktyce współpracę transsektorową między poszczególnymi obszarami działania, takimi jak edukacja, kultura, sprawy społeczne, zatrudnienie i wymiar sprawiedliwości[43].

5.           Realizacja celów barcelońskich – zobowiązanie odnowione w strategii Europa 2020

Po ponad 10 latach od przyjęcia celów barcelońskich większości państw członkowskich nie udało się ich osiągnąć. Co więcej, sytuacja pogarsza się w wielu państwach członkowskich. Należy jeszcze wykonać wiele pracy, aby osiągnąć zadowalający poziom dostępności opieki w szczególności dla dzieci w wieku do lat 3. Poza tym koszt tych usług nadal stanowi znaczną przeszkodę dla rodziców, podobnie jak godziny świadczenia opieki, nie zawsze zgodne z godzinami pracy. Konieczne jest dalsze inwestowanie w struktury edukacji i opieki, które będą powszechne, dobrej jakości i dostępne dla wszystkich. Wysiłek ten musi zostać podjęty przede wszystkim na poziomie państw członkowskich. Komisja udziela w tym zakresie wsparcia w wielu aspektach.

Nadzór nad rozwojem struktur opieki w ramach semestru europejskiego…

Ułatwienie uczestnictwa w rynku pracy i dostępu do zatrudnienia dla drugiej z osób zapewniających dochód w gospodarstwie domowym dzięki odpowiednim zachętom podatkowym oraz stworzenie dostępnych i dobrej jakości struktur opieki jest priorytetem wykazanym w rocznej analizie wzrostu gospodarczego[44]. Dziewięć państw członkowskich (AT, CZ, DE, HU, IT, MT, PL, SK, UK) otrzymało zalecenia dotyczące zatrudnienia kobiet oraz dostępności i jakości usług opieki w 2012 r. Siedem z tych państw otrzymało zalecenia już w 2011 r., natomiast Malta i Słowacja otrzymały zalecenia po raz pierwszy w 2012 r.

Fundusze strukturalne stanowią ważną dźwignię finansową…

… Szacuje się, że w okresie 2007–2013 2,6 mld EUR pochodzące z Europejskiego Funduszu Społecznego zostanie przeznaczone na działania propagujące zatrudnienie i trwały udział kobiet w rynku pracy oraz godzenie pracy i życia prywatnego, w tym środki ułatwiające dostęp do struktur opieki nad dziećmi i osobami niesamodzielnymi. Ponadto około 616 mln EUR z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego będzie udostępnionych państwom członkowskim w latach 2007–2013 na cele finansowania infrastruktury opieki nad dziećmi[45]. Niemal wszystkie państwa członkowskie przeznaczyły środki na struktury opieki nad dziećmi. Niemniej łączna kwota wydatków jest bardzo różna w poszczególnych państwach, w zależności od dostępnego budżetu z funduszy strukturalnych i aktualnej sytuacji podaży usług.

EFS odgrywa ważną rolę we wdrażaniu i realizowaniu instytucjonalnych usług opieki nad dziećmi w Polsce w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (HC PO).

Od 2012 r. środek pomocowy, którego budżet wynosi 46 mln EUR, umożliwia współfinansowanie (w wysokości 85 %) projektów polegających na:

- wsparciu dla tworzenia i funkcjonowania żłobków i klubów dziecięcych, w tym pokrycie kosztów opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w przypadku, gdy co najmniej jeden z rodziców wraca na rynek pracy po przerwie związanej z urodzeniem lub wychowaniem dzieci;

- wsparcie na usługi opiekunów (opiekunek).

Pierwsze zaproszenie do składania projektów umożliwi stworzenie 171 żłobków, 23 klubów dziecięcych oraz podpisanie 7 umów związanych ze świadczeniem usług przez opiekunów (opiekunki). Środek ten stanowi część szerszej inicjatywy reformy legislacyjnej i rozszerzenia pod względem rodzajów i ilości oferty struktur opieki (program „Maluch”).

Podobny środek istnieje w zakresie współfinansowania projektów dotyczących edukacji przedszkolnej dla dzieci w wieku od 3 do 5 lat, a jego budżet wynosi 369 mln EUR.

Komisja kontynuuje współpracę z partnerami społecznymi …

…którzy odgrywają kluczową rolę w dziedzinie godzenia życia zawodowego i prywatnego i stanowią uzupełnienie działań administracji publicznej.

Komisja wzmocni również współpracę między swoimi służbami…

…odpowiedzialnymi za polityki związane z ECEC (takie jak wymiar sprawiedliwości, prawa podstawowe i obywatelstwo, edukacja i kultura, zatrudnienie i polityka społeczna, zdrowie itd.).

Komisja nadal będzie monitorowała realizację celów barcelońskich …

…pomagając państwom członkowskim w rozwijaniu ich zdolności statystycznej przez poprawę zbierania danych i udoskonalanie badań nad wykorzystaniem struktur opieki w ramach badania statystycznego EU SILC, w szczególności przez zbieranie porównywalnych informacji na temat przeszkód w dostępie do tych usług (koszt, niezaspokojony popyt itd.).

Komisja nadal będzie udzielała wsparcia państwom członkowskim...

· Zawsze, gdy będzie to konieczne, przez cały czas trwania semestrów europejskich, Komisja będzie kontynuowała przyjmowanie specjalnych zaleceń, wzywając państwa członkowskie do realizowania celów barcelońskich i do utrzymywania inwestycji publicznych mimo kryzysu.

· Podczas planowania funduszy europejskich Komisja będzie pracowała wspólnie z państwami członkowskimi, by w pełni wykorzystać współfinansowanie oferowane przez fundusze strukturalne i inne programy wspólnotowe, takie jak „Erasmus dla wszystkich”, w tym również podczas kolejnego okresu programowania w celu rozwoju struktur opieki nad dziećmi i innymi osobami niesamodzielnymi, szkolenia personelu i poprawy jakości usług.

Rozwijanie wyłącznie struktur opieki nad dziećmi w wieku przedszkolnym nie wystarczy, by umożliwić kobietom i mężczyznom swobodny wybór, jak pogodzić życie zawodowe z prywatnym i nie uwzględnia trudności napotykanych na różnych etapach życia. Obowiązkiem Komisji jest więc działanie:

· przez propagowanie łączenia środków służących godzeniu takich jak elastyczność form pracy, system urlopów rodzinnych i udostępnienie przystępnych i dobrej jakości struktur opieki dla dzieci w wieku przedszkolnym, a także dla dzieci starszych i nastolatków uczęszczających do szkoły poza godzinami szkolnymi i dla innych osób niesamodzielnych;

· przez zachęcanie państw członkowskich również do usuwania przeszkód (w tym podatkowych) dla aktywności zawodowej kobiet i do zachęcania ojców do przejmowania większej ilości obowiązków rodzinnych, korzystając z urlopów rodzinnych na równi z kobietami.

Niniejsze sprawozdanie świadczy o zaangażowaniu Komisji, w ramach jej kompetencji, we wspieranie realizacji celów barcelońskich i rozwój przystępnych, dostępnych i dobrej jakości struktur opieki nad dziećmi, aby usunąć przeszkody dla aktywności zawodowej rodziców, sprzyjać włączeniu społecznemu i propagować równość kobiet i mężczyzn.

[1]               W niniejszym sprawozdaniu terminy „usługi opieki”, „struktury opieki” i „struktury edukacyjne i opiekuńcze dla dzieci” są stosowane wymiennie.

[2]               http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/71025.pdf

[3]               COM(2010)2020

[4]               COM(2013) 83

[5]               2011/C 155/02

[6]               COM(2010) 491

[7]               COM(2012)614

[8]               W latach 1998–2008 zatrudnienie kobiet (w wieku od 20 do 64 lat) zwiększyło się o 7,2 pp; w przypadku mężczyzn wzrost ten wyniósł 2,4 pp.

[9]               OECD (2012) „Inégalités hommes-femmes, il est temps d'agir” (Nierówność płci, czas działać)

[10]             COM(2013)778

[11]             COM(2011)66

[12]             COM(2011)18

[13]             2011/C 191/01

[14]             Eurostat, 2011 tsdsc340

[15]             OECD (2012) „Inégalités hommes-femmes, il est temps d'agir” (Nierówność płci, czas działać)

[16]             COM(2012)615

[17]             COM(2008)638

[18]             Wskaźnik ten ujmuje odsetek dzieci objętych opieką w formalnych strukturach wymienionych we wprowadzeniu.

[19]             UE25, w 2011 r. wskaźnik opieki wyniósł średnio 30% w UE 25 i 27.

[20]             Wiek obowiązku szkolnego to 4, 5, 6 lub 7 lat w zależności od państwa członkowskiego

[21]             EU25. W 2011 r. wskaźnik opieki wynosił średnio 86% w UE25 i 83% w UE27.

[22]             Ministerstwo ds. równego traktowania, 2011

[23]             Mowa tu o opiece nad dzieckiem świadczonej przez opiekuna (opiekunkę) (który(a) nie podlega kontroli przez zorganizowaną strukturę) w miejscu zamieszkania tego dziecka lub u opiekuna (opiekunki), o opiece zapewnianej przez dziadków, innych członków gospodarstwa domowego (za wyjątkiem rodziców), innych rodziców, znajomych lub sąsiadach.

[24]             OCDE (2012) Starting strong III

[25]             Źródło: LFS ad-hoc module 2010 Reconciliation between work and family life- 23% i 18 % matek, których najmłodsze dziecko ma odpowiednio mniej niż 3 lata i od 3 lat do wieku obowiązku szkolnego, pracuje w niepełnym wymiarze lub nie pracuje w ogóle ze względu na opiekę nad dziećmi.

[26]             EU-SILC, 2010

[27]             Eurofound, 3. europejski przegląd jakości życia (EQLS), 2012 r.

[28]             COM(2011)66.

[29]             (2011/C 175/03)

[30]             EGGE 2009

[31]             SWD(2012) 373

[32]             Poziom 5. Międzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Kształcenia

[33]             Badanie CORE dla KE/DG EAC2011

[34]             Eurofound 2012

[35]             Badanie CORE dla KE/DG EAC2011

[36]             W przeciwieństwie do podejścia specjalistycznego, w którym praktycy kształceni są do pracy z określonymi grupami wiekowymi w określonych środowiskach instytucjonalnych (na przykład w żłobku, przedszkolu). Badanie CORE dla KE/DG EAC2011

[37]             OECD 2011 „Améliorer le bien-être des familles” (Polepszyć jakość życia rodzin)

[38]             Sieć Komisji Europejskiej dotycząca opieki nad dziećmi, 1996 – Jakość usług dla małych dzieci.

[39]             Kaga Y., Bennett J. i Moss P. (2010), Caring and Learning Together, A Cross-national Study of Integration of Early Childhood Care and Education within Education, Paris, UNESCO

[40]             Eurydice 2009 - L'EAJE en Europe:réduire les inégalités sociales et culturelles (ECEC w Europie: ograniczyć nierówności społeczne i kulturowe)

[41]             COM(2011)66

[42]             OECD Petite enfance, grands défis- volume II („Dobry start – cz. II”)

[43]             Konkluzje Rady w sprawie ECEC: 2011/C 175/03

[44]             COM(2012)750

[45]             Na koniec 2011 r. 74 % tego budżetu zostało przeznaczone na wybrane projekty.