Sprawa C‑125/18

Marc Gómez del Moral Guasch

przeciwko

Bankia SA

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Juzgado de Primera Instancia no 38 de Barcelona)

Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 3 marca 2020 r.

Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Umowa o kredyt hipoteczny – Zmienna stopa procentowa – Wskaźnik referencyjny dla kredytów hipotecznych oferowanych przez kasy oszczędnościowe – Wskaźnik wynikający z przepisu wykonawczego lub administracyjnego – Jednostronne wprowadzenie takiego warunku przez przedsiębiorcę – Przeprowadzana przez sąd krajowy kontrola wymogu przejrzystości – Konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku

1. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Zakres stosowania – Wyłączenie przewidziane w odniesieniu do warunków umowy odzwierciedlających obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze – Warunek umowny określający zmienną stopę procentową opartą na wskaźniku referencyjnym przewidzianym w przepisie prawa krajowego pozbawionym charakteru bezwzględnie obowiązującego – Stosowanie dyrektywy

   (dyrektywa Rady 93/13, art. 1 ust. 2)

   (zob. pkt 33–37; pkt 1 sentencji)

2. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Obowiązek zbadania przez sąd krajowy prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego dotyczącego głównego przedmiotu umowy – Zakres

   (dyrektywa Rady 93/13, art. 4 ust. 2, art. 8)

   (zob. pkt 44–47; pkt 2 sentencji)

3. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Warunek umowny ustalający zmienną stopę procentowa – Wymóg przejrzystości – Zakres – Kryteria oceny

   (dyrektywa Rady 93/13, art. 4 ust. 2, art. 5)

   (zob. pkt 52–54, 56; pkt 3 sentencji)

4. Ochrona konsumentów – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku – Zakres – Ocena przez sąd krajowy treści nieuczciwego warunku umownego – Niedopuszczalność – Zastąpienie przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym – Dopuszczalność

   (dyrektywa Rady 93/13, art. 6 ust. 1, art. 7 ust. 1)

   (zob. pkt 59–64, 67; pkt 4 sentencji)

Streszczenie

Sądy hiszpańskie mają obowiązek zbadania prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego zawartego w umowach o kredyt hipoteczny przewidującego stosowanie zmiennej stopy procentowej opartej na wskaźniku hiszpańskich kas oszczędnościowych. Jeżeli stwierdzą one nieuczciwy charakter tego warunku, mogą one, w celu ochrony konsumenta przed szczególnie niekorzystnymi konsekwencjami, które mogą wynikać z nieważności umowy kredytu, zastąpić ten wskaźnik wskaźnikiem o charakterze dyspozytywnym przewidzianym w prawie hiszpańskim

W wyroku Gómez del Moral Guasch (C‑125/18), ogłoszonym w dniu 3 marca 2020 r., Trybunał w składzie wielkiej izby orzekł, że warunek umowy o kredyt hipoteczny zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, na podstawie którego stopa procentowa odsetek, do zapłaty których zobowiązany jest konsument, zmienia się w zależności od wskaźnika referencyjnego dla kredytów hipotecznych oferowanych przez hiszpańskie kasy oszczędnościowe (zwanego dalej „wskaźnikiem referencyjnym”), przy czym wskaźnik ten jest przewidziany w prawie hiszpańskim, wchodzi w zakres stosowania dyrektywy w sprawie nieuczciwych warunków w umowach ( 1 ). Warunek ten nie odzwierciedla bowiem bezwzględnie obowiązujących przepisów ustawowych lub wykonawczych w rozumieniu art. 1 ust. 2 tej dyrektywy. Trybunał wyjaśnił również, że sądy hiszpańskie powinny sprawdzić, czy taki warunek jest jasny i zrozumiały, i to niezależnie od tego, czy prawo hiszpańskie skorzystało z przyznanej państwom członkowskim na mocy art. 4 ust. 2 dyrektywy w sprawie nieuczciwych warunków umownych możliwości wprowadzenia uregulowania, że ocena nieuczciwego charakteru warunku nie dotyczy w szczególności określenia głównego przedmiotu umowy. Jeżeli sądy te dojdą do wniosku, że warunek ten ma nieuczciwy charakter, mogą one zastąpić ten wskaźnik, w celu ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, które mogą wynikać z nieważności umowy o kredyt, wskaźnikiem o charakterze dyspozytywnym przewidzianym w prawie hiszpańskim.

Wyrok ten wpisuje się w ramy wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonego przez Juzgado de Primera Instancia no 38 de Barcelona (sąd pierwszej instancji nr 38 w Barcelonie, Hiszpania). Marc Gómez del Moral Guasch wystąpił do tego sądu z powództwem w przedmiocie utrzymywanego nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego zmiennej stopy procentowej odsetek o charakterze wynagrodzenia, znajdującego się w umowie o kredyt hipoteczny, którą zawarł z instytucją bankową Bankia SA. Zgodnie z tym warunkiem umownym stopa procentowa odsetek płaconych przez konsumenta różni się w zależności od wskaźnika referencyjnego. Ten wskaźnik referencyjny był przewidziany w przepisach krajowych i mógł być stosowany przez instytucje kredytowe w odniesieniu do kredytów hipotecznych. Jednakże sąd hiszpański zauważa, że indeksacja zmiennych odsetek obliczona w oparciu o wskaźnik referencyjny była mniej korzystna niż indeksacja obliczona w oparciu o średnią stopę procentową europejskiego rynku międzybankowego (Euribor), która jest stosowana w odniesieniu do 90% kredytów hipotecznych zaciągniętych w Hiszpanii, z dodatkowym kosztem rzędu 18 000–21 000 EUR za kredyt.

W pierwszej kolejności Trybunał przypomina, że warunki umowy odzwierciedlające bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze nie podlegają przepisom dyrektywy 93/13 ( 2 ). Niemniej jednak Trybunał zauważył, że – z zastrzeżeniem dokonania przez sąd odsyłający weryfikacji w tym zakresie – przepisy krajowe mające zastosowanie w niniejszej sprawie nie wprowadzały obowiązku stosowania w odniesieniu do kredytów o zmiennej stopie procentowej jednego oficjalnego wskaźnika referencyjnego, ale ograniczały się do określenia warunków, jakie powinny spełniać „wskaźniki lub stopy referencyjne”, aby mogły one być stosowane przez instytucje kredytowe. W konsekwencji Trybunał stwierdził, że warunek umowy o kredyt hipoteczny przewidujący, że stopa procentowa mająca zastosowanie do kredytu jest oparta na jednym z oficjalnych i przewidzianych w przepisach krajowych wskaźników referencyjnych, jakie mogą być stosowane przez instytucje kredytowe do kredytów hipotecznych, wchodzi w zakres stosowania tej dyrektywy, jeżeli te przepisy nie przewidują ani obowiązkowego stosowania owego wskaźnika niezależnie od wyboru dokonanego przez strony umowy, ani jego uzasadnionego dyspozytywnym charakterem stosowania w braku odmiennych ustaleń między tymi samymi stronami.

W drugiej kolejności Trybunał zajmował się kompetencjami sądu krajowego podczas kontroli przejrzystości warunku dotyczącego głównego przedmiotu umowy. Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy przewiduje bowiem, że ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy w szczególności określenia głównego przedmiotu umowy, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem ( 3 ). Sąd hiszpański zastanawiał się nad możliwością zbadania przez sąd krajowy, nawet w braku transpozycji tego przepisu dyrektywy do prawa krajowego, czy warunek umowny taki jak sporny warunek spełnia wymóg przejrzystości ustanowiony w dyrektywie. W tym względzie Trybunał podkreślił, że warunki umowne muszą zawsze spełniać wymóg prostego i zrozumiałego sformułowania ( 4 ). Zdaniem Trybunału wymóg ten ma zastosowanie również w sytuacji, gdy dana klauzula objęta jest zakresem stosowania wyżej wskazanego przepisu i nawet jeśli dane państwo członkowskie – w niniejszej sprawie Hiszpania – nie dokonało transpozycji tego przepisu do swojego porządku prawnego. Wynika stąd, że sąd państwa członkowskiego jest zawsze zobowiązany do zbadania prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego dotyczącego głównego przedmiotu umowy.

W trzeciej kolejności Trybunał orzekł, że aby spełnić wymóg przejrzystości w rozumieniu dyrektywy ( 5 ), warunek umowny ustalający zmienną stopę procentową znajdujący się w umowie o kredyt hipoteczny powinien nie tylko być zrozumiały pod względem formalnym i gramatycznym, ale również umożliwić, by właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i racjonalny przeciętny konsument był w stanie zrozumieć konkretne działanie metody obliczania tej stopy procentowej i oszacować tym samym w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria – potencjalnie istotne – konsekwencje ekonomiczne takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych. Na elementy szczególnie istotne w tym względzie składają się z jednej strony okoliczność, że główne elementy dotyczące obliczania tej stopy są łatwo dostępne dla każdej osoby zamierzającej zawrzeć umowę o kredyt hipoteczny ze względu na publikację sposobu obliczania wspomnianej stopy procentowej, oraz z drugiej strony dostarczenie konsumentowi przez przedsiębiorcę informacji na temat zmian w przeszłości tego wskaźnika, na podstawie którego obliczana jest ta stopa procentowa.

Wreszcie w czwartej kolejności, jeśli chodzi o kompetencje sądu krajowego do stwierdzenia ewentualnego nieuczciwego charakteru warunku umownego w rozumieniu dyrektywy, Trybunał przypomniał, że nie stoi ona ( 6 ) na przeszkodzie temu, by sąd krajowy, w zastosowaniu zasad rządzących prawem zobowiązań, usunął nieuczciwy warunek umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym w sytuacjach, w których unieważnienie takiego nieuczciwego warunku zobowiązywałaby sąd do stwierdzenia nieważności danej umowy w całości, narażając tym samym konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje. Takie unieważnienie mogłoby pociągać bowiem za sobą co do zasady postawienie pozostałej do spłaty kwoty kredytu w stan natychmiastowej wymagalności, co może przekraczać możliwości finansowe konsumenta, i z tego względu penalizowałoby raczej tego ostatniego niż kredytodawcę, który w konsekwencji nie zostanie przez to zniechęcony do wprowadzania takich warunków w proponowanych przez siebie umowach. W niniejszej sprawie ustawodawca hiszpański od chwili zawarcia spornej umowy o kredyt wprowadził wskaźnik „zastępczy”, który – z zastrzeżeniem weryfikacji przez sąd odsyłający – ma charakter dyspozytywny. W tych okolicznościach Trybunał stwierdził, że dyrektywa ( 7 ) nie stoi na przeszkodzie temu, by w wypadku nieważności nieuczciwego warunku umownego określającego wskaźnik referencyjny dla obliczania zmiennych odsetek od kredytu sąd krajowy zamienił ten wskaźnik na wspomniany wskaźnik zastępczy mający zastosowanie w braku odmiennego porozumienia między stronami umowy, pod warunkiem że umowa o dany kredyt hipoteczny nie może obowiązywać w wypadku usunięcia rzeczonego nieuczciwego warunku, a unieważnienie całej umowy naraża konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki.

( 1 ) Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29)

( 2 ) Artykuł 1 ust. 2 dyrektywy 93/13.

( 3 ) Artykuł 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, który dotyczy warunków dotyczących głównego przedmiotu umowy lub relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług.

( 4 ) Artykuł 5 dyrektywy 93/13.

( 5 ) Artykuł 4 ust. 2 i art. 5 dyrektywy 93/13.

( 6 ) Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13.

( 7 ) Artykuły 6 ust. 1 i 7 ust. 1 dyrektywy 93/13.