Sprawy połączone C‑427/16 i C‑428/16

„CHEZ Elektro Bulgaria” АD
przeciwko
Yordanowi Kotsevowi

oraz

„FrontEx International” EAD
przeciwko
Emilowi Yanakievowi

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sofiyski rayonen sad)

Odesłanie prejudycjalne – Konkurencja – Swoboda świadczenia usług – Ustalanie przez organizację zawodową adwokatów minimalnych stawek wynagrodzeń – Zakaz zasądzenia przez sąd zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tych minimalnych stawek – Uregulowanie krajowe uznające podatek od wartości dodanej (VAT) za część ceny usługi świadczonej w ramach wykonywania wolnego zawodu

Streszczenie – wyrok Trybunału (pierwsza izba) z dnia 23 listopada 2017 r.

1. Konkurencja–Normy Unii–Zobowiązania państw członkowskich–Uregulowanie krajowe zezwalające podmiotom na ustalanie stawek z poszanowaniem kryteriów interesu publicznego i w braku delegowania prerogatyw w zakresie zatwierdzenia lub ustalania stawek–Dopuszczalność

   (art. 4 ust. 3 TUE; art. 101 ust. 1 TFUE)

2. Konkurencja–Normy Unii–Zobowiązania państw członkowskich–Uregulowanie krajowe uniemożliwiające adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia w kwocie niższej niż minimalna kwota określona przez krajową organizację zawodową adwokatów–Zakaz zasądzenia przez sądy krajowe zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tych minimalnych stawek–Niedopuszczalność

   (art. 4 ust. 3 TUE; art. 101 ust. 1 TFUE)

3. Swoboda świadczenia usług–Adwokaci–Dyrektywa 77/249–Zakres stosowania–Zasady, orzeczonego przez sąd krajowy, zwrotu wynagrodzenia podmiotów świadczących usługi prawne–Wyłączenie

   (art. 4 ust. 3 TUE; art. 101 ust. 1 TFUE; dyrektywa Rady 72/249)

4. Harmonizacja ustawodawstw podatkowych–Wspólny system podatku od wartości dodanej–Podstawa opodatkowania–Dostawy towarów i świadczenie usług–Uregulowanie krajowe uznające podatek od wartości dodanej jako integralną część wynagrodzenia adwokatów, skutkujące podwójnym opodatkowaniem tych wynagrodzeń–Niedopuszczalność

   [dyrektywa Rady 2006/112, art. 78 akapit pierwszy lit. a)]

1.  Naruszenie art. 101 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE ma miejsce wówczas, gdy państwo członkowskie czy to narzuca lub faworyzuje zawieranie porozumień sprzecznych z art. 101 TFUE lub wzmacnia skutki tych porozumień, czy to pozbawia swoje własne regulacje charakteru państwowego, przenosząc odpowiedzialność za podejmowanie decyzji ingerujących w sferę interesów ekonomicznych na podmioty prywatne (wyrok z dnia 21 września 2016 r., Etablissements Fr. Colruyt, C‑221/15, EU:C:2016:704, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo). Nie jest tak w sytuacji, w której stawki są ustalane z poszanowaniem kryteriów interesu publicznego określonych przez ustawę, a władze publiczne nie delegują swych prerogatyw w zakresie zatwierdzenia lub ustalenia stawek prywatnym podmiotom gospodarczym, nawet jeżeli przedstawiciele podmiotów gospodarczych nie są w mniejszości w ramach komitetu proponującego te stawki (zob. podobnie wyrok z dnia 4 września 2014 r., API i in., od C‑184/13 do C‑187/13, C‑194/13, C‑195/13 i C‑208/13, EU:C:2014:2147, pkt 31).

   Stawki określone przez organizację zawodową mogą mieć jednak charakter państwowy, w szczególności wówczas, gdy członkowie tej organizacji są ekspertami niezależnymi od zainteresowanych podmiotów gospodarczych i są oni zobowiązani z mocy prawa do ustalenia stawek z uwzględnieniem nie tylko interesów przedsiębiorstw lub stowarzyszeń przedsiębiorstw sektora, który ich wyznaczył, ale również interesu ogólnego oraz interesów przedsiębiorstw z innych sektorów lub odbiorców omawianych usług (wyrok z dnia 4 września 2014 r., API i in., od C‑184/13 do C‑187/13, C‑194/13, C‑195/13 i C‑208/13, EU:C:2014:2147, pkt 34 i przytoczone tam orzecznictwo). W celu zagwarantowania, że członkowie organizacji zawodowej działają rzeczywiście z poszanowaniem interesu ogólnego, kryteria tego interesu powinny być określone w ustawie w sposób dostatecznie precyzyjny, i należy zapewnić skuteczną kontrolę oraz uprawnienia do podejmowania ostatecznych decyzji po stronie państwa (zob. podobnie wyrok z dnia 4 września 2014 r., API i in., od C‑184/13 do C‑187/13, C‑194/13, C‑195/13 i C‑208/13, EU:C:2014:2147, pkt 41).

   (zob. pkt 42, 43, 45, 46)

2.  Artykuł 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE należy interpretować w ten sposób, że przepisy krajowe takie jak będące przedmiotem postępowania głównego, które po pierwsze nie zezwalają adwokatowi i jego klientowi na uzgodnienie wynagrodzenia w kwocie niższej niż minimalna kwota określona w rozporządzeniu przyjętym przez organizację zawodową adwokatów, jaką jest Vissh advokatski savet (naczelna rada adwokacka, Bułgaria), pod rygorem wszczęcia wobec tego adwokata postępowania dyscyplinarnego, a po drugie, nie zezwalają sądowi na zasądzenie zwrotu wynagrodzenia w kwocie niższej od tej kwoty minimalnej, mogą ograniczać konkurencję na rynku wewnętrznym w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE. Do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy takie przepisy krajowe w świetle ich konkretnych zasad stosowania odpowiadają rzeczywiście uzasadnionym celom i czy nałożone w ten sposób ograniczenia poprzestają na tym, co jest niezbędne do zapewnienia realizacji tych uzasadnionych celów.

   Wynika stąd, że z uwagi na brak przepisów mogących zapewnić, że naczelna rada adwokacka zachowuje się jak działająca w interesie ogólnym wydzielona część władzy publicznej, podlegająca skutecznej kontroli ze strony państwa i z zachowaniem uprawnień do podejmowania ostatecznych decyzji po stronie państwa, organizacja zawodowa taka jak naczelna rada adwokacka powinna być uznana za związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 101 TFUE, gdy przyjmuje ona rozporządzenia określające minimalne stawki wynagrodzenia adwokata. Należy stwierdzić w tym względzie, że ustalanie minimalnych stawek wynagrodzenia adwokata, które są wiążące na podstawie przepisów krajowych takich jak przepisy będące przedmiotem postępowania głównego, w wyniku czego inne podmioty świadczące usługi prawne nie mogą ustalać niższych stawek wynagrodzenia niż te stawki minimalne, jest równoznaczne z horyzontalnym ustalaniem minimalnych stawek narzuconych (zob. podobnie wyrok z dnia 4 września 2014 r., API i in., od C‑184/13 do C‑187/13, C‑194/13, C‑195/13 i C‑208/13, EU:C:2014:2147, pkt 43).

   (zob. pkt 49, 51, 58; pkt 1 sentencji)

3.  Artykuł 101 ust. 1 TFUE w związku z art. 4 ust. 3 TUE oraz dyrektywą Rady 77/249/EWG z dnia 22 marca 1977 r. mającą na celu ułatwienie skutecznego korzystania przez prawników ze swobody świadczenia usług, należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się on obowiązywaniu przepisów krajowych takich jak będące przedmiotem postępowania głównego, na mocy których sąd krajowy zasądza zwrot wynagrodzenia adwokata na rzecz osób prawnych i niezależnych przedsiębiorców, jeżeli byli oni reprezentowani przez doradcę prawnego. Ponadto w zakresie, w jakim dyrektywa 77/249 nie zawiera żadnego przepisu regulującego zwrot wynagrodzenia podmiotów świadczących usługi prawne na mocy orzeczenia sądu, należy uznać, że rzeczone przepisy krajowe nie są również objęte zakresem stosowania dyrektywy 77/249.

   (zob. pkt 62, 63; pkt 2 sentencji)

4.  Artykuł 78 akapit pierwszy lit. a) dyrektywy Rady 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on obowiązywaniu przepisów krajowych, takich jak będące przedmiotem postępowania głównego, na mocy których podatek od wartości dodanej stanowi część wynagrodzenia zarejestrowanych adwokatów, jeżeli powoduje to, że wynagrodzenia te podlegają podwójnemu opodatkowaniu z tytułu podatku od wartości dodanej.

   W tym względzie należy zauważyć, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału zasada neutralności podatkowej, na której zasadza się wspólny system podatku VAT, sprzeciwia się, aby opodatkowanie działalności zawodowej podatnika prowadziło do podwójnego opodatkowania (zob. podobnie wyroki: z dnia 23 kwietnia 2009 r., Puffer, C‑460/07, EU:C:2009:254, pkt 46; z dnia 22 marca 2012 r., Kłub, C‑153/11, EU:C:2012:163, pkt 42).

   (zob. pkt 66, 68; pkt 3 sentencji)