Sprawa C‑582/21

FY

przeciwko

Profi Credit Polska SA w Bielsku-Białej

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
złożony przez Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie)

Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 9 kwietnia 2024 r.

Odesłanie prejudycjalne – Zasady prawa Unii – Artykuł 4 ust. 3 TUE – Zasada lojalnej współpracy – Autonomia proceduralna – Zasady równoważności i skuteczności – Zasada wykładni zgodnej prawa krajowego – Przepisy krajowe przewidujące nadzwyczajny środek zaskarżenia pozwalający na wznowienie postępowania cywilnego zakończonego prawomocnym orzeczeniem – Podstawy – Późniejsze orzeczenie sądu konstytucyjnego stwierdzające niezgodność z konstytucją przepisu prawa krajowego, na podstawie którego wydano to orzeczenie – Pozbawienie możliwości działania wskutek naruszenia prawa – Szerokie stosowanie tego środka zaskarżenia – Domniemane naruszenie prawa Unii wynikające z późniejszego wyroku Trybunału orzekającego w przedmiocie wykładni tego prawa na podstawie art. 267 TFUE – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Wyrok zaoczny – Brak kontroli z urzędu ewentualnie nieuczciwego charakteru warunków umownych

1. Państwa członkowskie – Obowiązki – Ustanowienie środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej – Spoczywający na państwach członkowskich obowiązek ustanowienia nadzwyczajnych środków zaskarżenia pozwalających na wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem w następstwie wydania wyroku wydanego w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni – Brak

   (art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE)

   (zob. pkt 34, 35)

2. Państwa członkowskie – Obowiązki – Powaga rzeczy osądzonej – Zasady równoważności i skuteczności – Naruszenie konstytucji państwa członkowskiego przez przepis prawa krajowego stanowiący podstawę orzeczenia mającego powagę rzeczy osądzonej – Nadzwyczajny środek zaskarżenia pozwalający na wznowienie postępowania cywilnego zakończonego prawomocnym orzeczeniem – Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek rozszerzenia tego środka zaskarżenia na naruszenia prawa Unii stwierdzone w wyroku Trybunału – Brak

   (art. 4 ust. 3 TUE; art. 267 TFUE)

   (zob. pkt 41, 43–58, 59, sentencja, pkt 1)

3. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek zbadania z urzędu nieuczciwego charakteru warunków w umowie przedstawionej mu do oceny – Norma proceduralna obowiązująca krajowe organy sądowe

   (dyrektywa Rady 93/13)

   (zob. pkt 66)

4. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Środki mające na celu zaniechanie stosowania nieuczciwych warunków umownych – Autonomia proceduralna – Bezprawne pozbawienie możliwości działania strony z powodu naruszenia prawa – Nadzwyczajny środek zaskarżenia pozwalający na wznowienie postępowania cywilnego zakończonego prawomocnym orzeczeniem – Wyrok zaoczny uwzględniający żądanie odzyskania bez zbadania nieuczciwego charakteru warunków przedmiotowej umowy – Zasada równoważności niepozwalająca wymagać przyznania takiego prawa do wznowienia postępowania w tej sytuacji – Przestrzeganie zasady skuteczności – Konieczność przepisów proceduralnych pozwalających na zapewnienie poszanowania praw konsumenta

   (dyrektywa Rady 93/13, art. 6 ust. 1)

   (zob. pkt 71, 73–76, 84, sentencja, pkt 1)

Streszczenie

Rozpatrując wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sąd Okręgowy Warszawa-Praga ( 1 ) (Polska), Trybunał w składzie wielkiej izby dokonał wykładni art. 4 ust. 3 TUE ( 2 ), zasady równoważności i zasady wykładni zgodnej prawa krajowego w związku z ochroną konsumentów przed nieuczciwymi warunkami umownymi, w sytuacji gdy sąd krajowy, który uwzględnił w drodze prawomocnego wyroku zaocznego żądanie przedsiębiorcy oparte na umowie zawartej z konsumentem, zaniechał zbadania z urzędu ewentualnego istnienia nieuczciwych warunków w tej umowie z naruszeniem zobowiązań ciążących na nim na mocy dyrektywy 93/13 ( 3 ).

W postępowaniu głównym FY zawarła z Profi Credit Polska S.A., przedsiębiorstwem udzielającym pożyczek konsumenckich, umowę pożyczki. Spłata pożyczki była zabezpieczona wekslem własnym niezupełnym (in blanco) wystawionym i podpisanym przez FY, który został następnie uzupełniony przez Profi Credit Polska.

Następnie Profi Credit Polska wystąpiła do właściwego sądu pierwszej instancji z powództwem o zapłatę pozostałej części kredytu powiększonej o odsetki. Do pozwu załączono jedynie wspomniany weksel i wypowiedzenie przedmiotowej umowy pożyczki. Umowa nie została przedłożona.

Sąd pierwszej instancji wydał wyrok zaoczny nakazujący FY zapłatę na rzecz Profi Credit Polska kwoty wskazanej na wekslu powiększonej o ustawowe odsetki za opóźnienie, opierając się wyłącznie na wspomnianym wekslu i danych zawartych w pozwie.

FY nie wniosła sprzeciwu od wyroku zaocznego, który uprawomocnił się po upływie przewidzianego w tym celu terminu.

Uznawszy, że sąd pierwszej instancji nie uwzględnił przepisów dyrektywy 93/13, zgodnie z jej wykładnią dokonaną przez Trybunał ( 4 ), uwzględniając żądanie Profi Credit Polska na podstawie weksla, który wystawiła, bez zbadania ewentualnie nieuczciwego charakteru warunków umowy kredytu, w szczególności w zakresie pozaodsetkowych kosztów kredytu, FY wystąpiła do tego sądu ze skargą o wznowienie postępowania.

Ponieważ jej żądanie zostało oddalone, FY wniosła apelację do sądu odsyłającego.

Uznawszy, że skoro sąd pierwszej instancji nie zbadał ani umowy kredytu, ani ewentualnie nieuczciwego charakteru zawartych w niej warunków, wyrok zaoczny prawdopodobnie narusza przepisy dyrektywę 93/13, zgodnie z jej wykładnią dokonaną przez Trybunał, sąd odsyłający zastanawia się, czy prawo Unii nie zobowiązuje go do uwzględnienia złożonej przez FY skargi o wznowienie postępowania, niezależnie od tego, że FY nie wniosła sprzeciwu od wyroku zaocznego.

Sąd ten dąży w szczególności do ustalenia, czy prawo Unii nakłada na niego obowiązek dokonywania rozszerzającej wykładni krajowych przepisów proceduralnych ustanawiających nadzwyczajny środek zaskarżenia umożliwiający podmiotowi prawa wystąpienie ze skargą o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem. Zgodnie z prawem krajowym taka skarga może zostać uwzględniona, jeżeli między innymi, przepis krajowy powołany w ramach danego postępowania sądowego został następnie uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z konstytucją krajową lub z inną normą wyższego rzędu lub gdy zainteresowana strona „wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona możności działania” ( 5 ).

Pierwsze pytanie sądu odsyłającego zmierza do ustalenia, czy obowiązek lojalnej współpracy i zasada równoważności wymagają, aby pierwszy z przypadków w ramach tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia umożliwiał wystąpienie ze skargą o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem również wtedy, gdy z wydanego przez Trybunał ( 6 ) wyroku prejudycjalnym w przedmiocie wykładni prawa Unii, wydanego po takim prawomocnym orzeczeniu, wynika, że opiera się on na przepisie prawa krajowego niezgodnym z prawem Unii. Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy zasada wykładni zgodnej wymaga od niego dokonania wykładni przepisu krajowego przewidującego możliwość wystąpienia przez stronę ze skargą o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem, jeżeli została ona pozbawiona możliwości podjęcia działań ze względu na naruszenie prawa w taki sposób, aby objąć zakresem stosowania tego przepisu sytuację taką jak rozpatrywana w postępowaniu głównym.

Ocena Trybunału

W przedmiocie pytania pierwszego

Po wskazaniu, że poszanowanie prawa do skutecznej ochrony sądowej nie oznacza obowiązku zapewnienia przez państwa członkowskie nadzwyczajnych środków prawnych pozwalających na wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem w następstwie wydania wyroku prejudycjalnego w przedmiocie wykładni, Trybunał podkreślił znaczenie zasady powagi rzeczy osądzonej w porządku prawnym Unii i krajowych porządkach prawnych. W braku uregulowań Unii w tej dziedzinie tryb wykonania tej zasady należy do wewnętrznego porządku prawnego państw członkowskich na mocy zasady autonomii proceduralnej, przy poszanowaniu jednak zasad równoważności i skuteczności.

O ile obowiązujące krajowe przepisy proceduralne obejmują możliwość, pod pewnymi warunkami, dokonania przez sąd krajowy zmiany orzeczenia posiadającego powagę rzeczy osądzonej w celu doprowadzenia do sytuacji zgodnej z prawem krajowym, o tyle możliwość ta powinna mieć pierwszeństwo, zgodnie z zasadami równoważności i skuteczności, w celu doprowadzenia rozpatrywanej sytuacji do stanu zgodności z prawem Unii. W szczególności do sądu krajowego należy zbadanie, w świetle szczegółowych zasad proceduralnych dotyczących postępowań mających zastosowanie w prawie krajowym, czy zasada równoważności jest przestrzegana z uwzględnieniem przedmiotu, podstawy oraz istotnych elementów danych skarg.

W niniejszej sprawie weryfikacja ta wymaga zbadania, czy w sytuacji gdy prawo krajowe przyznaje jednostkom prawo do wniesienia skargi o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem na podstawie przepisu prawa krajowego, którego niezgodność została następnie stwierdzona przez Trybunał Konstytucyjny (Polska) ( 7 ), jednostkom należy przyznać równoważne prawo, jeżeli z wyroku prejudycjalnego w przedmiocie wykładni, wydanego po wydaniu takiego prawomocnego wyroku, wynika, że wyrok ten opiera się na przepisie prawa krajowego niezgodnym z prawem Unii.

Taka weryfikacja prowadzi do ustalenia, czy można określić równoważność między tymi dwoma rodzajami decyzji.

W tym względzie Trybunał zauważył w szczególności, że orzeczenia sądu konstytucyjnego zawierają stwierdzenie niezgodności rozpatrywanego przepisu prawa krajowego, która nie wymaga wydania późniejszego orzeczenia sądowego i skutkuje pozbawieniem tego przepisu jego mocy wiążącej i wyłączeniem go z krajowego porządku prawnego, z bezpośrednim skutkiem w postaci pozbawienia podstawy prawnej prawomocnego wyroku, który został wydany na podstawie tego przepisu.

Wyroki prejudycjalne w przedmiocie wykładni różnią się od orzeczeń sądu konstytucyjnego tym, że dokonując wykładni prawa Unii, Trybunał nie wypowiada się bezpośrednio w przedmiocie ewentualnej niezgodności przepisu prawa krajowego. O ile rolą Trybunału jest dokonanie wiążącej wykładni prawa Unii, o tyle konsekwencje wynikające z tej wykładni dla konkretnego przypadku wchodzą w zakres odpowiedzialności sądów krajowych. Ze względu na wyraźny rozdział zadań pomiędzy sądami krajowymi a Trybunałem, który charakteryzuje postępowanie prejudycjalne, jedynie sąd krajowy jest właściwy do dokonywania wykładni i stosowania prawa krajowego, jak również do zastosowania w zawisłej przed nim sprawie wykładni dokonanej przez Trybunał w odpowiedzi na jego wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

W związku z tym, w przypadku gdy nadzwyczajny środek zaskarżenia ustanowiony mocą krajowego przepisu proceduralnego pozwala podmiotowi prawa na złożenie skargi o wznowienie postępowania, które doprowadziło do wydania prawomocnego orzeczenia, z powołaniem się na późniejsze orzeczenie sądu konstytucyjnego danego państwa członkowskiego stwierdzające niezgodność z konstytucją tego państwa członkowskiego przepisu prawa krajowego, na podstawie którego orzeczenie to zostało wydane, art. 4 ust. 3 TUE i zasada równoważności nie wymagają, aby ten środek zaskarżenia był również dostępny ze względu na powołanie się na wyrok prejudycjalny w przedmiocie wykładni ( 8 ).

W przedmiocie pytania drugiego

Trybunał przypomniał na wstępie, że skoro sądy krajowe są wyłącznie właściwe do dokonywania wykładni prawa krajowego, to do sądu odsyłającego należy ocena, czy z uwagi na ograniczenia zasady wykładni zgodnej, jaką stanowią ogólne zasady prawa i brak możliwości dokonania wykładni contra legem, rozpatrywany przepis prawa krajowego, który pozwala na wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem, jeżeli zainteresowana strona została pozbawiona możliwości działania ze względu na naruszenie prawa, może podlegać wykładni rozszerzającej, tak aby sytuację taką jak rozpatrywana w postępowaniu głównym wskazać jako podstawę wznowienia postępowania.

Jednakże Trybunał udzielił temu sądowi pewnych wskazówek w świetle informacji zawartych w postanowieniu odsyłającym.

W szczególności Trybunał zauważył, że postępowanie przed sądem pierwszej instancji należy zbadać w całości, biorąc pod uwagę nie tylko okoliczność, że wyrok zaoczny został wydany bez zbadania z urzędu ewentualnie nieuczciwego charakteru warunków umowy kredytu zawartej z FY, ale również zasady proceduralne dotyczące wykonywania prawa do wniesienia sprzeciwu od takiego wyroku.

Do sądu odsyłającego należy zatem zbadanie, czy warunki rozpatrywane w postępowaniu głównym mogą polegać „na pozbawieniu strony możliwości działania w związku z naruszeniem prawa” w rozumieniu rozpatrywanego przepisu prawa krajowego, ponieważ nie pozwalają one na zapewnienie poszanowania praw wywodzonych przez konsumenta z dyrektywy 93/13.

Ponadto Trybunał wskazał, że uznanie prawa do wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem na podstawie zasady wykładni zgodnej nie stanowi jedynego środka, który może zagwarantować konsumentowi, w okolicznościach takich jak w postępowaniu głównym, ochronę zamierzoną przez dyrektywę 93/13.

Spoczywający na państwach członkowskich obowiązek zapewnienia skuteczności praw, które jednostki wywodzą z prawa Unii, wiąże się z wymogiem skutecznej ochrony sądowej, w szczególności w odniesieniu do zasad proceduralnych dotyczących powództw opartych na takich prawach. Tak więc, o ile zasady proceduralne regulujące wykonywanie prawa do wniesienia sprzeciwu od wyroku zaocznego nie pozwalają na zapewnienie poszanowania praw, które konsumenci wywodzą z dyrektywy 93/13, o tyle postępowanie to nie jest zgodne z prawem konsumentów do skutecznego środka prawnego.

W związku z tym, gdyby sąd odsyłający uznał, że proponowana przez niego rozszerzająca wykładnia nie jest możliwa, konsument taki jak FY powinien dysponować innym środkiem prawnym, aby zapewnić mu ochronę zamierzoną przez dyrektywę 93/13.

W takiej sytuacji zasada skuteczności wymaga, aby poszanowanie praw gwarantowanych przez dyrektywę 93/13 było zapewnione w ramach postępowania egzekucyjnego wyroku zaocznego, a nawet po jego zakończeniu. W wypadku zakończenia postępowania egzekucyjnego konsument musi być w stanie powołać się w późniejszym odrębnym postępowaniu na nieuczciwy charakter warunków umowy, aby móc skutecznie i w pełni skorzystać ze swoich praw wynikających z tej dyrektywy, w celu uzyskania naprawienia szkody finansowej spowodowanej tymi warunkami.

( 1 ) Zwany dalej „sądem odsyłającym”.

( 2 ) Przepis ten ustanawia zasadę lojalnej współpracy, zgodnie z którą zasady postępowania dotyczące środków zaskarżenia mających zapewnić ochronę uprawnień, jakie podmioty prawa wywodzą z prawa Unii, nie mogą być mniej korzystne niż w przypadku podobnych środków prawnych o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) i nie mogą powodować w praktyce, że korzystanie z uprawnień wynikających z porządku prawnego Unii stanie się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione (zasada skuteczności).

( 3 ) Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29). Artykuł 6 ust. 1 tej dyrektywy w szczególności wskazuje, że państwa członkowskie stanowią, iż nieuczciwe warunki znajdujące się w umowie zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę nie będą wiązać konsumentów na warunkach określonych na mocy prawa krajowego. Artykuł 7 ust. 1 zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia stosownych i skutecznych środków „mając[ych] na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami”.

( 4 ) Wyrok z dnia 13 września 2018 r., Profi Credit Polska (C‑176/17, EU:C:2018:711).

( 5 ) Jak przewidują w istocie, odpowiednio, art. 4011 i art. 401 pkt 2 polskiego kodeksu postępowania cywilnego.

( 6 ) Zwanym dalej „wyrokiem prejudycjalnym w przedmiocie wykładni”.

( 7 ) Sąd ten jest dalej określany jako „trybunał konstytucyjny”. Orzeczenia, w których trybunał konstytucyjny stwierdza niezgodność przepisu prawa krajowego z konstytucją polską lub inną normą wyższego rzędu przepisu prawa krajowego lub pewną wykładnią takiego przepisu, określa się dalej jako „orzeczenia trybunału konstytucyjnego”.

( 8 ) W zakresie, w jakim konkretne konsekwencje takiego orzeczenia tego trybunału konstytucyjnego dla przepisu prawa krajowego lub wykładni takiego przepisu, na których opiera się wspomniany prawomocny wyrok, wynikają bezpośrednio z tego orzeczenia.