Sprawa C‑395/21

D.V.

przeciwko

M.A.

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (Litwa)]

Wyrok Trybunału (czwarta izba) z dnia 12 stycznia 2023 r.

Odesłanie prejudycjalne – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13/EWG – Umowa o świadczenie usług prawnych zawarta pomiędzy adwokatem a konsumentem – Artykuł 4 ust. 2 – Ocena nieuczciwego charakteru warunków umownych – Wyłączenie warunków dotyczących głównego przedmiotu umowy – Warunek przewidujący zapłatę wynagrodzenia adwokata zgodnie z zasadą stawki godzinowej – Artykuł 6 ust. 1 – Uprawnienia sądu krajowego w przypadku warunku uznanego za „nieuczciwy”

1. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Zakres stosowania – Warunki określające główny przedmiot umowy lub odnoszące się do ceny i wynagrodzenia oraz usług lub towarów, które mają być dostarczone w zamian – Pojęcie – Warunek umowy o świadczenie usług prawnych zawartej pomiędzy adwokatem a konsumentem przewidujący zapłatę wynagrodzenia adwokata zgodnie z zasadą stawki godzinowej – Objęcie zakresem stosowania

   (dyrektywa Rady 93/13, zmieniona dyrektywą 2011/83, art. 4 ust. 2)

   (zob. pkt 31–34, pkt 1 sentencji)

2. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Warunek umowy o świadczenie usług prawnych zawartej pomiędzy adwokatem a konsumentem określający cenę tych usług zgodnie z zasadą stawki godzinowej bez wskazania innych informacji – Wymóg przejrzystości – Zakres – Kryteria oceny – Wymagany poziom informacji udzielanych przed zawarciem umowy

   (dyrektywa Rady 93/13, zmieniona dyrektywą 2011/83, art. 4 ust. 2, art. 5)

   (zob. pkt 36–41, 43–45, pkt 2 sentencji)

3. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Nieuczciwy warunek w rozumieniu art. 3 – Warunek umowy o świadczenie usług prawnych zawartej pomiędzy adwokatem a konsumentem przewidujący zapłatę wynagrodzenia adwokata zgodnie z zasadą stawki godzinowej – Warunek niespełniający wymogu przejrzystości – Możliwość zakwalifikowania przez państwa członkowskie takiego warunku jako nieuczciwy

   (dyrektywa Rady 93/13, zmieniona dyrektywą 2011/83, art. 3 ust. 1, art. 4 ust. 2, art. 8)

   (zob. pkt 47–49, 51, 52, pkt 3 sentencji)

4. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego – Zakres – Umowa niemogąca obowiązywać po usunięciu nieuczciwego warunku – Przywrócenie sytuacji przez sąd krajowy prowadzące do pozostawienia przedsiębiorcy bez wynagrodzenia za usługi świadczone w ramach umowy – Dopuszczalność – Stwierdzenie nieważności umowy pociągające za sobą szczególnie szkodliwe konsekwencje dla konsumenta – Zastąpienie nieuczciwego warunku umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron umowy – Dopuszczalność – Zastąpienie nieuczciwego warunku umownego sądowym oszacowaniem wynagrodzenia – Niedopuszczalność

   (dyrektywa Rady 93/13, zmieniona dyrektywą 2011/83, art. 6 ust. 1, art. 7 ust. 1)

   (zob. pkt 56, 58–65, 68, pkt 4 sentencji)

Streszczenie

M.A., działając jako konsument, zawarł pięć umów o świadczenie usług prawnych z D.V., adwokatem. Każda z tych umów przewidywała, że wynagrodzenie adwokata powinno być obliczane na podstawie stawki godzinowej ustalonej na 100 EUR za konsultacje lub usługi prawne świadczone na rzecz M.A.

Nie otrzymawszy całości żądanego wynagrodzenia, D.V. wniósł do sądu pierwszej instancji powództwo o zasądzenie od M.A. zapłaty honorarium należnego z tytułu wykonanych usług prawnych. Sąd pierwszej instancji częściowo uwzględnił żądanie D.V, stwierdzając jednak nieuczciwy charakter warunku umownego dotyczącego ceny świadczonych usług, i obniżył o połowę wysokość żądanego wynagrodzenia. Ponieważ wyrok ten został utrzymany w mocy przez sąd apelacyjny, D.V. wniósł skargę kasacyjną do Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sądu najwyższego Litwy).

Trybunał, do którego ten sąd zwrócił się z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, wypowiedział się w przedmiocie wykładni dyrektywy 93/13 ( 1 ). W swoim wyroku Trybunał pochylił się w szczególności nad wymogiem przejrzystości warunków dotyczących głównego przedmiotu umów o świadczenie usług prawnych oraz skutków stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku ustalającego cenę tych usług.

Ocena Trybunału

Przede wszystkim Trybunał stwierdził, że warunek umowy o świadczenie usług prawnych zawartej pomiędzy adwokatem a konsumentem ustalający cenę za świadczone usługi zgodnie z zasadą stawki godzinowej wchodzi w zakres pojęcia „głównego przedmiotu umowy” na podstawie dyrektywy 93/13 ( 2 ).

Następnie, badając, czy ów warunek, który nie zawiera żadnych informacji innych niż stosowana stawka godzinowa, spełnia wymóg wyrażenia prostym i zrozumiałym językiem ( 3 ), Trybunał zauważył, że z uwagi na charakter usług będących przedmiotem umowy o świadczenie usług prawnych często trudne – a wręcz niemożliwe – jest przewidzenie przez przedsiębiorcę, w chwili zawarcia umowy, dokładnej liczby godzin potrzebnych do wykonania tej umowy, a w konsekwencji rzeczywistego całkowitego kosztu świadczonych przez niego usług. Jednakże, nawet jeśli nie można wymagać od przedsiębiorcy, aby poinformował konsumenta o ostatecznych skutkach finansowych swojego zobowiązania, które zależą od zdarzeń przyszłych, nieprzewidywalnych i niezależnych od woli tego przedsiębiorcy, ten ostatni jest zobowiązany do przekazania konsumentowi, przed zawarciem umowy, informacji umożliwiających mu podjęcie rozważnej decyzji z pełną świadomością możliwości wystąpienia takich zdarzeń i konsekwencji, jakie mogą one pociągać za sobą w odniesieniu do okresu świadczenia usług prawnych.

Informacje te, które mogą się różnić w zależności, po pierwsze, od przedmiotu i charakteru przewidzianych świadczeń, a po drugie, od mających zastosowanie zasad wykonywania zawodu i deontologii, powinny zawierać wskazówki pozwalające konsumentowi ocenić przybliżony całkowity koszt tych usług. Oszacowanie przewidywanej lub minimalnej liczby niezbędnych godzin pracy lub zobowiązanie do wysyłania w rozsądnych odstępach czasu faktur lub okresowych sprawozdań wskazujących liczbę przepracowanych godzin pracy mogłyby stanowić takie wskazówki. Trybunał uściślił, że do sądu krajowego należy dokonanie oceny, z uwzględnieniem tych rozważań i wszystkich istotnych okoliczności towarzyszących zawarciu danej umowy, czy przedsiębiorca przekazał konsumentowi odpowiednie informacje przed zawarciem umowy.

Trybunał doszedł zatem do wniosku, że warunek umowy, który ustala cenę zgodnie z zasadą stawki godzinowej, bez przekazania konsumentowi, przed zawarciem umowy, informacji, które pozwalają mu na podjęcie rozważnej i w pełni świadomej decyzji przy pełnej wiedzy odnośnie do konsekwencji ekonomicznych, jakie pociąga za sobą zawarcie tej umowy, nie spełnia wymogu wyrażenia prostym i zrozumiałym językiem.

Następnie Trybunał przypomniał, że ocena nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej z konsumentem opiera się zasadniczo na całościowej ocenie, która nie uwzględnia wyłącznie ewentualnego braku przejrzystości tego warunku. Jednakże państwa członkowskie mogą zapewnić wyższy poziom ochrony konsumentów ( 4 ).

W konsekwencji Trybunał orzekł, że warunku umowy o świadczenie usług prawnych ustalającego zgodnie z zasadą stawki godzinowej cenę za te usługi i wchodzącego w związku z tym w zakres głównego przedmiotu tej umowy nie można uznać za nieuczciwy ( 5 ) z tego tylko powodu, że nie spełnia wymogu przejrzystości, chyba że państwo członkowskie, którego prawo krajowe ma zastosowanie do danej umowy, wyraźnie przewidziało, tak jak w niniejszej sprawie, że zakwalifikowanie danego warunku jako „nieuczciwego warunku” wynika z samego tego faktu.

Wreszcie, jeśli chodzi o konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego ceny, Trybunał zauważył, że sąd krajowy jest zobowiązany odstąpić od stosowania tego warunku, chyba że konsument się temu sprzeciwi.

Wyjaśnił on, że w sytuacji gdy na podstawie właściwych przepisów prawa krajowego umowa o świadczenie usług prawnych nie może dalej obowiązywać po usunięciu nieuczciwego warunku dotyczącego ceny, a usługi te zostały wykonane, dyrektywa 93/13 ( 6 ) nie stoi na przeszkodzie unieważnieniu tej umowy ani temu, by sąd krajowy przywrócił sytuację, w jakiej znajdowałby się konsument w braku tego warunku, nawet jeśli prowadzi to do tego, że przedsiębiorca nie otrzymuje żadnego wynagrodzenia za swoje usługi.

Co się tyczy konsekwencji, jakie mogłoby spowodować dla konsumenta stwierdzenie nieważności umów będących przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, Trybunał przypomniał swoje orzecznictwo, zgodnie z którym w przypadku umowy kredytu unieważnienie umowy w całości spowodowałoby co do zasady natychmiastową wymagalność pozostałej kwoty kredytu w proporcjach mogących przekraczać możliwości finansowe konsumenta i mogłoby spowodować dla konsumenta szczególnie niekorzystne konsekwencje ( 7 ). Jednakże szczególnie szkodliwy charakter unieważnienia umowy nie może zostać ograniczony jedynie do skutków o charakterze czysto finansowym.

Nie jest bowiem wykluczone, że unieważnienie umowy dotyczącej świadczenia usług prawnych, które zostały już wykonane, może postawić konsumenta w sytuacji niepewności prawnej, w szczególności w sytuacji, gdyby prawo krajowe pozwalało przedsiębiorcy domagać się wynagrodzenia za te usługi na innej podstawie niż podstawa unieważnionej umowy. Ponadto nieważność umowy mogłaby ewentualnie mieć wpływ na ważność i skuteczność czynności dokonanych na jej podstawie.

W tych okolicznościach Trybunał stwierdził, że w przypadku gdyby unieważnienie umowy w całości naraziło konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego, dyrektywa 93/13 ( 8 ) nie stoi na przeszkodzie temu, by sąd krajowy zaradził skutkom nieważności nieuczciwego warunku poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku porozumienia stron tej umowy. Dyrektywa ta sprzeciwia się natomiast temu, aby sąd krajowy zastąpił niedozwolony warunek, którego nieważność stwierdzono, sądowym oszacowaniem poziomu wynagrodzenia należnego za wspomniane usługi.

( 1 ) Artykuł 3 ust. 1, art. 4 ust. 2, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29).

( 2 ) W rozumieniu art. 4 ust. 2 tej dyrektywy.

( 3 ) Wymóg, o którym mowa w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13.

( 4 ) Zgodnie z art. 8 dyrektywy 93/13.

( 5 ) Zgodnie z art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13.

( 6 ) Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13.

( 7 ) Zobacz podobnie wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch (C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo).

( 8 ) Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13.