Sprawy połączone C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15

Francisco Gutiérrez Naranjo

przeciwko

Cajasur Banco SAU,

Ana María Palacios Martínez

przeciwko

Banco Bilbao Vizcaya Argentaria SA (BBVA)

oraz

Banco Popular Español SA

przeciwko

Emiliowi Irlesowi Lópezowi

i

Teresie Torres Andreu

(wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożone przez uzgado de lo Mercantil no 1 de Granada i Audiencia Provincial de Alicante)

Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 93/13/EWG – Umowy zawierane z konsumentami – Kredyty hipoteczne – Nieuczciwe warunki umowne – Artykuł 4 ust. 2 – Artykuł 6 ust. 1 – Stwierdzenie nieważności – Ograniczenie przez sąd krajowy skutków w czasie stwierdzenia nieważności nieuczciwego warunku umowy

Streszczenie – wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 21 grudnia 2016 r.

1. Ochrona konsumentów–Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich–Dyrektywa 93/13–Stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku–Zakres–Ocena przez sąd krajowy treści nieuczciwego warunku w umowie–Niedopuszczalność

   (dyrektywa Rady 93/13, motyw 24, art. 6 ust. 1, art. 7 ust. 1)

2. Ochrona konsumentów–Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich–Dyrektywa 93/13–Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek zbadania z urzędu warunków w umowie przedstawionej mu do oceny

   (dyrektywa Rady 93/13)

3. Ochrona konsumentów–Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich–Dyrektywa 93/13–Stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku–Zakres–Obowiązek wyciągnięcia przez sąd krajowy z urzędu wszystkich konsekwencji wynikających z tego stwierdzenia

   (dyrektywa Rady 93/13, art. 6 ust. 1)

4. Ochrona konsumentów–Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich–Dyrektywa 93/13–Stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku–Zakres–Orzecznictwo krajowe pozwalające na ograniczenie w czasie, przez sąd krajowy, skutków restytucyjnych wynikających z sądowego stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie–Niedopuszczalność

   (dyrektywa Rady 93/13, art. 3 ust. 1, art. 6 ust. 1, art. 7 ust. 1)

1.  Zobacz tekst orzeczenia.

   (zob. pkt 57, 60)

2.  Zobacz tekst orzeczenia.

   (zob. pkt 58)

3.  Zobacz tekst orzeczenia.

   (zob. pkt 59)

4.  Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on orzecznictwu krajowemu ograniczającemu w czasie skutki restytucyjne związane ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru – w rozumieniu art. 3 ust. 1 tej dyrektywy – warunku znajdującego się w umowie zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę jedynie do kwot nienależnie zapłaconych na podstawie takiego warunku po ogłoszeniu orzeczenia, w którym sąd stwierdził ów nieuczciwy charakter.

   W istocie art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek umowny uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku. Zatem obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot. W istocie brak takiego skutku restytucyjnego jest w stanie podważyć skutek zniechęcający, jaki art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zamierzał powiązać ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunków znajdujących się w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorcę.

   Ponadto ustalenie przez prawo krajowe ram prawnych ochrony zagwarantowanej konsumentom przez dyrektywę 93/13 nie może zmienić zakresu i – w związku z tym – istoty tej ochrony, podważając tym samym wzmocnienie skuteczności wspomnianej ochrony poprzez przyjęcie jednolitych zasad dotyczących nieuczciwych warunków, które to wzmocnienie było zamiarem prawodawcy Unii, co zostało wskazane w motywie dziesiątym dyrektywy 93/13. W konsekwencji, o ile do państw członkowskich należy określenie za pomocą prawa krajowego warunków, w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie i w ramach których występują konkretne skutki tego stwierdzenia, o tyle jednak takie stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu nienależnie nabytych ze szkodą dla konsumenta korzyści przez przedsiębiorcę w oparciu o wspomniany nieuczciwy warunek.

   W tym kontekście warunki ustalone przez prawa krajowe, do których odnosi się art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, nie mogą stanowić zagrożenia dla istoty prawa, jakie konsumenci wywodzą z tego przepisu polegającego na niezwiązaniu warunkiem uznanym za nieuczciwy.

   Z powyższego wynika, że orzecznictwo krajowe dotyczące ograniczenia w czasie skutków prawnych wynikających na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego, pozwala jedynie na zapewnienie ograniczonej ochrony konsumentów. Taka ochrona okazuje się zatem niekompletna i niewystarczająca oraz nie stanowi ani adekwatnego, ani skutecznego środka służącego zaprzestaniu stosowania takiego rodzaju warunków, w przeciwieństwie do tego, co przewiduje art. 7 ust. 1 tej dyrektywy. W tych okolicznościach sądy odsyłające, które są związane wykładnią prawa Unii dokonaną przez Trybunał, powinny powstrzymać się z własnej inicjatywy od stosowania ograniczenia skutków w czasie, wynikającego z takiego orzecznictwa, jeżeli okazuje się ono sprzeczne z tym prawem.

   W konsekwencji art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on orzecznictwu krajowemu ograniczającemu w czasie skutki restytucyjne związane ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru – w rozumieniu art. 3 ust. 1 tej dyrektywy – warunku znajdującego się w umowie zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę jedynie do kwot nienależnie zapłaconych na podstawie takiego warunku po ogłoszeniu orzeczenia, w którym sąd stwierdził ów nieuczciwy charakter.

   (zob. pkt 61–63, 65, 66, 71, 73–75; sentencja)