Sprawa C‑407/21

Union fédérale des consommateurs – Que choisir (UFC – Que choisir)
i
Consommation, logement et cadre de vie (CLCV)

przeciwko

Premier ministre
i
Ministre de l’Économie, des Finances et de la Relance

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Conseil d’État (radę stanu, Francja)]

Wyrok Trybunału (druga izba) z dnia 8 czerwca 2023 r.

Odesłanie prejudycjalne – Imprezy turystyczne i powiązane usługi turystyczne – Dyrektywa (UE) 2015/2302 – Artykuł 12 ust. 2–4 – Rozwiązanie umowy o udział w imprezie turystycznej – Nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności – Pandemia COVID-19 – Zwrot wpłat dokonanych przez danego podróżnego z tytułu imprezy turystycznej – Zwrot w formie kwoty pieniężnej lub zwrot w postaci ekwiwalentu w formie bonu – Obowiązek zwrotu dokonanych wpłat temu podróżnemu nie później niż 14 dni po rozwiązaniu danej umowy – Czasowe odstępstwo od tego obowiązku – Dostosowanie w czasie skutków orzeczenia wydanego zgodnie z prawem krajowym i stwierdzającego nieważność przepisów krajowych niezgodnych z tym obowiązkiem

1. Zbliżanie ustawodawstw – Zorganizowane podróże, wakacje i wycieczki – Dyrektywa 2015/2302 – Rozwiązanie umowy o udział w imprezie turystycznej – Obowiązek zwrotu przez organizatora imprezy turystycznej wpłat dokonanych przez zainteresowanego podróżnego z tytułu tej imprezy turystycznej – Pojęcie zwrotu – Zakres

   (dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2015/2302, art. 12 ust. 2, 3)

   (zob. pkt 23–26, 31–35, pkt 1 sentencji)

2. Zbliżanie ustawodawstw – Zorganizowane podróże, wakacje i wycieczki – Dyrektywa 2015/2302 – Rozwiązanie umowy o udział w imprezie turystycznej – Obowiązek zwrotu przez organizatora imprezy turystycznej wpłat dokonanych przez zainteresowanego podróżnego z tytułu tej imprezy turystycznej – Czasowe odstępstwo – Przepisy krajowe zwalniające organizatorów imprez turystycznych, w kontekście pandemii COVID-19, z ich obowiązku zwrotu zainteresowanemu podróżnemu wszystkich wpłat dokonanych z tytułu rozwiązanej umowy – Cel – Zachowanie wypłacalności organizatorów imprez turystycznych i rentowności danego sektora – Niedopuszczalność

   (dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2015/2302, art. 4, art. 12 ust. 2–4)

   (zob. pkt 45, 46, 49–51, 54–58, 67–71, 75, 76, pkt 2 sentencji)

3. Państwa członkowskie – Obowiązki – Obowiązek lojalnej współpracy – Możliwość dostosowania w czasie przez sąd krajowy skutków jego orzeczenia stwierdzającego nieważność przepisów krajowych niezgodnych z prawem Unii – Brak

   (art. 4 ust. 3 TUE)

   (zob. pkt 80–85, pkt 3 sentencji)

Streszczenie

W kontekście pandemii COVID-19 rząd francuski przyjął przepisy mające na celu tymczasowe zwolnienie organizatorów imprez turystycznych z ciążącego na nich obowiązku zwrotu wpłat dokonanych przez podróżnych w wypadku rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej ( 1 ). Dwa stowarzyszenia ochrony interesów konsumentów wniosły do Conseil d’État (rady stanu, Francja) o stwierdzenie nieważności tych przepisów, podnosząc naruszenie prawa podróżnych, którzy zawarli tego rodzaju umowę, do rozwiązania tej umowy w następstwie wystąpienia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” oraz do zwrotu wszystkich wpłat dokonanych z tytułu tej imprezy turystycznej nie później niż 14 dni po tym rozwiązaniu umowy, zgodnie z dyrektywą w sprawie imprez turystycznych ( 2 ).

Sąd ten wyraził w szczególności wątpliwości co do wykładni pojęcia „zwrotu” przewidzianego w tej dyrektywie, a także co do zgodności z tą dyrektywą przepisów krajowych dotyczących tymczasowego zwolnienia organizatorów imprez turystycznych z obowiązku zwrotu.

W wydanym wyroku Trybunał doprecyzował pojęcie „zwrotu” w kontekście dyrektywy w sprawie imprez turystycznych. Ponadto wypowiedział się on w przedmiocie niezgodności przepisów krajowych z tą dyrektywą ( 3 ) oraz w przedmiocie dostosowania w czasie skutków orzeczenia krajowego stwierdzającego nieważność tych przepisów, uznanych za niezgodne z prawem Unii.

Ocena Trybunału

W pierwszej kolejności Trybunał stwierdził, że zgodnie z wykładnią literalną pojęcie „zwrotu” w rozumieniu dyrektywy w sprawie imprez turystycznych ( 4 ) oznacza zwrócenie wpłat dokonanych z tytułu imprezy turystycznej wyłącznie w formie kwoty pieniężnej. Możliwość zastąpienia tego obowiązku zapłaty kwoty pieniężnej świadczeniem w innej formie, takim jak w szczególności oferta bonów, nie została wyraźnie przewidziana w tej dyrektywie. To prawo do zwrotu w formie kwocie pieniężnej, którą konsumenci mogą swobodnie dysponować, przyczynia się do realizacji celu związanego z ochroną ich interesów.

W drugiej kolejności Trybunał orzekł, że dyrektywa w sprawie imprez turystycznych stoi na przeszkodzie tymczasowemu zwolnieniu organizatorów imprez turystycznych ( 5 ), w kontekście pandemii COVID-19, z ciążącego na nich obowiązku zwrotu zainteresowanym podróżnym, nie później niż 14 dni po rozwiązaniu umowy, wszystkich wpłat dokonanych z tytułu rozwiązanej umowy. Wniosek ten pozostaje taki sam również wówczas, gdy taki środek krajowy ma na celu zapobieżenie sytuacji, w której – ze względu na znaczną liczbę spodziewanych żądań zwrotu wpłat – wypłacalność tych organizatorów imprez turystycznych byłaby naruszona w stopniu zagrażającym ich istnieniu, a także zachowanie w ten sposób rentowności w rozpatrywanym sektorze.

Trybunał dokonał przede wszystkim analizy pojęcia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” ( 6 ). Zgodnie bowiem z zasadą pewności prawa i w świetle ochrony konsumentów pojęcie to może obejmować pandemię COVID-19, ponieważ wskazuje na istnienie „znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzkiego” ( 7 ), i może być stosowane do rozwiązań umów o udział w imprezie turystycznej, jeżeli rozwiązania te są oparte na konsekwencjach wywołanych takim zdarzeniem.

Następnie Trybunał podkreślił, że pojęcie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” jest zbliżone do pojęcia „siły wyższej” i stanowi, w szczególności w świetle prac przygotowawczych do dyrektywy w sprawie imprez turystycznych, wyczerpujące zastosowanie tego ostatniego pojęcia do celów tej dyrektywy. W związku z tym państwa członkowskie nie mogą zwolnić organizatorów imprez turystycznych ze względu na siłę wyższą, chociażby tymczasowo, z obowiązku zwrotu wpłat przewidzianego w tej dyrektywie, ponieważ w dyrektywie tej nie przewidziano żadnego wyjątku od wiążącego charakteru tego obowiązku.

Wreszcie, nawet przy założeniu, że państwa członkowskie mogą podnosić przed sądami krajowymi, iż niezgodność przepisów krajowych z przepisami dyrektywy jest uzasadniona siłą wyższą, Trybunał wyjaśnił, że przepisy krajowe pozwalające na tymczasowe zwolnienie organizatorów imprez turystycznych, w okolicznościach światowego kryzysu zdrowotnego takiego jak pandemia COVID-19, z obowiązku zwrotu zainteresowanym podróżnym wpłat dokonanych z tytułu imprezy turystycznej, nie spełniają przesłanek regulujących powołanie się na siłę wyższą przez państwa członkowskie.

I tak, po pierwsze, chociaż pandemia COVID-19 jest związana z okolicznościami zewnętrznymi w stosunku do danego państwa członkowskiego, a okoliczności te są nietypowe i nieprzewidywalne, to jednak przepisy krajowe zwalniające w sposób ogólny wszystkich organizatorów imprez turystycznych z obowiązku zwrotu wpłat nie mogą, ze względu na sam swój charakter, być uzasadnione siłą wyższą. Ogólne tymczasowe zawieszenie tego obowiązku zwrotu nie uwzględnia bowiem konkretnej i indywidualnej sytuacji finansowej zainteresowanych organizatorów imprez turystycznych. Po drugie, nie wykazano, że konsekwencji finansowych, którym mają zaradzić te przepisy krajowe, nie można było uniknąć w inny sposób niż poprzez naruszenie przepisów dyrektywy w sprawie imprez turystycznych, a w szczególności poprzez przyjęcie określonych środków pomocy państwa. Po trzecie, wspomniane przepisy krajowe – w zakresie, w jakim przewidziano w nich zwolnienie organizatorów imprez turystycznych z obowiązku zwrotu wpłat przez okres do 21 miesięcy od dnia powiadomienia o „rozwiązaniu” danej umowy o udział w imprezie turystycznej – w sposób oczywisty nie są skonstruowane w ten sposób, by ograniczyć ich skutki do okresu niezbędnego do zaradzenia trudnościom spowodowanym zdarzeniem mogącym stanowić siłę wyższą.

W trzeciej i ostatniej kolejności Trybunał przypomniał, że w przypadku gdy do sądu krajowego wniesiono, zgodnie z jego prawem wewnętrznym, skargę o stwierdzenie nieważności przepisów krajowych, które uważa on za niezgodne z prawem Unii, jest on zobowiązany do stwierdzenia nieważności tych przepisów. W niniejszej sprawie Trybunał wyjaśnił, po pierwsze, że zagrożenie interesów gospodarczych podmiotów działających w sektorze imprez turystycznych, wynikające z pandemii COVID-19, nie jest porównywalne z nadrzędnymi względami związanymi z ochroną środowiska lub z zaopatrzeniem w energię elektryczną w danym państwie członkowskim, które są wyjątkowymi okolicznościami, w odniesieniu do których Trybunał przyznał ponadto sądom krajowym możliwość dostosowania w czasie i dostosowania skutków wydanych przez nie orzeczeń o stwierdzeniu nieważności przepisów krajowych uznanych za niezgodne z prawem Unii. Po drugie, Trybunał zauważył, że nie wydaje się, aby stwierdzenie nieważności przepisów krajowych pozwalających państwom członkowskim na zwolnienie organizatorów imprez turystycznych, w kontekście pandemii COVID-19, z obowiązku zwrotu wpłat mogło wywołać szkodliwe konsekwencje dla sektora imprez turystycznych – o zakresie takim, że utrzymanie w mocy ich skutków byłoby konieczne w celu ochrony interesów finansowych podmiotów działających w tym sektorze. W konsekwencji zasada lojalnej współpracy ( 8 ) nie zezwala sądowi krajowemu, rozpatrującemu skargę o stwierdzenie nieważności przepisów krajowych niezgodnych z dyrektywą w sprawie imprez turystycznych, na dostosowanie w czasie skutków jego orzeczenia stwierdzającego nieważność tych przepisów krajowych.

( 1 ) Zgodnie z art. 1 rozporządzenia nr 2020–315 z dnia 25 marca 2020 r. w sprawie warunków finansowych rozwiązywania niektórych umów dotyczących podróży turystycznych i pobytów w przypadku wystąpienia nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności lub siły wyższej zezwolono organizatorom imprez turystycznych – co się tyczy „rozwiązań” umów, o których powiadomiono w okresie od dnia 1 marca do dnia 15 września 2020 r. – na spełnienie ich obowiązku zwrotu poprzez zaoferowanie zainteresowanemu podróżnemu, nie później niż 3 miesiące po powiadomieniu o „rozwiązaniu” danej umowy o udział w imprezie turystycznej, bonu o wartości równej wpłatom dokonanym z tytułu tej imprezy turystycznej, przy czym taka oferta obowiązuje przez okres 18 miesięcy.

( 2 ) Zobacz art. 12 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2302 z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie imprez turystycznych i powiązanych usług turystycznych, zmieniającej rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE oraz uchylającej dyrektywę Rady 90/314/EWG (Dz.U. 2015, L 326, s. 1, zwanej dalej „dyrektywą w sprawie imprez turystycznych”). Zgodnie z art. 12 ust. 2 zdanie pierwsze podróżny ma prawo do rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej przed rozpoczęciem imprezy turystycznej bez ponoszenia jakiejkolwiek opłaty za rozwiązanie w przypadku „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” występujących w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie, które to okoliczności w znaczącym stopniu wpływają na realizację tej imprezy turystycznej lub na przewóz pasażerów do tego miejsca docelowego.

( 3 ) Zobacz w szczególności art. 4 i art. 12 ust. 2–4 dyrektywy w sprawie imprez turystycznych.

( 4 ) Zobacz w szczególności art. 12 ust. 2 i 3 dyrektywy w sprawie imprez turystycznych. W art. 12 ust. 2 zdanie drugie przewidziano, że w przypadku rozwiązania umowy o udział w imprezie turystycznej podróżny ten ma prawo do pełnego zwrotu wpłat dokonanych z tytułu wspomnianej imprezy turystycznej. Ponadto zgodnie z art. 4 i art. 12 ust. 3 lit. b) tej dyrektywy, jeżeli zainteresowany organizator imprez turystycznych nie może wykonać umowy o udział w imprezie turystycznej ze względu na „nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności”, może on rozwiązać wspomnianą umowę i zwrócić w całości temu podróżnemu wpłaty dokonane w związku z tą imprezą turystyczną, bez zbędnej zwłoki, a w każdym razie nie później niż 14 dni po rozwiązaniu tej umowy o udział w imprezie turystycznej.

( 5 ) Zobacz art. 4 i art. 12 ust. 2–4 dyrektywy w sprawie imprez turystycznych.

( 6 ) Przewidzianego w art. 12 ust. 2 i art. 12 ust. 3 lit. b) dyrektywy w sprawie imprez turystycznych. Pojęcie „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności” zdefiniowano w art. 3 pkt 12 tej dyrektywy jako „sytuację poza kontrolą strony powołującej się na taką sytuację i której skutków nie można było uniknąć, nawet gdyby podjęto wszelkie rozsądne działania”.

( 7 ) Zgodnie z motywem 31 dyrektywy w sprawie imprez turystycznych, w którym sprecyzowano zakres pojęcia „nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności”, pojęcie to obejmuje znaczące zagrożenie dla zdrowia ludzkiego.

( 8 ) Przewidziana w art. 4 ust. 3 TUE.