Sprawa C‑365/21

MR

przeciwko

Generalstaatsanwaltschaft Bamberg

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Oberlandesgericht Bamberg)

Wyrok Trybunału (piąta izba) z dnia 23 marca 2023 r.

Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen – Artykuł 54 – Zasada ne bis in idem – Artykuł 55 ust. 1 lit. b) – Wyjątek od stosowania zasady ne bis in idem – Przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu lub innym podstawowym interesom państwa członkowskiego – Artykuł 50 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – Zasada ne bis in idem – Artykuł 52 ust. 1 – Ograniczenia w stosowaniu zasady ne bis in idem – Zgodność krajowej deklaracji przewidującej wyjątek od zasady ne bis in idem – Organizacja przestępcza – Przestępstwa przeciwko mieniu

1. Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Protokół włączający dorobek Schengen – Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen – Zasada ne bis in idem – Przesłanka stosowania – Ten sam czyn – Pojęcie – Tożsamość zdarzeń – Ocena tożsamości zdarzenia należąca do właściwości organów krajowych

   (Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 50; konwencja wykonawcza do Układu z Schengen, art. 54)

   (zob. pkt 31–39)

2. Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Protokół włączający dorobek Schengen – Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen – Zasada ne bis in idem – Wyjątek – Przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu lub innym podstawowym interesom państwa członkowskiego – Ograniczenie – Warunki – Ograniczenie przewidziane ustawą – Poszanowanie istoty omawianej zasady – Poszanowanie zasady proporcjonalności – Ważność w świetle art. 50 karty

   [Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 50, art. 52 ust. 1; konwencja wykonawcza do Układu z Schengen, art. 54, art. 55 ust. 1 lit. b), art. 56]

   (zob. pkt 46–50, 52, 53, 56–67; pkt 1 sentencji)

3. Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Protokół włączający dorobek Schengen – Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen – Zasada ne bis in idem – Deklaracja państwa członkowskiego dotycząca tego, że nie jest ono związane tą zasadą w odniesieniu do przestępstw przeciwko jego bezpieczeństwu lub jego innym podstawowym interesom – Deklaracja uwzględniająca udział w organizacji przestępczej, która popełniała wyłącznie przestępstwa przeciwko mieniu – Dopuszczalność – Warunki

   (Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 50, art. 52 ust. 1; konwencja wykonawcza do Układu z Schengen, art. 54, art. 55 ust. 1)

   (zob. pkt 74–81, 83; pkt 2 sentencji)

Streszczenie

We wrześniu 2020 r. MR, obywatel izraelski ostatnio zamieszkały w Austrii, został skazany przez sąd austriacki na karę czterech lat pozbawienia wolności za kwalifikowane oszustwo popełnione w celach zarobkowych i pranie pieniędzy. Po odbyciu części tej kary i skorzystaniu z warunkowego zawieszenia wykonania pozostałej jej części został on aresztowany w Austrii w celu przekazania go w wykonaniu europejskiego nakazu aresztowania (ENA) wydanego w grudniu 2020 r. przez sąd niemiecki w związku z podejrzeniem o utworzenie organizacji przestępczej i o oszustwo inwestycyjne.

Postanowieniem wydanym w marcu 2021 r. odwołanie wniesione przez MR od tego ENA oddalono ze względu na to, że czyny, których te dwa postępowania dotyczyły, były różne, w związku z czym zapisana w KWUS ( 1 ) zasada ne bis in idem nie znajdowała zastosowania. Pomocniczo zauważono, że MR był ścigany za przestępstwo objęte deklaracją złożoną przez Republikę Federalną Niemiec w momencie ratyfikacji KWUS. Wskutek złożenia tej deklaracji owo państwo członkowskie nie jest związane zasadą ne bis in idem, jeśli czyny, których dotyczy zagraniczny wyrok, stanowią przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu państwa niemieckiego lub jego innym równoważnym podstawowym interesom ( 2 ).

W tych okolicznościach sąd odsyłający, do którego wniesiono dalszy środek odwoławczy od wspomnianego postanowienia, zastanawia się, czy upoważnienie do złożenia takiej deklaracji, które KWUS przyznaje państwom członkowskim, jest zgodne z art. 50 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”), w którym zapisano zasadę ne bis in idem. W przypadku odpowiedzi twierdzącej sąd ten ma wątpliwości, czy deklaracja ta może obejmować również takie organizacje przestępcze, które popełniają wyłącznie przestępstwa przeciwko mieniu.

Trybunał odpowiedział twierdząco na oba te pytania i określił warunki, przy spełnieniu których taka deklaracja może obejmować tego rodzaju organizacje przestępcze.

Ocena Trybunału

W pierwszej kolejności Trybunał, potwierdzając wprawdzie ważność – w świetle art. 50 karty – postanowienia KWUS przewidującego możliwość złożenia odnośnej deklaracji ( 3 ), stwierdził przede wszystkim, że to ostatnie postanowienie stanowi ograniczenie prawa podstawowego zagwarantowanego w owym art. 50. Jednakże ograniczenie takie może być uzasadnione, o ile jest przewidziane ustawą i szanuje istotę tego prawa ( 4 ). Ponadto, z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenie to musi być konieczne i rzeczywiście odpowiadać celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób ( 5 ).

W tym kontekście Trybunał przypomniał, że ograniczenie zasady ne bis in idem szanuje istotę art. 50 karty, jeżeli polega ono jedynie na umożliwieniu ponownego ścigania i karania tych samych czynów, aby osiągnąć odmienny cel. W tym względzie wyjątek, jaki od tej zasady przewiduje KWUS ( 6 ), ma zastosowanie tylko wtedy, gdy czyny, których dotyczy zagraniczny wyrok, stanowią przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu lub innym równoważnym podstawowym interesom państwa członkowskiego, które zamierza z tego wyjątku skorzystać. Uznawszy, że pojęcie „bezpieczeństwa narodowego” w rozumieniu art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS należy łączyć z pojęciem „bezpieczeństwa narodowego”, o którym mowa w stosownym postanowieniu TUE ( 7 ), Trybunał podkreślił, że cel w postaci ochrony bezpieczeństwa narodowego odpowiada nadrzędnemu interesowi polegającemu na ochronie podstawowych funkcji państwa i podstawowych interesów społeczeństwa. Wynika stąd, że przestępstwa, w odniesieniu do których KWUS zezwala na wprowadzenie wyjątku od wspomnianej zasady, muszą dotykać samego tego państwa członkowskiego. To samo odnosi się do przestępstw przeciwko innym interesom państwa członkowskiego. W konsekwencji kwestionowane postanowienie KWUS ( 8 ) szanuje istotę zasady ne bis in idem, gdyż pozwala korzystającemu z niego państwu członkowskiemu na karanie przestępstw, które dotykają samego tego państwa, a tym samym – na realizowanie celów, które z konieczności różnią się od celów, w związku z którymi osobę ściganą osądzono już w innym państwie członkowskim.

Następnie, co się tyczy zasady proporcjonalności, możliwość uzasadnienia ograniczenia zasady ne bis in idem należy oceniać poprzez przeprowadzenie badania wagi ingerencji, jaką stanowi takie ograniczenie, oraz sprawdzenie, czy znaczenie celu interesu ogólnego, któremu służy to ograniczenie, pozostaje w relacji do tej wagi. W tym względzie przewidziana we wspomnianym wyżej postanowieniu KWUS ( 9 ) możliwość jest odpowiednia do realizacji celu interesu ogólnego polegającego na karaniu przez państwo członkowskie naruszeń jego bezpieczeństwa lub jego innych równoważnych podstawowych interesów.

Wreszcie ze względu na charakter i szczególną wagę takich naruszeń znaczenie tego celu interesu ogólnego przewyższa znaczenie zwalczania przestępczości w ujęciu ogólnym, nawet poważnej. Taki cel może więc uzasadniać środki związane z ingerencją w prawa podstawowe, które nie byłyby dozwolone w celu ścigania i karania przestępstw w ujęciu ogólnym.

W drugiej kolejności Trybunał stwierdził, że KWUS ( 10 ) w związku z kartą ( 11 ) nie stoi na przeszkodzie dokonanej przez sądy państwa członkowskiego wykładni deklaracji, jaką złożyło ono na podstawie KWUS, zgodnie z którą to wykładnią owo państwo członkowskie nie jest związane postanowieniami, w których zapisano zasadę ne bis in idem ( 12 ), w odniesieniu do przestępstwa polegającego na utworzeniu organizacji przestępczej, w przypadku gdy organizacja przestępcza, w której działalności osoba ścigana brała udział, popełniała wyłącznie przestępstwa przeciwko mieniu, o ile ściganie takie ma na celu – zważywszy na działania tej organizacji – karanie naruszeń bezpieczeństwa lub innych równoważnych podstawowych interesów wspomnianego państwa członkowskiego.

W tym względzie Trybunał zauważył, po pierwsze, że wyjątek przewidziany w KWUS ( 13 ) obejmuje przede wszystkim przestępstwa takie jak szpiegostwo, zdrada stanu czy poważne zakłócenie funkcjonowania organów publicznych, które z samej swej natury wiążą się z bezpieczeństwem lub innymi równoważnymi podstawowymi interesami danego państwa członkowskiego. Nie oznacza to jednak, że zakres stosowania tego wyjątku w sposób konieczny ogranicza się do takich przestępstw. Nie można bowiem wykluczyć, że ściganie przestępstw, których znamiona nie obejmują konkretnie naruszenia bezpieczeństwa lub innych równoważnych podstawowych interesów państwa członkowskiego, również może wchodzić w zakres tego wyjątku, jeżeli w świetle okoliczności, w jakich popełniono przestępstwo, można w należyty sposób wykazać, że celem ścigania danych czynów jest karanie naruszeń owego bezpieczeństwa lub owych innych równoważnych podstawowych interesów.

Po drugie, ściganie przestępstwa określonego w deklaracji wdrażającej możliwość przewidzianą w owym postanowieniu KWUS ( 14 ) musi odnosić się do czynów, które w sposób szczególnie poważny dotykają samego tego państwa członkowskiego. Tymczasem nie każda organizacja przestępcza jako taka z konieczności narusza bezpieczeństwo lub inne równoważne podstawowe interesy danego państwa członkowskiego. W związku z tym przestępstwo polegające na utworzeniu organizacji przestępczej może być przedmiotem ścigania w oparciu o wyjątek od zasady ne bis in idem wyłącznie w odniesieniu do organizacji, których działania – ze względu na elementy je wyróżniające – można uznać za stanowiące takie naruszenia.

W tym kontekście, co się tyczy wagi, jaką należy przywiązywać do faktu, że organizacja przestępcza dopuszcza się wyłącznie przestępstw przeciwko mieniu, Trybunał wyjaśnił, że aby uznać, iż działania takiej organizacji naruszają bezpieczeństwo lub inne równoważne podstawowe interesy danego państwa członkowskiego, należy uwzględnić wagę szkód, jakie jej działalność wyrządziła temu państwu członkowskiemu. Co więcej, działania te muszą – niezależnie od rzeczywistego zamiaru tej organizacji i poza naruszeniami porządku publicznego, z jakimi wiąże się każde przestępstwo – dotykać samego państwa członkowskiego.

( 1 ) Dorobek Schengen – Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. między rządami państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach (Dz.U. 2000, L 239, s. 19), podpisana w Schengen w dniu 19 czerwca 1990 r., która weszła w życie w dniu 26 marca 1995 r. (zwana dalej „KWUS”). Zasadę ne bis in idem zapisano w art. 54 KWUS, który stanowi, że „[o]soba, której proces zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku na obszarze jednej umawiającej się strony, nie może być ścigana na obszarze innej umawiającej się strony za ten sam czyn, pod warunkiem że [, jeżeli została nałożona kara – została ona wykonana] lub jest ona w trakcie wykonywania, lub nie może być już wykonana na mocy przepisów prawnych skazującej umawiającej się strony”.

( 2 ) Możliwość złożenia takiej deklaracji przewiduje art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS.

( 3 ) Zobacz art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS.

( 4 ) Zobacz art. 52 ust. 1 zdanie pierwsze karty.

( 5 ) Zobacz art. 52 ust. 1 zdanie drugie karty.

( 6 ) Zobacz w szczególności art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS.

( 7 ) Pojęcia tego używa art. 4 ust. 2 TUE.

( 8 ) Zobacz art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS.

( 9 ) Zobacz art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS.

( 10 ) Trybunał odwołał się w tym miejscu do art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS.

( 11 ) Zobacz art. 50 i art. 52 ust. 1 karty.

( 12 ) Zobacz art. 54 KWUS.

( 13 ) Zobacz art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS.

( 14 ) Zobacz art. 55 ust. 1 lit. b) KWUS.