Sprawa C‑680/21

UL
i
SA Royal Antwerp Football Club

przeciwko

Union royale belge des sociétés de football association ASBL (URBSFA)

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
złożony przez Tribunal de première instance francophone de Bruxelles)

Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 21 grudnia 2023 r.

Odesłanie prejudycjalne – Konkurencja – Rynek wewnętrzny – Przepisy ustanowione przez związki sportowe międzynarodowy i krajowy – Zawodowa piłka nożna – Podmioty prawa prywatnego posiadające uprawnienia regulacyjne, kontrolne i w zakresie nakładania sankcji – Zasady nakładające na zawodowe kluby piłkarskie obowiązek korzystania z minimalnej liczby tak zwanych „wychowanków” – Artykuł 101 ust. 1 TFUE – Decyzja związku przedsiębiorstw naruszająca konkurencję – Pojęcia antykonkurencyjnego „celu” i „skutku” – Wyłączenie na podstawie art. 101 ust. 3 TFUE – Przesłanki – Artykuł 45 TFUE – Dyskryminacja pośrednia ze względu na przynależność państwową – Przeszkoda w swobodnym przepływie pracowników – Uzasadnienie – Przesłanki – Ciężar dowodu

1. Pytania prejudycjalne – Wystąpienie do Trybunału – Zgodność postanowienia odsyłającego z przepisami krajowymi dotyczącymi zasad ustroju i procedury sądowej – Badanie niespoczywające na Trybunale

   (art. 267 TFUE; regulamin postępowania przed Trybunałem, art. 97 § 2)

   (zob. pkt 28–30)

2. Pytania prejudycjalne – Dopuszczalność – Niezbędność orzeczenia w trybie prejudycjalnym oraz znaczenie zadanych pytań – Ocena przez sąd krajowy – Domniemanie związku ze sprawą zadanych pytań

   (art. 267 TFUE)

   (zob. pkt 35–37)

3. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Wpływ na handel między państwami członkowskimi – Kryteria – Kartel rozciągający się na całe terytorium danego państwa członkowskiego

   (art. 101 ust. 1 TFUE)

   (zob. pkt 43, 44, 83, 84)

4. Prawo Unii Europejskiej – Zakres stosowania – Uprawianie sportu jako działalność gospodarcza – Włączenie – Przepisy przyjęte wyłącznie ze względów o charakterze niegospodarczym i dotyczące jedynie kwestii związanych ze sportem – Wyłączenie – Ustanowione przez związki sportowe zasady nakładające na zawodowe kluby piłkarskie obowiązek korzystania z minimalnej liczby wychowanków – Zasady mające bezpośredni wpływ na warunki wykonywania działalności gospodarczej – Włączenie

   (art. 45, 101, 102, 165 TFUE)

   (zob. pkt 53–62, 69)

5. Prawo Unii Europejskiej – Zakres stosowania – Uprawianie sportu jako działalność gospodarcza – Włączenie – Ustanowione przez związki sportowe zasady nakładające na zawodowe kluby piłkarskie obowiązek korzystania z minimalnej liczby wychowanków – Ograniczenie – Względy uzasadniające – Uwzględnienie specyfiki działalności sportowej

   (art. 45, 101, 165 TFUE)

   (zob. pkt 64–68, 70–74)

6. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Decyzje związków przedsiębiorstw – Pojęcie – Ustanowione przez związki sportowe zasady nakładające na zawodowe kluby piłkarskie obowiązek korzystania z minimalnej liczby wychowanków – Włączenie

   (art. 101 ust. 1 TFUE)

   (zob. pkt 81, 82)

7. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Kryteria oceny – Rozróżnienie ograniczeń ze względu na cel i ograniczeń ze względu na skutek – Ograniczenie ze względu na cel – Wystarczający stopień szkodliwości – Wystarczające ustalenie

   (art. 101 ust. 1 TFUE)

   (zob. pkt 86, 88–90)

8. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Kryteria oceny – Treść i cel porozumienia oraz kontekst gospodarczy i prawny jego rozwoju – Rozróżnienie ograniczeń ze względu na cel i ograniczeń ze względu na skutek – Zamiar ograniczenia konkurencji przez strony porozumienia – Kryterium niestanowiące koniecznej przesłanki – Naruszenie ze względu na cel – Wystarczający stopień szkodliwości – Kryteria oceny – Konieczność zbadania wpływu antykonkurencyjnego zachowania na konkurencję – Brak

   (art. 101 TFUE)

   (zob. pkt 92–98)

9. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Kryteria oceny – Rozróżnienie ograniczeń ze względu na cel i ograniczeń ze względu na skutek – Ograniczenie ze względu na skutek – Badanie konkurencji w braku spornego porozumienia

   (art. 101 ust. 1 TFUE)

   (zob. pkt 99, 100)

10. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Decyzje związków przedsiębiorstw – Ustanowione przez związki sportowe zasady nakładające na zawodowe kluby piłkarskie obowiązek korzystania z minimalnej liczby wychowanków – Ograniczenie ze względu na cel – Ustalenie przez sąd odsyłający

    (art. 101 ust. 1 TFUE)

    (zob. pkt 101–112; pkt 1 sentencji)

11. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Decyzje związków przedsiębiorstw – Ustanowione przez związki sportowe zasady nakładające na zawodowe kluby piłkarskie obowiązek korzystania z minimalnej liczby wychowanków – Uzasadnienie w świetle uzasadnionych celów interesu ogólnego – Przesłanka – Brak ograniczenia ze względu na cel – Wyłączenie – Przesłanki

    (art. 101 ust. 1 TFUE)

    (zob. pkt 113–117)

12. Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Wyłączenie – Przesłanki – Polepszenie produkcji lub dystrybucji produktów lub przyczynianie się do postępu technicznego lub gospodarczego – Odczuwalne obiektywne korzyści mogące rekompensować niedogodności wynikające z porozumienia dla konkurencji – Niezbędny lub konieczny charakter rozpatrywanego zachowania – Brak wyeliminowania wszelkiej skutecznej konkurencji w stosunku do znacznej części danych produktów lub usług – Ciężar dowodu – Charakter kumulatywny warunków wyłączenia

    (art. 101 ust. 3 TFUE)

    (zob. pkt 118–135; pkt 2 sentencji)

13. Swobodny przepływ osób – Pracownicy – Ograniczenia – Ustanowione przez związki sportowe zasady nakładające na zawodowe kluby piłkarskie obowiązek korzystania z minimalnej liczby wychowanków – Niedopuszczalność – Względy uzasadniające – Ustalenie przez sąd odsyłający

    (art. 45 TFUE)

    (zob. pkt 136–150; pkt 3 sentencji)

Streszczenie

Union des associations européennes de football (Unia Europejskich Związków Piłkarskich, Union of European Football Associations, zwana dalej „UEFA”) jest stowarzyszeniem prawa szwajcarskiego, którego główne zadania polegają na nadzorowaniu i kontrolowaniu rozwoju piłki nożnej we wszystkich jej formach na szczeblu europejskim. Sprawuje ona nadzór nad różnymi europejskimi związkami krajowymi piłki nożnej odpowiedzialnymi za organizację piłki nożnej w ich państwach, w tym nad Union royale belge des sociétés de football association ASBL (belgijskim królewskim związkiem klubów piłkarskich, zwanym dalej „URBSFA”) w Belgii. Owe związki, jako członkowie UEFA, są zobowiązane do przestrzegania statutów, regulaminów i decyzji UEFA oraz do zapewnienia ich przestrzegania w państwie, do którego należą, przez podległe im ligi zawodowe oraz przez kluby i zawodników.

W 2005 r. UEFA przyjęła zasady przewidujące, że zawodowe kluby piłkarskie uczestniczące w międzynarodowych rozgrywkach międzyklubowych piłki nożnej powinny zgłosić do protokołu meczowego maksymalnie 25 zawodników, z których co najmniej ośmiu musi być „wychowankami”, zdefiniowanymi jako zawodnicy, którzy niezależnie od swojej przynależności państwowej byli szkoleni przez co najmniej trzy lata przez swój klub lub inny klub należący do tego samego krajowego związku piłki nożnej (zwane dalej »zasadami dotyczącymi „wychowanków”«). Co najmniej czterech z ośmiu wspomnianych piłkarzy musi być zawodnikami wyszkolonymi przez klub dokonujący ich zgłoszenia. W 2011 r. URBSFA wprowadziła do swego regulaminu zasady dotyczące „wychowanków”, zdefiniowanych jako zawodnicy, którzy niezależnie od swojej przynależności państwowej byli szkoleni przez co najmniej trzy lata przez klub belgijski.

UL jest piłkarzem, który posiada obywatelstwo państwa trzeciego oraz obywatelstwo belgijskie. Wykonuje on działalność zawodową w Belgii, gdzie grał dla Royal Antwerp, zawodowego klubu piłkarskiego z siedzibą w Belgii, a następnie dla innego zawodowego klubu piłkarskiego w tym kraju.

UL i Royal Antwerp, uznawszy, że zasady dotyczące „wychowanków” są sprzeczne z postanowieniami traktatu FUE, wystąpili do Cour Belge d’arbitrage pour le Sport (belgijskiego sportowego sądu arbitrażowego, CBAS) z żądaniem naprawienia szkody spowodowanej przez te zasady. Ponieważ ów sąd oddalił ich roszczenia odszkodowawcze, UL i Royal Antwerp wystąpili do tribunal de première instance francophone de Bruxelles (francuskojęzycznego sądu pierwszej instancji w Brukseli, Belgia), będącego sądem odsyłającym, z żądaniem uchylenia orzeczenia arbitrażowego.

W tym kontekście ów sąd postanowił zwrócić się do Trybunału z różnymi pytaniami prejudycjalnymi zmierzającymi w istocie do ustalenia, czy przyjęte przez UEFA i URBSFA zasady dotyczące „wychowanków” można zakwalifikować jako „porozumienie między przedsiębiorstwami”, „decyzję związku przedsiębiorstw” lub „praktykę uzgodnioną” o charakterze antykonkurencyjnym w rozumieniu art. 101 TFUE. Sąd ten zastanawia się również nad zgodnością zasad przyjętych przez URBSFA ze swobodą przepływu pracowników zagwarantowaną w art. 45 TFUE.

W wyroku wydanym tego samego dnia co dwa inne wyroki ( 1 ) dotyczące stosowania prawa gospodarczego Unii do przepisów stanowionych przez międzynarodowe federacje sportowe Trybunał, orzekający w składzie wielkiej izby, zaprezentował wyjaśnienia w przedmiocie stosowania art. 45 i 101 TFUE do przepisów przyjętych przez federacje sportowe w odniesieniu do składu drużyn, udziału w nich zawodników oraz ich tworzenia.

Ocena Trybunału

Na wstępie Trybunał zauważył w pierwszej kolejności, że zasady dotyczące „wychowanków” są objęte zakresem stosowania art. 45 i 101 TFUE. W tym względzie Trybunał przypomniał, że w zakresie, w jakim uprawianie sportu stanowi działalność gospodarczą, wchodzi ono w zakres przepisów prawa Unii, które mają zastosowanie w przypadku takiej działalności, z wyjątkiem pewnych przepisów szczególnych, które z jednej strony zostały przyjęte wyłącznie ze względów o charakterze niegospodarczym, a z drugiej strony dotyczą kwestii związanych jedynie ze sportem jako takim. Tymczasem zasady będące przedmiotem postępowania głównego – niezależnie od tego, czy zostały przyjęte przez UEFA czy URBSFA – nie są objęte takim wyjątkiem. Dotyczą one bowiem działalności gospodarczej. Ponadto, chociaż owe zasady formalnie nie regulują warunków pracy zawodników, należy uznać, że mają one bezpośredni wpływ na tę pracę w zakresie, w jakim uzależniają skład drużyn mogących uczestniczyć w międzyklubowych rozgrywkach piłki nożnej, a w konsekwencji udział samych zawodników w tych rozgrywkach od określonych warunków, których nieprzestrzeganie jest zagrożone sankcjami.

Odnosząc się w drugiej kolejności do konsekwencji, jakie mogą być związane z art. 165 TFUE, który określa zarówno cele przypisane działaniom Unii w dziedzinie sportu, jak i środki, z których można skorzystać, aby przyczynić się do realizacji tych celów, Trybunał zauważył, że owo postanowienie nie stanowi przepisu szczególnego wyłączającego sport spod stosowania wszystkich lub niektórych innych postanowień prawa pierwotnego Unii, które mogą być do niego stosowane, lub przepisu nakazującego zapewnienie mu szczególnego traktowania w ramach tego stosowania. Przypomniał on ponadto, że przy stosowaniu art. 45 i 101 TFUE niezaprzeczalne cechy szczególne działalności sportowej mogą zostać uwzględnione obok innych elementów, o ile cechy te okażą się istotne, przy czym należy zauważyć, że uwzględnienie to może nastąpić jedynie w ramach i z poszanowaniem przesłanek oraz kryteriów stosowania przewidzianych w każdym z tych postanowień.

W świetle tych uwag Trybunał zajął się, po pierwsze, kwestią, czy zasady UEFA i URBSFA dotyczące „wychowanków” są zgodne z art. 101 TFUE.

W tym względzie wyjaśnił on przede wszystkim, że zasady będące przedmiotem postępowania głównego należy zakwalifikować jako „decyzję związku przedsiębiorstw”, ponieważ z jednej strony zostały one przyjęte przez UEFA i URBSFA, które są związkami przedsiębiorstw, a z drugiej strony mają bezpośredni wpływ na warunki wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwa, które są bezpośrednio lub pośrednio członkami UEFA i URBSFA.

Następnie, co się tyczy kwestii, czy owe zasady mają antykonkurencyjny cel, Trybunał zauważył w pierwszej kolejności, że ze względu na swą treść wydają się one nakładać na zawodowe kluby piłkarskie uczestniczące w organizowanych przez te związki międzyklubowych rozgrywkach piłki nożnej obowiązek zgłoszenia do protokołu meczowego minimalnej liczby „wychowanków” pod rygorem sankcji. W ten sposób owe zasady zdają się ograniczać, ze względu na sam swój charakter, możliwość zgłoszenia przez wspomniane kluby do tego protokołu zawodników, którzy nie spełniają takich wymogów. W drugiej kolejności, co się tyczy kontekstu gospodarczego i prawnego, w jaki wpisują się te zasady, ze specyfiki zawodowej piłki nożnej, a w szczególności jej społecznego, kulturalnego i medialnego znaczenia, a także z faktu, iż sport ten opiera się na otwartości i zasługach sportowych, wynika, że związki takie jak UEFA i URBSFA mają prawo przyjmować przepisy dotyczące w szczególności organizacji rozgrywek w tej dyscyplinie, ich prawidłowego przebiegu oraz udziału sportowców w owych rozgrywkach, a w szczególności regulować warunki, na jakich zawodowe kluby piłkarskie mogą tworzyć drużyny uczestniczące w rozgrywkach międzyklubowych na obszarze ich właściwości terytorialnej. W trzeciej kolejności, jeśli chodzi o cel, do którego osiągnięcia zmierzają zasady będące przedmiotem postępowania głównego, owe zasady zdają się ograniczać lub kontrolować jeden z podstawowych parametrów konkurencji, a mianowicie rekrutację utalentowanych zawodników – niezależnie od klubu i miejsca, w którym byli oni szkoleni – którzy mogliby umożliwić swojej drużynie wygranie meczu z drużyną przeciwną. Ograniczenie to może mieć wpływ na grę konkurencyjną, w jakiej mogą uczestniczyć kluby, nie tylko na „rynku wyższego szczebla lub dostaw”, który z ekonomicznego punktu widzenia obejmuje rekrutację zawodników, lecz również na „rynku niższego szczebla”, który z tego samego punktu widzenia obejmuje międzyklubowe rozgrywki piłki nożnej.

Niemniej jednak to do sądu odsyłającego będzie należało ustalenie – w świetle tych wyjaśnień i przy uwzględnieniu wszystkich argumentów i dowodów przedstawionych przez strony – czy zasady będące przedmiotem postępowania głównego wykazują, ze względu na swój charakter, wystarczający stopień szkodliwości dla konkurencji, aby można było stwierdzić, że mają one na „celu” ograniczenie konkurencji. W przypadku odpowiedzi przeczącej sąd ten będzie musiał następnie ustalić, czy można uznać, że owe zasady wywołują rzeczywisty lub potencjalny skutek w postaci ograniczenia konkurencji na danym rynku.

Wreszcie, w kwestii tego, czy zasady te mogą być uzasadnione lub skorzystać z wyłączenia, Trybunał przypomniał, że niektóre szczególne zachowania, takie jak przyjęte przez związek zasady etyczne lub deontologiczne, mogą nie być objęte zakazem ustanowionym w art. 101 ust. 1 TFUE, nawet jeśli ich nieodłącznym skutkiem jest ograniczenie konkurencji, jeżeli są one usprawiedliwione realizacją uzasadnionych celów interesu ogólnego, które same w sobie są pozbawione antykonkurencyjnego charakteru, a konieczność i proporcjonalny charakter wprowadzonych w tym celu środków zostały należycie wykazane.

Wyjaśnił on jednak, że orzecznictwo to nie może znaleźć zastosowania w przypadku zachowań, które wykazują stopień szkodliwości uzasadniający uznanie, iż ich „celem” jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji, bez uszczerbku dla ewentualnego objęcia wyłączeniem na podstawie art. 101 ust. 3 TFUE, o ile spełnione są wymagane w tym celu przesłanki, czego wykazanie należy do strony powołującej się na takie wyłączenie.

W odniesieniu do tego wyłączenia Trybunał przypomniał, że aby można było kwalifikować się do niego, dane zachowanie musi pozwolić z wystarczającym stopniem prawdopodobieństwa na osiągnięcie wzrostu efektywności przy zastrzeżeniu dla użytkowników słusznej części zysku, który wynika z tego wzrostu, nie nakładając ograniczeń, które nie są niezbędne do osiągnięcia takiego wzrostu, i nie eliminując wszelkiej skutecznej konkurencji w stosunku do znacznej części danych produktów lub usług. Jeżeli sąd odsyłający uzna, że celem lub skutkiem zasad dotyczących „wychowanków” jest ograniczenie konkurencji, będzie on musiał ocenić, czy owe przesłanki są spełnione w niniejszej sprawie.

Po drugie, w odniesieniu do kwestii, czy zasady URBSFA dotyczące „wychowanków” są zgodne z art. 45 TFUE, Trybunał stwierdził, że owe zasady na pierwszy rzut oka naruszają swobodę przepływu pracowników. Opierają się one bowiem na związku o charakterze „krajowym”, ponieważ z jednej strony definiują „wychowanków” jako osoby, które zostały wyszkolone w klubie „belgijskim”, a z drugiej strony nakładają na zawodowe kluby piłkarskie, które pragną uczestniczyć w międzyklubowych rozgrywkach piłki nożnej organizowanych przez URBSFA, obowiązek wpisania na listę swych zawodników i zgłoszenia do protokołu meczowego minimalnej liczby zawodników spełniających warunki wymagane do zakwalifikowania się w ten sposób. Wynika z tego, że takie zasady mogą stawiać w mniej korzystnej sytuacji piłkarzy zawodowych, którzy chcą wykonywać działalność gospodarczą na terytorium państwa członkowskiego, a mianowicie Belgii, innego niż państwo członkowskie pochodzenia, i którzy nie spełniają warunków wymaganych przez te zasady. W tym zakresie zasady te mogą prowadzić do pośredniej dyskryminacji zawodników pochodzących z innego państwa członkowskiego, ponieważ mogą one działać głównie na ich niekorzyść.

Jeśli chodzi o istnienie ewentualnego uzasadnienia, Trybunał przypomniał, że środki niepochodzące od państwa mogą zostać dopuszczone, nawet jeśli ograniczają one przewidzianą w traktacie FUE swobodę przepływu, jeżeli są spełnione dwie kumulatywne przesłanki, czego wykazanie należy do autora tych środków. Otóż, po pierwsze, przyjęcie tych środków powinno realizować zgodny z traktatem uzasadniony cel interesu ogólnego, a zatem cel mający charakter inny niż czysto gospodarczy, a po drugie, środki te powinny być zgodne z zasadą proporcjonalności, co oznacza, że są one odpowiednie do zapewnienia realizacji tego celu i nie wykraczają poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia.

W niniejszym przypadku cel polegający na wspieraniu naboru i szkolenia młodych piłkarzy zawodowych stanowi taki uzasadniony cel interesu ogólnego. Co się tyczy zdolności tych zasad do zagwarantowania realizacji owego celu, należy ją oceniać w szczególności w świetle okoliczności, że stawiając na tej samej stopie wszystkich młodych zawodników, którzy zostali wyszkoleni przez jakikolwiek klub należący do danego krajowego związku piłki nożnej, rzeczone zasady mogą nie stanowić dla niektórych z tych klubów, w szczególności dla tych dysponujących znacznymi zasobami finansowymi, rzeczywistych i istotnych zachęt do naboru młodych zawodników w celu samodzielnego ich szkolenia. Przeciwnie, taka polityka naboru i szkolenia jest traktowana na równi z naborem młodych zawodników wyszkolonych już przez jakikolwiek inny klub należący również do tego związku, niezależnie od położenia tego innego klubu na obszarze właściwości terytorialnej rzeczonego związku. Tymczasem to właśnie inwestowanie na poziomie lokalnym w szkolenie młodych zawodników – w szczególności gdy jest dokonywane przez małe kluby, stosownie do okoliczności, we współpracy z innymi klubami w tym samym regionie, i ewentualnie ma wymiar transgraniczny – przyczynia się do spełnienia funkcji społecznej i edukacyjnej sportu.

Niemniej jednak Trybunał przypomniał, że to wyłącznie do sądu odsyłającego należy dokonanie ostatecznej oceny, w świetle argumentów i dowodów przedstawionych przez strony, czy zasady URBSFA spełniają wyżej wymienione przesłanki.

( 1 ) Wyroki: z dnia 21 grudnia 2023 r., International Skating Union/Komisja (C‑124/21); z dnia 21 grudnia 2023 r., European Superleague Company (C‑333/21).