W sprawach połączonych C‑646/23 [Lita] i C‑661/23 [Jeszek] ( i )

Postępowania karne

przeciwko

P.B. i in.

(wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożone przez Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie)

Wyrok Trybunału (czwarta izba) z dnia 3 lipca 2025 r.

Odesłanie prejudycjalne – Państwo prawne – Niezależność sądownictwa – Artykuł 19 ust. 1 akapit drugi TUE – Skuteczna ochrona prawna w dziedzinach objętych prawem Unii – Zasada nieusuwalności sędziów – Sędzia sądu wojskowego uznany za niezdolnego do zawodowej służby wojskowej – Uregulowania krajowe przewidujące wcześniejsze przeniesienie tego sędziego w stan spoczynku

1. Państwa członkowskie – Obowiązki – Ustanowienie środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej – Poszanowanie zasad nieusuwalności i niezawisłości sędziów – Prawo do niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego uprzednio na mocy ustawy – Sądy wojskowe – Sędzia sądu wojskowego uznany za niezdolnego do zawodowej służby wojskowej – Uregulowania krajowe przewidujące wcześniejsze przeniesienie tego sędziego w stan spoczynku – Uregulowania krajowe niemające zastosowania do prokuratorów do spraw wojskowych, którzy także zostali zwolnieni z zawodowej służby wojskowej, jednak mogą pozostać na stanowisku – Środek mający charakter sankcji wobec określonego sędziego – Brak środka prawnego przed sądem – Niedopuszczalność

   (art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47 akapit drugi)

   (zob. pkt 57–80; pkt 1 sentencji)

2. Państwa członkowskie – Obowiązki – Ustanowienie środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej – Poszanowanie zasad nieusuwalności i niezawisłości sędziów – Pierwszeństwo i bezpośrednia skuteczność prawa Unii – Obowiązki sądów krajowych i innych organów danego państwa członkowskiego – Obowiązek odstąpienia od stosowania wszelkich uregulowań krajowych sprzecznych z bezpośrednio skutecznym przepisem prawa Unii – Sądy wojskowe – Uregulowania krajowe przewidujące wcześniejsze przeniesienie sędziego w stan spoczynku – Obowiązek odstąpienia przez sąd odsyłający od stosowania tych uregulowań – Ciążący na właściwych organach sądowych obowiązek przywrócenia danego sędziego do pełnienia urzędu

   (art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE; art. 267 TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47)

   (zob. pkt 82–89; pkt 2 sentencji)

3. Państwa członkowskie – Obowiązki – Ustanowienie środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej – Uregulowania krajowe przewidujące wcześniejsze przeniesienie sędziego w stan spoczynku – Uprawnienie sądu odsyłającego do zawieszenia tymczasowo stosowania tych uregulowań – Dopuszczalność

   (art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE; art. 267 TFUE)

   (zob. pkt 91–94; pkt 3 sentencji)

Streszczenie

Trybunał, do którego Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie (Polska) zwrócił się z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, wypowiedział się w przedmiocie wykładni art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE ( 1 ) i zasady pierwszeństwa prawa Unii w związku z uregulowaniami krajowymi, które przewidują z chwilą ich wejścia w życie wcześniejsze przeniesienie z mocy ustawy w stan spoczynku sędziego sądu wojskowego uznanego za niezdolnego do zawodowej służby wojskowej, od którego to środka nie przysługuje żaden środek ochrony prawnej przed sądem.

Dwóch żołnierzy zawodowych, P.B. i R.S., zostało uznanych przez Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie (Polska) za winnych popełnienia przestępstwa. Wnieśli oni apelację do sądu odsyłającego. Obie te sprawy zostały przydzielone jednoosobowemu składowi orzekającemu tego sądu, w którym zasiadał sędzia P.R. Rozprawy w tych sprawach odbyły się, odpowiednio, w październiku i listopadzie 2023 r.

W lipcu 2017 r. sędzia P.R. został uznany za niezdolnego do zawodowej służby wojskowej, przy czym uznano jednocześnie, że jest zdolny do dalszego wykonywania służby sędziego. W następstwie tego orzeczenia wystąpił on ( 2 ) z wnioskiem o przeniesienie go na stanowisko sędziowskie w sądzie powszechnym. W dniu 27 grudnia 2021 r., pomimo rekomendacji Krajowej Rady Sądownictwa (Polska), Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej odmówił uwzględnienia tego wniosku.

W dniu 24 kwietnia 2022 r. wszedł w życie art. 233 ustawy o obronie Ojczyzny ( 3 ), który zezwalał sędziom sądów wojskowych, którzy zostali zwolnieni z zawodowej służby wojskowej, na pozostanie na stanowisku. W związku z tym od marca 2023 r. P.R. powrócił do orzekania w Wojskowym Sądzie Okręgowym w Warszawie.

Jednakże na mocy ustawy zmieniającej z dnia 28 lipca 2023 r. ( 4 ). powyższa zasada pozostania na stanowisku została zniesiona dla sędziów sądów wojskowych. Od tej pory taka możliwość miała mieć zastosowanie wyłącznie do prokuratorów do spraw wojskowych ( 5 ). Zgodnie z przywołaną ustawą ( 6 ) sędzia, który w dniu 15 listopada 2023 r., pozostawał na stanowisku w sądzie wojskowym po zwolnieniu go z zawodowej służby wojskowej, miał zostać z tym dniem przeniesiony z mocy ustawy w stan spoczynku.

Sąd odsyłający zauważył, że przepis ustawy zmieniającej, który zniósł możliwość pozostania przez sędziego sądu wojskowego na stanowisku po zwolnieniu go z zawodowej służby wojskowej, przy jednoczesnym utrzymaniu takiej możliwości dla prokuratorów do spraw wojskowych znajdujących się w podobnej sytuacji, został przyjęty bez żadnego uzasadnienia ( 7 ). Co się tyczy przepisu tej ustawy przewidującego wcześniejsze przeniesienie w stan spoczynku, dotyczy on w rzeczywistości tylko jednego sędziego, wpisując się w szereg podejmowanych wobec tego sędziego działań o charakterze sankcji. Nie przewidziano też żadnego środka zaskarżenia w celu zakwestionowania tego wcześniejszego przeniesienia w stan spoczynku z mocy ustawy.

Sąd odsyłający począł się zastanawiać, czy prawo Unii stoi na przeszkodzie uregulowaniom krajowym, które przewidują wcześniejsze przeniesienie sędziego z mocy ustawy w stan spoczynku w wyżej wskazanych okolicznościach. Gdyby tak było, zmierza on do ustalenia, czy należy odstąpić od stosowania tych uregulowań, co pociągałoby za sobą obowiązek przywrócenia sędziego, którego przeniesiono w stan spoczynku na podstawie wspomnianego uregulowania, do pełnienia urzędu, a także czy może on tymczasowo zawiesić stosowanie tych przepisów.

Ocena Trybunału

Co się tyczy jego właściwości, Trybunał przypomniał, że art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE ma zastosowanie do każdego sądu krajowego, który może rozstrzygać kwestie dotyczące wykładni lub stosowania prawa Unii. Ponieważ sąd odsyłający może, jako sąd wojskowy, orzekać w kwestiach związanych ze stosowaniem lub z wykładnią prawa Unii, art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE znajduje zastosowanie. Przy dokonywaniu wykładni tego postanowienia powinien zostać należycie uwzględniony art. 47 Karty.

Co do istoty Trybunał podkreślił w pierwszej kolejności, że wymóg niezależności sądów oznacza potrzebę istnienia zasad, w szczególności co do składu organu, powoływania jego członków, okresu trwania ich kadencji oraz powodów ich wyłączania lub odwołania, pozwalających wykluczyć, w przekonaniu jednostek, wszelką uzasadnioną wątpliwość co do niepodatności tego organu na czynniki zewnętrzne oraz co do jego neutralności względem ścierających się przed nim interesów.

W tym względzie Trybunał zauważył, że zasada nieusuwalności wymaga w szczególności, by sędziowie mogli sprawować urząd do momentu ukończenia obowiązkowego wieku przejścia w stan spoczynku lub upływu kadencji sprawowania danej funkcji, jeżeli ma ona charakter czasowy. Wyjątki od tej zasady mogą – przy zachowaniu zasady proporcjonalności – występować wyłącznie pod warunkiem, że uzasadniają je nadrzędne i prawnie uzasadnione względy. Jest zatem dopuszczalne, że sędziowie mogą zostać odwołani, z poszanowaniem właściwych procedur, jeżeli nie są w stanie dalej sprawować swoich funkcji z powodu niezdolności lub rażącego uchybienia.

Ponadto gwarancja nieusuwalności członków danego sądu wymaga, aby przypadki odwołania jego członków były oparte na wyraźnych i szczególnych przepisach ustawowych, ustanawiających gwarancje, które wykraczają poza gwarancje przewidziane w ogólnych przepisach prawa administracyjnego i prawa pracy, mające zastosowanie w sytuacji nielegalnego odwołania.

Uściślając, że do sądu odsyłającego będzie należało dokonanie oceny, czy uregulowania krajowe, które ustanowiły w wyżej wskazanych okolicznościach środek polegający na wcześniejszym przeniesieniu w stan spoczynku sędziów sądów wojskowych zwolnionych z zawodowej służby wojskowej, narusza wymogi wynikające z zasady niezawisłości sędziowskiej, tak jak została ona określona w art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, ponieważ art. 267 TFUE nie upoważnia Trybunału do stosowania przepisów prawa Unii w określonej sprawie, Trybunał zauważył, że może on jednak, na podstawie informacji zawartych w aktach sprawy, którymi dysponuje, dostarczyć sądowi krajowemu elementów wykładni prawa Unii, które mogą być dla niego przydatne.

W tym wypadku nie można dopatrzyć się żadnego powodu, który uzasadniałby ustawę zmieniającą przewidującą wcześniejsze przeniesienie z mocy ustawy w stan spoczynku sędziów sądów wojskowych, którzy mimo że zostali zwolnieni z zawodowej służby wojskowej, pozostali na stanowisku sędziego sądu wojskowego. Ponadto wygląda na to, że ustawa ta ma zastosowanie wyłącznie do sędziów sądów wojskowych, a nie do prokuratorów do spraw wojskowych, podczas gdy te dwie kategorie pracowników wymiaru sprawiedliwości podlegały wcześniej tym samym zasadom pozostania na stanowisku po zwolnieniu ich z zawodowej służby wojskowej. To odmienne traktowanie nie zostało zaś uzasadnione istnieniem obiektywnej różnicy między sytuacją sędziów i prokuratorów. W tych okolicznościach, z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający, uregulowania krajowe takie jak tu rozpatrywane naruszają wymóg, zgodnie z którym wyjątki od zasady nieusuwalności sędziów muszą mieć za podstawę nadrzędne i prawnie uzasadnione względy.

Ponadto Trybunał zauważył, że wcześniejsze przeniesienie sędziego P.R. w stan spoczynku nie było powodowane jego niezdolnością do dalszego sprawowania jego funkcji, lecz stanowiło następstwo publicznie wyrażanej przez tego sędziego krytyki reformy sądownictwa w Polsce. W rezultacie środek ten wydaje się wpisywać w szereg podejmowanych wobec tego sędziego działań mających charakter sankcji. Trybunał podkreślił również, że w ustawie zmieniającej nie przewidziano żadnej możliwości wniesienia odwołania dla sędziego, wobec którego zastosowano środek polegający na wcześniejszym przeniesieniu w stan spoczynku uzasadniony niezdolnością do zawodowej służby wojskowej.

W konsekwencji uregulowania krajowe, które w takich okolicznościach przewidują z chwilą ich wejścia w życie wcześniejsze przeniesienie z mocy ustawy w stan spoczynku sędziego sądu wojskowego uznanego za niezdolnego do zawodowej służby wojskowej, naruszają art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE.

W drugiej kolejności Trybunał wskazał, że zasada pierwszeństwa prawa Unii nakłada na sąd krajowy i na każdy inny organ danego państwa członkowskiego obowiązek odstąpienia od stosowania takich uregulowań, jeżeli zostały one przyjęte z naruszeniem art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, co oznacza, że sędzia, który został przeniesiony w stan spoczynku na podstawie tych uregulowań, powinien zostać przywrócony do pełnienia urzędu ( 8 ).

Wreszcie, co się tyczy możliwości zawieszenia stosowania takich uregulowań krajowych, Trybunał podkreślił, że pełna skuteczność prawa Unii wymaga, by sędzia rozpatrujący sprawę mógł zarządzić środki tymczasowe w celu zapewnienia całkowitej skuteczności przyszłemu orzeczeniu. Ponadto sąd krajowy powinien odstąpić od stosowania przepisów prawa krajowego, które stanowiłyby przeszkodę dla tego uprawnienia do zarządzenia środków tymczasowych.

Wynika z tego w szczególności, że sąd odsyłający powinien mieć możliwość zawieszenia stosowania przepisów ustawy zmieniającej, których skutkiem jest przeniesienie sędziego zasiadającego w jego składzie z mocy ustawy w stan spoczynku, do czasu wydania orzeczenia w sprawach karnych w postępowaniach głównych w następstwie odpowiedzi udzielonej przez Trybunał.

( i ) Niniejszym sprawom zostały nadane fikcyjne nazwy. Nie odpowiadają one rzeczywistym nazwom ani rzeczywistym nazwiskom żadnej ze stron postępowania.

( 1 ) Postanowienie to zobowiązuje wszystkie państwa członkowskie do ustanowienia środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii.

( 2 ) Zgodnie z obowiązującym wówczas prawem krajowym.

( 3 ) Ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz.U. z 2022 r., poz. 655).

( 4 ) Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2023 r., poz. 1615, zwana dalej „ustawą zmieniającą”). Ustawa ta weszła w życie w dniu 15 listopada 2023 r.

( 5 ) Artykuł 10 ustawy zmieniającej.

( 6 ) Artykuł 13 ustawy zmieniającej.

( 7 ) Jak również z naruszeniem art. 180 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który przewiduje, że sędzia może być wcześniej przeniesiony w stan spoczynku jedynie na skutek uniemożliwiających mu sprawowanie jego urzędu choroby lub utraty sił.

( 8 ) Organy sądowe mające kompetencje w zakresie wyznaczania i zmiany składów orzekających są zobowiązane do zapewnienia tego przywrócenia.