Sprawa T-336/07

Telefónica, SA i Telefónica de España, SA

przeciwko

Komisji Europejskiej

„Konkurencja — Nadużycie pozycji dominującej — Hiszpańskie rynki szerokopasmowego dostępu do Internetu — Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 82 WE — Ustalenie cen — Nożyce cenowe — Określenie rynków — Pozycja dominująca — Nadużycie — Obliczenie zaniżania marży — Skutki nadużycia — Kompetencje Komisji — Prawo do obrony — Pomocniczość — Proporcjonalność — Pewność prawa — Lojalna współpraca — Zasada dobrej administracji — Grzywny”

Streszczenie wyroku

1. Postępowanie – Skarga wszczynająca postępowanie – Replika – Wymogi formalne – Określenie przedmiotu sporu – Zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów – Pisma załączone do skargi lub do repliki

   (statut Trybunału, art. 21; regulamin postępowania przed Sądem, art. 44 § 1 lit. c))

2. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Zakres – Odmowa przekazania dokumentu – Konsekwencje – Konieczność wprowadzenia w zakresie ciężaru dowodu spoczywającego na zainteresowanym przedsiębiorstwie rozróżnienia między dokumentami obciążającymi a dokumentami odciążającymi

   (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 2)

3. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Konieczna treść – Poszanowanie prawa do obrony

   (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 1)

4. Konkurencja – Pozycja dominująca – Rynek właściwy – Oznaczenie – Kryteria – Hurtowe usługi szerokopasmowego dostępu do Internetu

   (art. 82 WE; komunikat Komisji 97/C 372/03)

5. Konkurencja – Pozycja dominująca – Zachowanie na rynku zdominowanym wywierające skutki na rynku sąsiednim – Zastosowanie art. 82 WE

   (art. 82 WE)

6. Konkurencja – Pozycja dominująca – Kryteria oceny – Ewentualne istnienie konkurencji na rynku – Wpływ

   (art. 82 WE)

7. Konkurencja – Pozycja dominująca – Pojęcie – Możliwość narzucania regularnych podwyżek cen – Czynnik, który nie jest niezbędny

   (art. 82 WE)

8. Konkurencja – Pozycja dominująca – Nadużycie – Efekt nożyc cenowych – Pojęcie – Kryteria oceny

   (art. 82 WE)

9. Konkurencja – Pozycja dominująca – Nadużycie – Efekt nożyc cenowych – Równość szans – Brak

   (art. 82 WE)

10. Konkurencja – Pozycja dominująca – Nadużycie – Pojęcie – Zachowania, których skutkiem jest ograniczenie konkurencji – Potencjalny skutek

    (art. 82 WE)

11. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Stosowanie przez Komisję – Ograniczenie uprawnień Komisji przez uregulowania dotyczące rynku telekomunikacyjnego – Brak

    (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003; dyrektywa 2002/21 Parlamentu Europejskiego i Rady)

12. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Obowiązek lojalnej współpracy Komisji z krajowymi organami regulacyjnymi – Zakres

    (art. 10 WE, 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 11–16)

13. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Naruszenia – Popełnienie umyślnie lub w wyniku niedbalstwa – Pojęcie

    (rozporządzenia Rady: nr 17, art. 15 ust. 2 akapit pierwszy; nr 1/2003, art. 23 ust. 2)

14. Konkurencja – Pozycja dominująca – Nadużycie – Praktyka ustalania cen stanowiąca nadużycie – Niezależne działanie przedsiębiorstwa na rynku

    (art. 82 WE)

15. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Przedmiotowy zakres stosowania – Sektor regulowany telekomunikacji – Włączenie

    (art. 82 WE)

16. Konkurencja – Grzywny – Uprawnienia dyskrecjonalne Komisji – Ocena w zależności od indywidualnego zachowania przedsiębiorstwa

    (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23)

17. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Obowiązek uwzględnienia rzeczywistego wpływu na rynek – Zakres

    (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A akapit pierwszy)

18. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Ocena – Wzajemna zależność trzech kryteriów wyraźnie wymienionych w wydanych przez Komisję wytycznych – Kwalifikacja naruszenia jako bardzo poważne

    (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A)

19. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Odstraszający charakter grzywny – Ogólny skutek odstraszający – Naruszenie zasady indywidualizacji kar – Brak

    (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2)

20. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Czas trwania naruszenia – Zwiększenie kwoty wyjściowej grzywny – Uwzględnienie zmian w natężeniu naruszenia – Wykluczenie

    (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 3)

21. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące – Przyzwolenie na naruszenie lub tolerowanie go przez prawo krajowe lub organy krajowe

    (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3)

1.  Z art. 21 statutu Trybunału Sprawiedliwości i art. 44 § 1 lit. c) regulaminu postępowania przed Sądem wynika, że skarga wszczynająca postępowanie powinna wskazywać przedmiot sporu oraz zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów. Czysto dowodowa i pomocnicza funkcja załączników powoduje, że jeśli zawierają one okoliczności prawne, na których oparte są niektóre żądania sformułowane w skardze, okoliczności takie muszą być zawarte w samej treści skargi lub przynajmniej zostać w niej określone w sposób wystarczający. Wobec tego skarga powinna wyjaśniać, na czym polega zarzut, na którym się opiera, a samo abstrakcyjne wskazanie tego zarzutu nie czyni zadość wymogom określonym w regulaminie postępowania. Załączniki nie mogą więc służyć do rozwinięcia zarzutu, który został zwięźle przedstawiony w skardze, poprzez podniesienie zarzutów lub argumentów, które nie znajdują się w tej skardze.

   Taka wykładnia art. 21 statutu Trybunału Sprawiedliwości i art. 44 § 1 lit. c) regulaminu postępowania przed Sądem dotyczy również warunków dopuszczalności repliki, której celem, zgodnie z art. 47 § 1 tego regulaminu, jest uzupełnienie skargi.

   W konsekwencji załączniki do skargi i do repliki mogą zostać wzięte przez Sąd pod rozwagę tylko w takim zakresie, w jakim wspierają lub uzupełniają argumenty wyraźnie powołane przez strony skarżące w treści pism lub w jakim możliwe jest dokładne określenie przez Sąd, które elementy w nich zawarte wspierają lub uzupełniają wspomniane zarzuty lub argumenty.

   (por. pkt 58–61, 63)

2.  W ramach postępowania w sprawie naruszenia reguł konkurencji przewidzianych w prawie Unii nieprzekazanie dokumentu danemu przedsiębiorstwu stanowi naruszenie jego prawa do obrony tylko w przypadku, gdy dane przedsiębiorstwo wykaże, po pierwsze, że Komisja oparła się na tym dokumencie w celu uzasadnienia zarzutu dotyczącego istnienia naruszenia oraz, po drugie, że zarzut ten mógłby być dowiedziony wyłącznie poprzez odwołanie do wspomnianego dokumentu. Jeżeli istnieją inne dowody w postaci dokumentów, o których strony wiedziały na etapie postępowania administracyjnego, a które wyraźnie potwierdzają wnioski Komisji, wyłączenie z materiału dowodowego nieprzekazanego dokumentu obciążającego nie podważa zasadności zarzutów zawartych w zaskarżonej decyzji. A zatem to zainteresowane przedsiębiorstwo jest zobowiązane wykazać, że wnioski, do jakich doszła Komisja w wydanej decyzji, byłyby inne, gdyby dokument, który nie został udostępniony, a który stanowił dla Komisji podstawę do zarzucenia przedsiębiorstwu popełnienia naruszenia, został odrzucony jako materiał dowodowy.

   (por. pkt 78)

3.  Zasada poszanowania prawa do obrony wymaga w szczególności, by w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów skierowanym przez Komisję do przedsiębiorstwa, na które zamierza ona nałożyć sankcję za naruszenie reguł konkurencji, zawarte zostały istotne okoliczności uwzględnione przeciw temu przedsiębiorstwu, takie jak zarzucane mu czyny, ich kwalifikacja oraz dowody, na których opiera się Komisja, tak by owo przedsiębiorstwo mogło skutecznie przedstawić swe argumenty w ramach postępowania administracyjnego wszczętego przeciwko niemu. Wymóg ten jest zachowany wówczas, gdy wspomniana decyzja nie obciąża zainteresowanych odpowiedzialnością za naruszenia inne niż te, które były przedmiotem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, oraz gdy uwzględnia jedynie fakty, co do których zainteresowani mieli możliwość wypowiedzenia się.

   Niemniej jednak decyzja końcowa Komisji nie musi być koniecznie kopią pisma w sprawie przedstawienia zarzutów. Tym samym dopuszczalne są uzupełnienia treści pisma w sprawie przedstawienia zarzutów dokonane w świetle udzielonej na to pismo odpowiedzi stron, których argumenty wskazują, że strony mogły skutecznie skorzystać z prawa do obrony. Mając na uwadze postępowanie administracyjne, Komisja może również zmienić lub dodać argumenty faktyczne i prawne na poparcie zarzutów, które postawiła.

   Wobec tego prawo do obrony jest naruszone z uwagi na rozbieżności pomiędzy pismem w sprawie przedstawienia zarzutów a decyzją końcową tylko pod warunkiem, że zawarty w tej decyzji zarzut nie był przedstawiony w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów w sposób wystarczający, aby umożliwić adresatom obronę. Nie jest tak w przypadku, gdy podnoszone różnice pomiędzy pismem w sprawie przedstawienia zarzutów a zaskarżoną decyzją nie dotyczą zachowań innych niż te, co do których dane przedsiębiorstwo już przedstawiło swe stanowisko i które w związku z tym nie wiążą się z żadnym nowym zarzutem.

   (por. pkt 80–82, 84, 85)

4.  W celu zbadania potencjalnie dominującej pozycji zajmowanej przez przedsiębiorstwo na określonym rynku sektorowym, możliwości konkurencji należy oceniać w kontekście rynku obejmującego wszystkie produkty, które stosownie do swoich właściwości szczególnie nadają się do zaspokojenia stałych potrzeb i które mogą być w ograniczony sposób stosowane zamiennie z innymi produktami. Ponadto, uwzględniając fakt, iż określenie właściwego rynku służy ocenie, czy dane przedsiębiorstwo może utrudniać skuteczną konkurencję i zachowywać się w sposób w znacznej mierze niezależny od swoich konkurentów, klientów i konsumentów, nie można w tym celu ograniczać się wyłącznie do badania obiektywnych cech danych produktów, ale należy również uwzględnić warunki konkurencji oraz strukturę popytu i podaży na rynku.

   Pojęcie rynku właściwego implikuje, iż może na nim istnieć skuteczna konkurencja między produktami stanowiącymi jego część, co zakłada, że wszystkie produkty stanowiące część tego samego rynku mogą być w wystarczającym stopniu stosowane zamiennie w celu tego samego zastosowania.

   Również z komunikatu Komisji w sprawie definicji rynku właściwego do celów wspólnotowego prawa konkurencji wynika, że właściwy rynek asortymentowy składa się z wszystkich tych produktów lub usług, które uważane są za zamienne lub za substytuty przez konsumenta, ze względu na właściwości produktów, ich ceny i ich zamierzone stosowanie. Z gospodarczego punktu widzenia dla zdefiniowania rynku właściwego zastępowalność po stronie popytu stanowi najbardziej bezpośrednią oraz skuteczną siłę dyscyplinującą działającą na dostawców danego produktu, w szczególności w odniesieniu do ich decyzji w sprawie ustalania cen. Ponadto zastępowalność po stronie podaży również może zostać wzięta pod uwagę podczas definiowania rynku właściwego w sytuacjach, gdy skutki tej zastępowalności są równoważne skutkom zastępowalności po stronie popytu pod względem natychmiastowości oraz skuteczności. Oznacza to, że w odpowiedzi na małe, ale stałe zmiany cen względnych dostawcy są w stanie przestawić produkcję na odpowiednie produkty oraz obrót nimi w krótkim okresie czasu bez występujących dodatkowych znacznych kosztów lub zagrożeń.

   Zatem, w odniesieniu do hurtowych rynków usługi szerokopasmowego dostępu do Internetu, Komisja może – mając na względzie znaczne nakłady potrzebne do przejścia z krajowego produktu hurtowego na regionalny produkt hurtowy oraz z regionalnego produktu hurtowego na uwolnienie pętli lokalnej oraz czas potrzebny na dokonanie takiej migracji, skoro migracja ta nie jest możliwa na całym terytorium krajowym i wymaga minimalnej masy krytycznej i skoro istnieją różnice funkcjonalne między produktami hurtowymi krajowym i regionalnym oraz uwolnieniem pętli lokalnej – słusznie uznać, że uwolnienie pętli lokalnej nie wchodzi w zakres tego samego rynku co krajowy produkt hurtowy i regionalny produkt hurtowy. Podobnie Komisja może słusznie uznać, że krajowe produkty hurtowe i regionalne produkty hurtowe nie wchodzą w zakres tego samego rynku, ponieważ ze względu na koszty związane z przejściem z krajowego produktu hurtowego na regionalny produkt hurtowy byłoby mało prawdopodobne, i z gospodarczego punktu widzenia pozbawione logiki, aby operatorzy, którzy poczynili już nakłady na budowę sieci, ponieśli koszty niewykorzystywania tej sieci i postanowili korzystać z krajowego produktu hurtowego, który nie zapewnia im takich samych możliwości w zakresie kontroli jakości usługi produktu detalicznego co regionalny produkt hurtowy.

   (por. pkt 111–113, 116, 127, 134, 139, 143)

5.  To, czy praktyka cenowa stosowana przez pionowo zintegrowane przedsiębiorstwo posiadające pozycję dominującą na właściwym rynku hurtowym, prowadząca do zaniżania marży konkurentów tego przedsiębiorstwa na rynku detalicznym, ma charakter nadużycia, nie zależy od istnienia pozycji dominującej tego przedsiębiorstwa na tym drugim rynku. W konsekwencji, w celu stwierdzenia nadużycia pozycji dominującej przedsiębiorstwa mającego postać nożyc cenowych Komisja nie musi wykazać, że przedsiębiorstwo to posiada dominującą pozycję jednocześnie na rynkach hurtowym i detalicznym.

   (por. pkt 146)

6.  Ewentualne istnienie konkurencji na rynku jest okolicznością mającą istotne znaczenie dla oceny istnienia pozycji dominującej. Jednak istnienie nawet ożywionej konkurencji na danym rynku nie wyklucza istnienia na tym rynku pozycji dominującej, ponieważ taka pozycja charakteryzuje się zasadniczo możliwością określenia swojego zachowania rynkowego bez uwzględnienia konkurencji w ramach swojej strategii rynkowej oraz bez ponoszenia niekorzystnych skutków takiego zachowania.

   (por. pkt 162)

7.  Choć możliwość narzucania regularnych podwyżek cen może niewątpliwie świadczyć o istnieniu pozycji dominującej, nie jest ona wcale do tego niezbędna, ponieważ niezależność w kwestii cen, jaką posiada przedsiębiorstwo dominujące, dotyczy w większym stopniu możliwości określania tych ostatnich bez konieczności uwzględniania reakcji konkurentów, klientów i dostawców, niż możliwości ich podwyższenia.

   (por. pkt 166)

8.  Nie można wymagać, aby, w celu stwierdzenia istnienia praktyki nożyc cenowych, cena hurtowa, którą obciążani są konkurenci za produkt wyższego szczebla była zawyżona lub by cena detaliczna produktu pochodnego była drapieżna. Zaniżanie marży, jeśli nie jest obiektywnie uzasadnione, może samo w sobie stanowić nadużycie w rozumieniu art. 82 WE. Zaniżanie marży wynika zaś z różnicy między cenami usług hurtowych i cenami usług detalicznych, a nie z poziomu tych cen jako takich. W szczególności zaniżanie to może wynikać nie tylko z nienormalnie niskiej ceny na rynku detalicznym, lecz również z nienormalnie wysokiej ceny na rynku hurtowym.

   Ponadto Komisja może słusznie uznać, że test właściwy do ustalenia istnienia nożyc cenowych polega na ustaleniu, czy konkurent mający taką samą strukturę kosztów jak struktura działalności niższego szczebla przedsiębiorstwa zintegrowanego pionowo byłby w stanie oferować usługi niższego szczebla bez ponoszenia strat, gdyby wspomniane przedsiębiorstwo zintegrowane pionowo musiało płacić za dostęp wyższego szczebla cenę, jaką obciążani są jego konkurenci, w oparciu o koszty ponoszone przez dane przedsiębiorstwo, bez przeprowadzania badania marży głównych operatorów alternatywnych na danym rynku.

   W celu bowiem dokonania oceny zgodności z prawem polityki cenowej stosowanej przez przedsiębiorstwo dominujące należy co do zasady odwołać się do kryteriów ustalania cen w oparciu o koszty ponoszone przez samo przedsiębiorstwo dominujące i o jego strategię. W szczególności jeżeli chodzi o praktykę cenową prowadzącą do zaniżania marży, użycie takich kryteriów analizy pozwala sprawdzić, czy przedsiębiorstwo to byłoby wystarczająco skuteczne, aby oferować swoje usługi detaliczne użytkownikom końcowym bez ponoszenia strat, gdyby wcześniej musiało zapłacić swoje własne ceny hurtowe za usługi pośrednie.

   Takie podejście jest tym bardziej uzasadnione, że, primo, jest ono zgodne również z ogólną zasadą pewności prawa, ponieważ wzięcie pod uwagę kosztów przedsiębiorstwa dominującego umożliwia temu ostatniemu, w ramach szczególnej odpowiedzialności spoczywającej na nim na mocy art. 82 WE, dokonanie oceny zgodności z prawem jego własnych zachowań. Secundo, nadużycie polegające na wykluczeniu ma wpływ również na potencjalnych konkurentów przedsiębiorstwa dominującego, których perspektywa braku zyskowności może zniechęcić do wejścia na rynek.

   Co prawda nie można wykluczyć, iż koszty i ceny konkurentów mogą mieć istotne znaczenie przy badaniu rozpatrywanej praktyki cenowej, niemniej jednak tylko w wypadku kiedy ze względu na wskazane przez Trybunał okoliczności nie jest możliwe odwołanie się do cen i kosztów przedsiębiorstwa dominującego, należy zbadać ceny i koszty konkurentów występujące na tym rynku.

   (por. pkt 186, 187, 190–194)

9.  W ramach zastosowania testu nożyc cenowych nie można zarzucać Komisji zbadania istnienia nożyc cenowych dla każdego produktu danego przedsiębiorstwa rozpatrywanego oddzielnie, podczas gdy operatorzy alternatywni korzystali z umożliwiającego oszczędności kosztów optymalnego połączenia produktów, w sytuacji gdy produkty te nie stanowią części tego samego rynku co dany rynek. Artykuł 82 WE bowiem zakazuje w szczególności przedsiębiorstwu zajmującemu pozycję dominującą stosowania praktyk cenowych powodujących skutki w postaci wykluczenia wobec jego równie skutecznych konkurentów, rzeczywistych lub potencjalnych. Badanie takiej pozycji wymaga oceny możliwości konkurencji w ramach rynku obejmującego wszystkie produkty, które stosownie do swoich właściwości szczególnie nadają się do zaspokojenia stałych potrzeb i które mogą być w ograniczony sposób stosowane zamiennie z innymi produktami, ponieważ określenie właściwego rynku służy ocenie, czy dane przedsiębiorstwo może utrudniać skuteczną konkurencję na tym rynku.

   Ponadto nie można utrzymywać, że operator alternatywny mógłby rekompensować straty poniesione z powodu nożyc cenowych na poziomie produktu hurtowego przez przychody pochodzące z korzystania, na pewnych bardziej dochodowych obszarach geograficznych, z innych produktów danego przedsiębiorstwa, niebędących przedmiotem nożyc cenowych i wchodzących w zakres innego rynku. System niezakłóconej konkurencji może bowiem zostać zagwarantowany jedynie w sytuacji, w której zapewniono równość szans różnego rodzaju podmiotów gospodarczych. Natomiast równość szans wymaga, aby przedsiębiorstwo dominujące w sektorze telekomunikacji i jego co najmniej równie skuteczni konkurenci znajdowali się w równorzędnej pozycji na rynku detalicznym. Nie dzieje się tak jeśli ceny produktów hurtowych krajowego i regionalnego uiszczane przez operatorów alternatywnych na rzecz tego przedsiębiorstwa mogą znaleźć odzwierciedlenia w cenach ich produktów detalicznych, jedynie poprzez oferowanie tych produktów na sprzedaż ze stratą.

   (por. pkt 200–204)

10.  W celu stwierdzenia naruszenia art. 82 WE wystarczy wykazać, że zachowanie przedsiębiorstwa dominującego stanowiące nadużycie zmierza do ograniczenia konkurencji lub, innymi słowy, że zachowanie to może mieć taki skutek. Konieczne jest zatem, by dana praktyka cenowa wywierała antykonkurencyjny wpływ na rynek. Wpływ ten nie musi być jednak rzeczywisty, wystarczy wykazanie potencjalnego skutku antykonkurencyjnego mogącego spowodować wykluczenie konkurentów co najmniej równie skutecznych jak przedsiębiorstwo mające pozycję dominującą. W tym względzie nie można utrzymywać, iż ze względu na czas, który upłynął między rozpoczęciem zarzucanego zachowania a wydaniem decyzji przez Komisję, przeprowadzenie testu skutków prawdopodobnych nie jest właściwe, ponieważ Komisja miała czas potrzebny, aby wykazać rzeczywiste wystąpienie zarzucanych antykonkurencyjnych skutków związanych z badanym zachowaniem.

    (por. pkt 268, 272)

11.  Istnienie dyrektywy 2002/21 w sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej nie ma wpływu na wynikające bezpośrednio z art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 17 oraz, od dnia 1 maja 2004 r., z art. 7 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 uprawnienie Komisji do stwierdzenia naruszeń art. 81 WE i 83 WE. Reguły konkurencji przewidziane w traktacie uzupełniają poprzez kontrolę ex post ramy prawne przyjęte przez prawodawcę Unii w celu uregulowania ex ante rynków telekomunikacyjnych.

    (por. pkt 293)

12.  Co się tyczy stosunków, jakie nawiązywane są w ramach postępowań prowadzonych przez Komisję zgodnie z art. 81 WE i 82 WE, sposoby wykonywania obowiązku lojalnej współpracy, która wynika z art. 10 WE i do której Komisja jest zobowiązana w ramach swoich stosunków z państwami członkowskimi, zostały w szczególności określone w art. 11–16 rozporządzenia nr 1/2003, w rozdziale IV, zatytułowanym „Współpraca”. Przepisy te nie nakładają na Komisję obowiązku skonsultowania się z krajowymi organami regulacyjnymi.

    (por. pkt 312)

13.  W odniesieniu do kwestii, czy naruszenie zostało popełnione umyślnie lub wskutek niedbalstwa i czy może z tego powodu być ukarane grzywną na mocy art. 15 ust. 2 akapit pierwszy rozporządzenia nr 17 oraz, od dnia 1 maja 2004 r., art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003, z orzecznictwa wynika, iż przesłanka ta jest spełniona, jeśli dane przedsiębiorstwo nie może nie wiedzieć, że jego zachowanie ma charakter antykonkurencyjny, niezależnie od tego, czy ma świadomość naruszania reguł konkurencji zawartych w traktacie, czy też nie. Przedsiębiorstwo ma świadomość antykonkurencyjnego charakteru swojego zachowania, gdy znane mu były elementy faktyczne uzasadniające zarówno stwierdzenie występowania pozycji dominującej na danym rynku, jak i dokonanie przez Komisję oceny nadużycia tej pozycji.

    W tym względzie, przedsiębiorstwo posiadające pozycję dominującą, jako wykazujący należytą staranność podmiot gospodarczy, powinno było znać zasady dotyczące definiowania rynków w sprawach z zakresu konkurencji, a w razie potrzeby zasięgnąć porady w celu dokonania oceny, jakie konsekwencje wynikają w danym przypadku z konkretnego aktu. Dotyczy to w szczególności profesjonalistów, którzy przyzwyczajeni są podczas wykonywania swojego zawodu do zachowania szczególnej ostrożności. Można także od nich wymagać, aby z należytą starannością oceniali ryzyko, które stwarza ich zawód. Ponadto rozważny podmiot gospodarczy nie może mieć wątpliwości, że choć posiadanie znacznych udziałów w rynku nie zawsze musi być jedyną przesłanką określającą istnienie pozycji dominującej, to jednak ma ono istotne znaczenie, które musi być przez ów podmiot gospodarczy brane pod uwagę w odniesieniu do jego ewentualnych zachowań na rynku. W tym względzie operator historyczny i właściciel jedynej infrastruktury mającej istotne znaczenie z punktu widzenia udostępniania produktów hurtowych w sektorze telekomunikacji nie może nie wiedzieć, że posiada pozycję dominującą na rynkach właściwych. Wobec tego wielkość posiadanych przez takiego operatora udziałów w danych rynkach powoduje, że jego przekonanie, iż nie zajmował na tych rynkach pozycji dominującej, mogło wynikać jedynie albo z niedostatecznego zbadania struktury rynków, na których prowadził działalność, albo z niewzięcia tych struktur pod uwagę.

    (por. pkt 319, 320, 323–325)

14.  Artykuł 82 WE dotyczy wyłącznie zachowań antykonkurencyjnych podjętych przez przedsiębiorstwa z ich własnej inicjatywy. Jeśli antykonkurencyjne zachowanie zostaje narzucone przedsiębiorstwom przez ustawodawstwo krajowe lub jeśli ustawodawstwo to tworzy ramy prawne, które same z siebie wykluczają wszelkie możliwości konkurencyjnego zachowania ze strony tych przedsiębiorstw, art. 82 WE nie znajduje zastosowania. W takiej sytuacji przyczyną ograniczenia konkurencji nie są – co przewiduje ten przepis – niezależne zachowania przedsiębiorstw.

    Artykuł 82 WE może natomiast znaleźć zastosowanie, jeśli okaże się, że ustawodawstwo krajowe pozostawia możliwość istnienia konkurencji, którą niezależne działania przedsiębiorstw mogą uniemożliwić, ograniczyć lub zakłócić. Jeśli pomimo istnienia takich przepisów poziomo zintegrowane przedsiębiorstwo posiadające pozycję dominującą dysponuje swobodą działania w zakresie zmiany choćby samych cen detalicznych, na tej tylko podstawie można mu przypisać zaniżanie marży.

    W tym względzie, jeżeli chodzi o praktyki cenowe przedsiębiorstwa telekomunikacyjnego zajmującego pozycję dominującą, przy założeniu, że obniżenie cen wymaga interwencji krajowego organu regulującego rynek telekomunikacyjny i decyzja o nim nie może zostać swobodnie podjęta przez to przedsiębiorstwo, do tego przedsiębiorstwa należy, w ramach szczególnej odpowiedzialności spoczywającej na nim, jako na przedsiębiorstwie zajmującym pozycję dominującą na danym rynku, występowanie do tego organu z wnioskiem o zmianę stosowanych przez siebie cen, jeżeli powodują one naruszenie skutecznej i niezakłóconej konkurencji na wspólnym rynku.

    (por. pkt 328–330, 335)

15.  Przestrzeganie przez przedsiębiorstwo posiadające pozycję dominującą na rynku telekomunikacyjnym uregulowań krajowych w dziedzinie telekomunikacji nie zabezpiecza tego przedsiębiorstwa przed interwencją Komisji na podstawie art. 82 WE.

    W braku wyraźnego odstępstwa w tym względzie prawo konkurencji ma bowiem zastosowanie do sektorów regulowanych. Zatem możliwość zastosowania reguł konkurencji nie jest wyłączona, jeżeli rozważane przepisy sektorowe pozostawiają możliwość istnienia konkurencji, która może być uniemożliwiona, ograniczona lub zakłócona przez niezależne działania przedsiębiorstw.

    (por. pkt 339, 340)

16.  Decyzja Komisji o nienałożeniu grzywny w pewnych decyzjach ze względu na stosunkowo nowy charakter stwierdzonych naruszeń nie zapewnia immunitetu przedsiębiorstwom dopuszczającym się w terminie późniejszym naruszeń tego samego typu. Korzystając z przysługującego jej uznania, Komisja decyduje bowiem w szczególnych okolicznościach każdej sprawy, czy należy nałożyć grzywnę w celu ukarania stwierdzonego naruszenia i w celu zapewnienia skuteczności prawa konkurencji.

    (por. pkt 357)

17.  Zgodnie z pkt 1A akapit pierwszy wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS przy ocenie wagi naruszenia Komisja powinna wziąć pod uwagę jego rzeczywisty wpływ na rynek wyłącznie wówczas, gdy wpływ taki może być zmierzony.

    (por. pkt 389)

18.  Zasięg rynku geograficznego stanowi, zgodnie z wytycznymi w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, jedno z trzech istotnych kryteriów przy dokonywaniu ogólnej oceny wagi naruszenia. Wśród tych niezależnych kryteriów największe znaczenie ma charakter naruszenia. Natomiast zasięg rynku geograficznego nie jest kryterium niezależnym w tym znaczeniu, że tylko naruszenia dotyczące kilku państw członkowskich mogłyby być uznane za „bardzo poważne”. Ani traktat WE, ani rozporządzenie nr 17 czy rozporządzenie nr 1/2003, ani też wyżej przytoczone wytyczne i orzecznictwo nie pozwalają uznać, że tylko ograniczenia na bardzo szerokim rynku geograficznym mogą zostać uznane za „bardzo poważne”. W konsekwencji Komisja może uznać naruszenie za „bardzo poważne”, pomimo że zasięg danego rynku geograficznego jest ograniczony do terytorium jednego państwa członkowskiego.

    (por. pkt 413)

19.  Aby ocenić wagę naruszenia w celu określenia kwoty grzywny, Komisja powinna dopilnować, by jej działanie miało charakter odstraszający, przede wszystkim w przypadku naruszeń szczególnie niekorzystnych dla realizacji celów Unii. Skutek odstraszający musi mieć zarazem charakter szczególny i ogólny. Zwalczając indywidualne naruszenie, grzywna wpisuje się również w zakres ogólnej polityki przestrzegania przez przedsiębiorstwa reguł konkurencji. W konsekwencji nie można utrzymywać, że naruszono zasadę indywidualizacji kar, z tego tylko względu, że grzywna nałożona przez Komisję na przedsiębiorstwo, obliczona z uwzględnieniem konkretnej sytuacji tego przedsiębiorstwa, może również mieć ogólny skutek odstraszający wobec innych przedsiębiorstw, które mogłyby usiłować naruszyć zasady konkurencji.

    (por. pkt 433)

20.  W dziedzinie konkurencji, ze względu na to, że zwiększenie grzywny z tytułu czasu trwania naruszenia jest dokonywane poprzez podwyższenie o określoną wartość procentową kwoty wyjściowej grzywny, która jest ustalana w oparciu o wagę całości naruszenia i odzwierciedla już zmienne natężenie naruszenia, nie należy uwzględniać zmian natężenia naruszenia w rozpatrywanym okresie w ramach zwiększenia kwoty grzywny z uwagi na czas jego trwania.

    (por. pkt 450)

21.  Choć w pewnych okolicznościach nie jest wykluczone, że prawo krajowe lub zachowanie organów krajowych mogą stanowić okoliczności łagodzące, to przyzwolenie na naruszenie lub tolerowanie go przez organy krajowe nie powinny być brane pod uwagę, gdy dane przedsiębiorstwa dysponują niezbędnymi środkami, aby zdobyć precyzyjne i prawidłowe informacje prawne.

    (por. pkt 458)

Sprawa T-336/07

Telefónica, SA i Telefónica de España, SA

przeciwko

Komisji Europejskiej

„Konkurencja — Nadużycie pozycji dominującej — Hiszpańskie rynki szerokopasmowego dostępu do Internetu — Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 82 WE — Ustalenie cen — Nożyce cenowe — Określenie rynków — Pozycja dominująca — Nadużycie — Obliczenie zaniżania marży — Skutki nadużycia — Kompetencje Komisji — Prawo do obrony — Pomocniczość — Proporcjonalność — Pewność prawa — Lojalna współpraca — Zasada dobrej administracji — Grzywny”

Streszczenie wyroku

1. Postępowanie – Skarga wszczynająca postępowanie – Replika – Wymogi formalne – Określenie przedmiotu sporu – Zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów – Pisma załączone do skargi lub do repliki

   (statut Trybunału, art. 21; regulamin postępowania przed Sądem, art. 44 § 1 lit. c))

2. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Zakres – Odmowa przekazania dokumentu – Konsekwencje – Konieczność wprowadzenia w zakresie ciężaru dowodu spoczywającego na zainteresowanym przedsiębiorstwie rozróżnienia między dokumentami obciążającymi a dokumentami odciążającymi

   (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 2)

3. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Konieczna treść – Poszanowanie prawa do obrony

   (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 27 ust. 1)

4. Konkurencja – Pozycja dominująca – Rynek właściwy – Oznaczenie – Kryteria – Hurtowe usługi szerokopasmowego dostępu do Internetu

   (art. 82 WE; komunikat Komisji 97/C 372/03)

5. Konkurencja – Pozycja dominująca – Zachowanie na rynku zdominowanym wywierające skutki na rynku sąsiednim – Zastosowanie art. 82 WE

   (art. 82 WE)

6. Konkurencja – Pozycja dominująca – Kryteria oceny – Ewentualne istnienie konkurencji na rynku – Wpływ

   (art. 82 WE)

7. Konkurencja – Pozycja dominująca – Pojęcie – Możliwość narzucania regularnych podwyżek cen – Czynnik, który nie jest niezbędny

   (art. 82 WE)

8. Konkurencja – Pozycja dominująca – Nadużycie – Efekt nożyc cenowych – Pojęcie – Kryteria oceny

   (art. 82 WE)

9. Konkurencja – Pozycja dominująca – Nadużycie – Efekt nożyc cenowych – Równość szans – Brak

   (art. 82 WE)

10. Konkurencja – Pozycja dominująca – Nadużycie – Pojęcie – Zachowania, których skutkiem jest ograniczenie konkurencji – Potencjalny skutek

    (art. 82 WE)

11. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Stosowanie przez Komisję – Ograniczenie uprawnień Komisji przez uregulowania dotyczące rynku telekomunikacyjnego – Brak

    (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003; dyrektywa 2002/21 Parlamentu Europejskiego i Rady)

12. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Obowiązek lojalnej współpracy Komisji z krajowymi organami regulacyjnymi – Zakres

    (art. 10 WE, 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 11–16)

13. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Naruszenia – Popełnienie umyślnie lub w wyniku niedbalstwa – Pojęcie

    (rozporządzenia Rady: nr 17, art. 15 ust. 2 akapit pierwszy; nr 1/2003, art. 23 ust. 2)

14. Konkurencja – Pozycja dominująca – Nadużycie – Praktyka ustalania cen stanowiąca nadużycie – Niezależne działanie przedsiębiorstwa na rynku

    (art. 82 WE)

15. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Przedmiotowy zakres stosowania – Sektor regulowany telekomunikacji – Włączenie

    (art. 82 WE)

16. Konkurencja – Grzywny – Uprawnienia dyskrecjonalne Komisji – Ocena w zależności od indywidualnego zachowania przedsiębiorstwa

    (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23)

17. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Obowiązek uwzględnienia rzeczywistego wpływu na rynek – Zakres

    (art. 81 WE, 82 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A akapit pierwszy)

18. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Ocena – Wzajemna zależność trzech kryteriów wyraźnie wymienionych w wydanych przez Komisję wytycznych – Kwalifikacja naruszenia jako bardzo poważne

    (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A)

19. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Odstraszający charakter grzywny – Ogólny skutek odstraszający – Naruszenie zasady indywidualizacji kar – Brak

    (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2)

20. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Czas trwania naruszenia – Zwiększenie kwoty wyjściowej grzywny – Uwzględnienie zmian w natężeniu naruszenia – Wykluczenie

    (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 3)

21. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Okoliczności łagodzące – Przyzwolenie na naruszenie lub tolerowanie go przez prawo krajowe lub organy krajowe

    (rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3)

1.  Z art. 21 statutu Trybunału Sprawiedliwości i art. 44 § 1 lit. c) regulaminu postępowania przed Sądem wynika, że skarga wszczynająca postępowanie powinna wskazywać przedmiot sporu oraz zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów. Czysto dowodowa i pomocnicza funkcja załączników powoduje, że jeśli zawierają one okoliczności prawne, na których oparte są niektóre żądania sformułowane w skardze, okoliczności takie muszą być zawarte w samej treści skargi lub przynajmniej zostać w niej określone w sposób wystarczający. Wobec tego skarga powinna wyjaśniać, na czym polega zarzut, na którym się opiera, a samo abstrakcyjne wskazanie tego zarzutu nie czyni zadość wymogom określonym w regulaminie postępowania. Załączniki nie mogą więc służyć do rozwinięcia zarzutu, który został zwięźle przedstawiony w skardze, poprzez podniesienie zarzutów lub argumentów, które nie znajdują się w tej skardze.

   Taka wykładnia art. 21 statutu Trybunału Sprawiedliwości i art. 44 § 1 lit. c) regulaminu postępowania przed Sądem dotyczy również warunków dopuszczalności repliki, której celem, zgodnie z art. 47 § 1 tego regulaminu, jest uzupełnienie skargi.

   W konsekwencji załączniki do skargi i do repliki mogą zostać wzięte przez Sąd pod rozwagę tylko w takim zakresie, w jakim wspierają lub uzupełniają argumenty wyraźnie powołane przez strony skarżące w treści pism lub w jakim możliwe jest dokładne określenie przez Sąd, które elementy w nich zawarte wspierają lub uzupełniają wspomniane zarzuty lub argumenty.

   (por. pkt 58–61, 63)

2.  W ramach postępowania w sprawie naruszenia reguł konkurencji przewidzianych w prawie Unii nieprzekazanie dokumentu danemu przedsiębiorstwu stanowi naruszenie jego prawa do obrony tylko w przypadku, gdy dane przedsiębiorstwo wykaże, po pierwsze, że Komisja oparła się na tym dokumencie w celu uzasadnienia zarzutu dotyczącego istnienia naruszenia oraz, po drugie, że zarzut ten mógłby być dowiedziony wyłącznie poprzez odwołanie do wspomnianego dokumentu. Jeżeli istnieją inne dowody w postaci dokumentów, o których strony wiedziały na etapie postępowania administracyjnego, a które wyraźnie potwierdzają wnioski Komisji, wyłączenie z materiału dowodowego nieprzekazanego dokumentu obciążającego nie podważa zasadności zarzutów zawartych w zaskarżonej decyzji. A zatem to zainteresowane przedsiębiorstwo jest zobowiązane wykazać, że wnioski, do jakich doszła Komisja w wydanej decyzji, byłyby inne, gdyby dokument, który nie został udostępniony, a który stanowił dla Komisji podstawę do zarzucenia przedsiębiorstwu popełnienia naruszenia, został odrzucony jako materiał dowodowy.

   (por. pkt 78)

3.  Zasada poszanowania prawa do obrony wymaga w szczególności, by w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów skierowanym przez Komisję do przedsiębiorstwa, na które zamierza ona nałożyć sankcję za naruszenie reguł konkurencji, zawarte zostały istotne okoliczności uwzględnione przeciw temu przedsiębiorstwu, takie jak zarzucane mu czyny, ich kwalifikacja oraz dowody, na których opiera się Komisja, tak by owo przedsiębiorstwo mogło skutecznie przedstawić swe argumenty w ramach postępowania administracyjnego wszczętego przeciwko niemu. Wymóg ten jest zachowany wówczas, gdy wspomniana decyzja nie obciąża zainteresowanych odpowiedzialnością za naruszenia inne niż te, które były przedmiotem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, oraz gdy uwzględnia jedynie fakty, co do których zainteresowani mieli możliwość wypowiedzenia się.

   Niemniej jednak decyzja końcowa Komisji nie musi być koniecznie kopią pisma w sprawie przedstawienia zarzutów. Tym samym dopuszczalne są uzupełnienia treści pisma w sprawie przedstawienia zarzutów dokonane w świetle udzielonej na to pismo odpowiedzi stron, których argumenty wskazują, że strony mogły skutecznie skorzystać z prawa do obrony. Mając na uwadze postępowanie administracyjne, Komisja może również zmienić lub dodać argumenty faktyczne i prawne na poparcie zarzutów, które postawiła.

   Wobec tego prawo do obrony jest naruszone z uwagi na rozbieżności pomiędzy pismem w sprawie przedstawienia zarzutów a decyzją końcową tylko pod warunkiem, że zawarty w tej decyzji zarzut nie był przedstawiony w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów w sposób wystarczający, aby umożliwić adresatom obronę. Nie jest tak w przypadku, gdy podnoszone różnice pomiędzy pismem w sprawie przedstawienia zarzutów a zaskarżoną decyzją nie dotyczą zachowań innych niż te, co do których dane przedsiębiorstwo już przedstawiło swe stanowisko i które w związku z tym nie wiążą się z żadnym nowym zarzutem.

   (por. pkt 80–82, 84, 85)

4.  W celu zbadania potencjalnie dominującej pozycji zajmowanej przez przedsiębiorstwo na określonym rynku sektorowym, możliwości konkurencji należy oceniać w kontekście rynku obejmującego wszystkie produkty, które stosownie do swoich właściwości szczególnie nadają się do zaspokojenia stałych potrzeb i które mogą być w ograniczony sposób stosowane zamiennie z innymi produktami. Ponadto, uwzględniając fakt, iż określenie właściwego rynku służy ocenie, czy dane przedsiębiorstwo może utrudniać skuteczną konkurencję i zachowywać się w sposób w znacznej mierze niezależny od swoich konkurentów, klientów i konsumentów, nie można w tym celu ograniczać się wyłącznie do badania obiektywnych cech danych produktów, ale należy również uwzględnić warunki konkurencji oraz strukturę popytu i podaży na rynku.

   Pojęcie rynku właściwego implikuje, iż może na nim istnieć skuteczna konkurencja między produktami stanowiącymi jego część, co zakłada, że wszystkie produkty stanowiące część tego samego rynku mogą być w wystarczającym stopniu stosowane zamiennie w celu tego samego zastosowania.

   Również z komunikatu Komisji w sprawie definicji rynku właściwego do celów wspólnotowego prawa konkurencji wynika, że właściwy rynek asortymentowy składa się z wszystkich tych produktów lub usług, które uważane są za zamienne lub za substytuty przez konsumenta, ze względu na właściwości produktów, ich ceny i ich zamierzone stosowanie. Z gospodarczego punktu widzenia dla zdefiniowania rynku właściwego zastępowalność po stronie popytu stanowi najbardziej bezpośrednią oraz skuteczną siłę dyscyplinującą działającą na dostawców danego produktu, w szczególności w odniesieniu do ich decyzji w sprawie ustalania cen. Ponadto zastępowalność po stronie podaży również może zostać wzięta pod uwagę podczas definiowania rynku właściwego w sytuacjach, gdy skutki tej zastępowalności są równoważne skutkom zastępowalności po stronie popytu pod względem natychmiastowości oraz skuteczności. Oznacza to, że w odpowiedzi na małe, ale stałe zmiany cen względnych dostawcy są w stanie przestawić produkcję na odpowiednie produkty oraz obrót nimi w krótkim okresie czasu bez występujących dodatkowych znacznych kosztów lub zagrożeń.

   Zatem, w odniesieniu do hurtowych rynków usługi szerokopasmowego dostępu do Internetu, Komisja może – mając na względzie znaczne nakłady potrzebne do przejścia z krajowego produktu hurtowego na regionalny produkt hurtowy oraz z regionalnego produktu hurtowego na uwolnienie pętli lokalnej oraz czas potrzebny na dokonanie takiej migracji, skoro migracja ta nie jest możliwa na całym terytorium krajowym i wymaga minimalnej masy krytycznej i skoro istnieją różnice funkcjonalne między produktami hurtowymi krajowym i regionalnym oraz uwolnieniem pętli lokalnej – słusznie uznać, że uwolnienie pętli lokalnej nie wchodzi w zakres tego samego rynku co krajowy produkt hurtowy i regionalny produkt hurtowy. Podobnie Komisja może słusznie uznać, że krajowe produkty hurtowe i regionalne produkty hurtowe nie wchodzą w zakres tego samego rynku, ponieważ ze względu na koszty związane z przejściem z krajowego produktu hurtowego na regionalny produkt hurtowy byłoby mało prawdopodobne, i z gospodarczego punktu widzenia pozbawione logiki, aby operatorzy, którzy poczynili już nakłady na budowę sieci, ponieśli koszty niewykorzystywania tej sieci i postanowili korzystać z krajowego produktu hurtowego, który nie zapewnia im takich samych możliwości w zakresie kontroli jakości usługi produktu detalicznego co regionalny produkt hurtowy.

   (por. pkt 111–113, 116, 127, 134, 139, 143)

5.  To, czy praktyka cenowa stosowana przez pionowo zintegrowane przedsiębiorstwo posiadające pozycję dominującą na właściwym rynku hurtowym, prowadząca do zaniżania marży konkurentów tego przedsiębiorstwa na rynku detalicznym, ma charakter nadużycia, nie zależy od istnienia pozycji dominującej tego przedsiębiorstwa na tym drugim rynku. W konsekwencji, w celu stwierdzenia nadużycia pozycji dominującej przedsiębiorstwa mającego postać nożyc cenowych Komisja nie musi wykazać, że przedsiębiorstwo to posiada dominującą pozycję jednocześnie na rynkach hurtowym i detalicznym.

   (por. pkt 146)

6.  Ewentualne istnienie konkurencji na rynku jest okolicznością mającą istotne znaczenie dla oceny istnienia pozycji dominującej. Jednak istnienie nawet ożywionej konkurencji na danym rynku nie wyklucza istnienia na tym rynku pozycji dominującej, ponieważ taka pozycja charakteryzuje się zasadniczo możliwością określenia swojego zachowania rynkowego bez uwzględnienia konkurencji w ramach swojej strategii rynkowej oraz bez ponoszenia niekorzystnych skutków takiego zachowania.

   (por. pkt 162)

7.  Choć możliwość narzucania regularnych podwyżek cen może niewątpliwie świadczyć o istnieniu pozycji dominującej, nie jest ona wcale do tego niezbędna, ponieważ niezależność w kwestii cen, jaką posiada przedsiębiorstwo dominujące, dotyczy w większym stopniu możliwości określania tych ostatnich bez konieczności uwzględniania reakcji konkurentów, klientów i dostawców, niż możliwości ich podwyższenia.

   (por. pkt 166)

8.  Nie można wymagać, aby, w celu stwierdzenia istnienia praktyki nożyc cenowych, cena hurtowa, którą obciążani są konkurenci za produkt wyższego szczebla była zawyżona lub by cena detaliczna produktu pochodnego była drapieżna. Zaniżanie marży, jeśli nie jest obiektywnie uzasadnione, może samo w sobie stanowić nadużycie w rozumieniu art. 82 WE. Zaniżanie marży wynika zaś z różnicy między cenami usług hurtowych i cenami usług detalicznych, a nie z poziomu tych cen jako takich. W szczególności zaniżanie to może wynikać nie tylko z nienormalnie niskiej ceny na rynku detalicznym, lecz również z nienormalnie wysokiej ceny na rynku hurtowym.

   Ponadto Komisja może słusznie uznać, że test właściwy do ustalenia istnienia nożyc cenowych polega na ustaleniu, czy konkurent mający taką samą strukturę kosztów jak struktura działalności niższego szczebla przedsiębiorstwa zintegrowanego pionowo byłby w stanie oferować usługi niższego szczebla bez ponoszenia strat, gdyby wspomniane przedsiębiorstwo zintegrowane pionowo musiało płacić za dostęp wyższego szczebla cenę, jaką obciążani są jego konkurenci, w oparciu o koszty ponoszone przez dane przedsiębiorstwo, bez przeprowadzania badania marży głównych operatorów alternatywnych na danym rynku.

   W celu bowiem dokonania oceny zgodności z prawem polityki cenowej stosowanej przez przedsiębiorstwo dominujące należy co do zasady odwołać się do kryteriów ustalania cen w oparciu o koszty ponoszone przez samo przedsiębiorstwo dominujące i o jego strategię. W szczególności jeżeli chodzi o praktykę cenową prowadzącą do zaniżania marży, użycie takich kryteriów analizy pozwala sprawdzić, czy przedsiębiorstwo to byłoby wystarczająco skuteczne, aby oferować swoje usługi detaliczne użytkownikom końcowym bez ponoszenia strat, gdyby wcześniej musiało zapłacić swoje własne ceny hurtowe za usługi pośrednie.

   Takie podejście jest tym bardziej uzasadnione, że, primo, jest ono zgodne również z ogólną zasadą pewności prawa, ponieważ wzięcie pod uwagę kosztów przedsiębiorstwa dominującego umożliwia temu ostatniemu, w ramach szczególnej odpowiedzialności spoczywającej na nim na mocy art. 82 WE, dokonanie oceny zgodności z prawem jego własnych zachowań. Secundo, nadużycie polegające na wykluczeniu ma wpływ również na potencjalnych konkurentów przedsiębiorstwa dominującego, których perspektywa braku zyskowności może zniechęcić do wejścia na rynek.

   Co prawda nie można wykluczyć, iż koszty i ceny konkurentów mogą mieć istotne znaczenie przy badaniu rozpatrywanej praktyki cenowej, niemniej jednak tylko w wypadku kiedy ze względu na wskazane przez Trybunał okoliczności nie jest możliwe odwołanie się do cen i kosztów przedsiębiorstwa dominującego, należy zbadać ceny i koszty konkurentów występujące na tym rynku.

   (por. pkt 186, 187, 190–194)

9.  W ramach zastosowania testu nożyc cenowych nie można zarzucać Komisji zbadania istnienia nożyc cenowych dla każdego produktu danego przedsiębiorstwa rozpatrywanego oddzielnie, podczas gdy operatorzy alternatywni korzystali z umożliwiającego oszczędności kosztów optymalnego połączenia produktów, w sytuacji gdy produkty te nie stanowią części tego samego rynku co dany rynek. Artykuł 82 WE bowiem zakazuje w szczególności przedsiębiorstwu zajmującemu pozycję dominującą stosowania praktyk cenowych powodujących skutki w postaci wykluczenia wobec jego równie skutecznych konkurentów, rzeczywistych lub potencjalnych. Badanie takiej pozycji wymaga oceny możliwości konkurencji w ramach rynku obejmującego wszystkie produkty, które stosownie do swoich właściwości szczególnie nadają się do zaspokojenia stałych potrzeb i które mogą być w ograniczony sposób stosowane zamiennie z innymi produktami, ponieważ określenie właściwego rynku służy ocenie, czy dane przedsiębiorstwo może utrudniać skuteczną konkurencję na tym rynku.

   Ponadto nie można utrzymywać, że operator alternatywny mógłby rekompensować straty poniesione z powodu nożyc cenowych na poziomie produktu hurtowego przez przychody pochodzące z korzystania, na pewnych bardziej dochodowych obszarach geograficznych, z innych produktów danego przedsiębiorstwa, niebędących przedmiotem nożyc cenowych i wchodzących w zakres innego rynku. System niezakłóconej konkurencji może bowiem zostać zagwarantowany jedynie w sytuacji, w której zapewniono równość szans różnego rodzaju podmiotów gospodarczych. Natomiast równość szans wymaga, aby przedsiębiorstwo dominujące w sektorze telekomunikacji i jego co najmniej równie skuteczni konkurenci znajdowali się w równorzędnej pozycji na rynku detalicznym. Nie dzieje się tak jeśli ceny produktów hurtowych krajowego i regionalnego uiszczane przez operatorów alternatywnych na rzecz tego przedsiębiorstwa mogą znaleźć odzwierciedlenia w cenach ich produktów detalicznych, jedynie poprzez oferowanie tych produktów na sprzedaż ze stratą.

   (por. pkt 200–204)

10.  W celu stwierdzenia naruszenia art. 82 WE wystarczy wykazać, że zachowanie przedsiębiorstwa dominującego stanowiące nadużycie zmierza do ograniczenia konkurencji lub, innymi słowy, że zachowanie to może mieć taki skutek. Konieczne jest zatem, by dana praktyka cenowa wywierała antykonkurencyjny wpływ na rynek. Wpływ ten nie musi być jednak rzeczywisty, wystarczy wykazanie potencjalnego skutku antykonkurencyjnego mogącego spowodować wykluczenie konkurentów co najmniej równie skutecznych jak przedsiębiorstwo mające pozycję dominującą. W tym względzie nie można utrzymywać, iż ze względu na czas, który upłynął między rozpoczęciem zarzucanego zachowania a wydaniem decyzji przez Komisję, przeprowadzenie testu skutków prawdopodobnych nie jest właściwe, ponieważ Komisja miała czas potrzebny, aby wykazać rzeczywiste wystąpienie zarzucanych antykonkurencyjnych skutków związanych z badanym zachowaniem.

    (por. pkt 268, 272)

11.  Istnienie dyrektywy 2002/21 w sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej nie ma wpływu na wynikające bezpośrednio z art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 17 oraz, od dnia 1 maja 2004 r., z art. 7 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 uprawnienie Komisji do stwierdzenia naruszeń art. 81 WE i 83 WE. Reguły konkurencji przewidziane w traktacie uzupełniają poprzez kontrolę ex post ramy prawne przyjęte przez prawodawcę Unii w celu uregulowania ex ante rynków telekomunikacyjnych.

    (por. pkt 293)

12.  Co się tyczy stosunków, jakie nawiązywane są w ramach postępowań prowadzonych przez Komisję zgodnie z art. 81 WE i 82 WE, sposoby wykonywania obowiązku lojalnej współpracy, która wynika z art. 10 WE i do której Komisja jest zobowiązana w ramach swoich stosunków z państwami członkowskimi, zostały w szczególności określone w art. 11–16 rozporządzenia nr 1/2003, w rozdziale IV, zatytułowanym „Współpraca”. Przepisy te nie nakładają na Komisję obowiązku skonsultowania się z krajowymi organami regulacyjnymi.

    (por. pkt 312)

13.  W odniesieniu do kwestii, czy naruszenie zostało popełnione umyślnie lub wskutek niedbalstwa i czy może z tego powodu być ukarane grzywną na mocy art. 15 ust. 2 akapit pierwszy rozporządzenia nr 17 oraz, od dnia 1 maja 2004 r., art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003, z orzecznictwa wynika, iż przesłanka ta jest spełniona, jeśli dane przedsiębiorstwo nie może nie wiedzieć, że jego zachowanie ma charakter antykonkurencyjny, niezależnie od tego, czy ma świadomość naruszania reguł konkurencji zawartych w traktacie, czy też nie. Przedsiębiorstwo ma świadomość antykonkurencyjnego charakteru swojego zachowania, gdy znane mu były elementy faktyczne uzasadniające zarówno stwierdzenie występowania pozycji dominującej na danym rynku, jak i dokonanie przez Komisję oceny nadużycia tej pozycji.

    W tym względzie, przedsiębiorstwo posiadające pozycję dominującą, jako wykazujący należytą staranność podmiot gospodarczy, powinno było znać zasady dotyczące definiowania rynków w sprawach z zakresu konkurencji, a w razie potrzeby zasięgnąć porady w celu dokonania oceny, jakie konsekwencje wynikają w danym przypadku z konkretnego aktu. Dotyczy to w szczególności profesjonalistów, którzy przyzwyczajeni są podczas wykonywania swojego zawodu do zachowania szczególnej ostrożności. Można także od nich wymagać, aby z należytą starannością oceniali ryzyko, które stwarza ich zawód. Ponadto rozważny podmiot gospodarczy nie może mieć wątpliwości, że choć posiadanie znacznych udziałów w rynku nie zawsze musi być jedyną przesłanką określającą istnienie pozycji dominującej, to jednak ma ono istotne znaczenie, które musi być przez ów podmiot gospodarczy brane pod uwagę w odniesieniu do jego ewentualnych zachowań na rynku. W tym względzie operator historyczny i właściciel jedynej infrastruktury mającej istotne znaczenie z punktu widzenia udostępniania produktów hurtowych w sektorze telekomunikacji nie może nie wiedzieć, że posiada pozycję dominującą na rynkach właściwych. Wobec tego wielkość posiadanych przez takiego operatora udziałów w danych rynkach powoduje, że jego przekonanie, iż nie zajmował na tych rynkach pozycji dominującej, mogło wynikać jedynie albo z niedostatecznego zbadania struktury rynków, na których prowadził działalność, albo z niewzięcia tych struktur pod uwagę.

    (por. pkt 319, 320, 323–325)

14.  Artykuł 82 WE dotyczy wyłącznie zachowań antykonkurencyjnych podjętych przez przedsiębiorstwa z ich własnej inicjatywy. Jeśli antykonkurencyjne zachowanie zostaje narzucone przedsiębiorstwom przez ustawodawstwo krajowe lub jeśli ustawodawstwo to tworzy ramy prawne, które same z siebie wykluczają wszelkie możliwości konkurencyjnego zachowania ze strony tych przedsiębiorstw, art. 82 WE nie znajduje zastosowania. W takiej sytuacji przyczyną ograniczenia konkurencji nie są – co przewiduje ten przepis – niezależne zachowania przedsiębiorstw.

    Artykuł 82 WE może natomiast znaleźć zastosowanie, jeśli okaże się, że ustawodawstwo krajowe pozostawia możliwość istnienia konkurencji, którą niezależne działania przedsiębiorstw mogą uniemożliwić, ograniczyć lub zakłócić. Jeśli pomimo istnienia takich przepisów poziomo zintegrowane przedsiębiorstwo posiadające pozycję dominującą dysponuje swobodą działania w zakresie zmiany choćby samych cen detalicznych, na tej tylko podstawie można mu przypisać zaniżanie marży.

    W tym względzie, jeżeli chodzi o praktyki cenowe przedsiębiorstwa telekomunikacyjnego zajmującego pozycję dominującą, przy założeniu, że obniżenie cen wymaga interwencji krajowego organu regulującego rynek telekomunikacyjny i decyzja o nim nie może zostać swobodnie podjęta przez to przedsiębiorstwo, do tego przedsiębiorstwa należy, w ramach szczególnej odpowiedzialności spoczywającej na nim, jako na przedsiębiorstwie zajmującym pozycję dominującą na danym rynku, występowanie do tego organu z wnioskiem o zmianę stosowanych przez siebie cen, jeżeli powodują one naruszenie skutecznej i niezakłóconej konkurencji na wspólnym rynku.

    (por. pkt 328–330, 335)

15.  Przestrzeganie przez przedsiębiorstwo posiadające pozycję dominującą na rynku telekomunikacyjnym uregulowań krajowych w dziedzinie telekomunikacji nie zabezpiecza tego przedsiębiorstwa przed interwencją Komisji na podstawie art. 82 WE.

    W braku wyraźnego odstępstwa w tym względzie prawo konkurencji ma bowiem zastosowanie do sektorów regulowanych. Zatem możliwość zastosowania reguł konkurencji nie jest wyłączona, jeżeli rozważane przepisy sektorowe pozostawiają możliwość istnienia konkurencji, która może być uniemożliwiona, ograniczona lub zakłócona przez niezależne działania przedsiębiorstw.

    (por. pkt 339, 340)

16.  Decyzja Komisji o nienałożeniu grzywny w pewnych decyzjach ze względu na stosunkowo nowy charakter stwierdzonych naruszeń nie zapewnia immunitetu przedsiębiorstwom dopuszczającym się w terminie późniejszym naruszeń tego samego typu. Korzystając z przysługującego jej uznania, Komisja decyduje bowiem w szczególnych okolicznościach każdej sprawy, czy należy nałożyć grzywnę w celu ukarania stwierdzonego naruszenia i w celu zapewnienia skuteczności prawa konkurencji.

    (por. pkt 357)

17.  Zgodnie z pkt 1A akapit pierwszy wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS przy ocenie wagi naruszenia Komisja powinna wziąć pod uwagę jego rzeczywisty wpływ na rynek wyłącznie wówczas, gdy wpływ taki może być zmierzony.

    (por. pkt 389)

18.  Zasięg rynku geograficznego stanowi, zgodnie z wytycznymi w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, jedno z trzech istotnych kryteriów przy dokonywaniu ogólnej oceny wagi naruszenia. Wśród tych niezależnych kryteriów największe znaczenie ma charakter naruszenia. Natomiast zasięg rynku geograficznego nie jest kryterium niezależnym w tym znaczeniu, że tylko naruszenia dotyczące kilku państw członkowskich mogłyby być uznane za „bardzo poważne”. Ani traktat WE, ani rozporządzenie nr 17 czy rozporządzenie nr 1/2003, ani też wyżej przytoczone wytyczne i orzecznictwo nie pozwalają uznać, że tylko ograniczenia na bardzo szerokim rynku geograficznym mogą zostać uznane za „bardzo poważne”. W konsekwencji Komisja może uznać naruszenie za „bardzo poważne”, pomimo że zasięg danego rynku geograficznego jest ograniczony do terytorium jednego państwa członkowskiego.

    (por. pkt 413)

19.  Aby ocenić wagę naruszenia w celu określenia kwoty grzywny, Komisja powinna dopilnować, by jej działanie miało charakter odstraszający, przede wszystkim w przypadku naruszeń szczególnie niekorzystnych dla realizacji celów Unii. Skutek odstraszający musi mieć zarazem charakter szczególny i ogólny. Zwalczając indywidualne naruszenie, grzywna wpisuje się również w zakres ogólnej polityki przestrzegania przez przedsiębiorstwa reguł konkurencji. W konsekwencji nie można utrzymywać, że naruszono zasadę indywidualizacji kar, z tego tylko względu, że grzywna nałożona przez Komisję na przedsiębiorstwo, obliczona z uwzględnieniem konkretnej sytuacji tego przedsiębiorstwa, może również mieć ogólny skutek odstraszający wobec innych przedsiębiorstw, które mogłyby usiłować naruszyć zasady konkurencji.

    (por. pkt 433)

20.  W dziedzinie konkurencji, ze względu na to, że zwiększenie grzywny z tytułu czasu trwania naruszenia jest dokonywane poprzez podwyższenie o określoną wartość procentową kwoty wyjściowej grzywny, która jest ustalana w oparciu o wagę całości naruszenia i odzwierciedla już zmienne natężenie naruszenia, nie należy uwzględniać zmian natężenia naruszenia w rozpatrywanym okresie w ramach zwiększenia kwoty grzywny z uwagi na czas jego trwania.

    (por. pkt 450)

21.  Choć w pewnych okolicznościach nie jest wykluczone, że prawo krajowe lub zachowanie organów krajowych mogą stanowić okoliczności łagodzące, to przyzwolenie na naruszenie lub tolerowanie go przez organy krajowe nie powinny być brane pod uwagę, gdy dane przedsiębiorstwa dysponują niezbędnymi środkami, aby zdobyć precyzyjne i prawidłowe informacje prawne.

    (por. pkt 458)