52005DC0152

[pic] | KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH |

Bruksela, dnia 20.4.2005

COM(2005) 152 końcowy

KOMUNIKAT KOMISJI

Mobilizowanie potencjału umysłowego Europy: umożliwianie uniwersytetom wniesienie pełnego wkładu do Strategii Lizbońskiej {SEC(2005) 518}

KOMUNIKAT KOMISJI

Mobilizowanie potencjału umysłowego Europy: umożliwianie uniwersytetom wniesienie pełnego wkładu do Strategii Lizbońskiej „Pogoń za wiedzą zawsze miała ogromne znaczenie w Europie. Pomogło nam to w określeniu naszej tożsamości i naszych wartości i będzie stanowić siłę napędową konkurencyjności w przyszłości”[1].

1. UNIWERSYTETY ODGRYWAJą KLUCZOWą ROLę W OSIąGANIU CELÓW LIZBOńSKICH

W ciągu następnych 20 lat, gospodarczy paradygmat Europy zmieni się zasadniczo. Jej baza wytwórcza będzie się dalej zmniejszać, przyszły wzrost i pomoc społeczna będą w rosnącym stopniu opierać się na gałęziach przemysłu i usługach wymagających specjalistycznej wiedzy, a coraz większa liczba miejsc pracy wymagać będzie kwalifikacji na poziomie uniwersyteckim. Jednakże, uniwersytety europejskie[2], które są motorem nowego, opartego na wiedzy paradygmatu, nie są w stanie wnieść swego pełnego potencjalnego wkładu na rzecz odnowionej Strategii Lizbońskiej.

Europa musi wzmocnić trzy bieguny swego trójkąta wiedzy: edukację, badania naukowe i innowacyjność. Uniwersytety odgrywają kluczową rolę we wszystkich trzech obszarach. Inwestując więcej i skuteczniej w modernizację i jakość uniwersytetów inwestujemy bezpośrednio w przyszłość Europy i Europejczyków.

Niniejszy dokument określa sposoby osiągnięcia powyższego celu. Jego źródłem są konsultacje z zainteresowanymi podmiotami, zainicjowane przez Komunikat Komisji z 2003 r. „Rola uniwersytetów w Europie wiedzy"[3], w następstwie którego podjęto dalsze podwójne działania:

- rezultaty konsultacji w odniesieniu do aspektów badań zostały przeanalizowane[4] w świetle dwóch sprawozdań dotyczących stosunków między szkolnictwem wyższym a sektorem badań naukowych[5] ipoddane dyskusji na znaczącej konferencji, która odbyła się w Liège w kwietniu 2004 r.[6] ; przyszły Plan Działania dotyczący uniwersyteckich badań naukowych (dokument bliźniaczy w stosunku do niniejszego Komunikatu) dotyczyć będzie wymiaru badawczego uniwersytetów;

- rezultaty dotyczące aspektów związanych ze szkolnictwem wyższym zostały poddane analizie[7] w ramach programu roboczego „Edukacja i Szkolenie 2010“[8]i poddane dyskusjina konferencjipt. „Umożliwianie uniwersytetom europejskim wniesienie pełnego wkładu do Strategii Lizbońskiej”, która odbyła się w lutym 2005 r.[9];

Niniejszy Komunikat jest w znacznej mierze oparty na zbieżnych informacjach uzyskanych w toku procesu konsultacji, który wyłonił trzy główne wyzwania stojące przed europejskim szkolnictwem wyższym: osiąganie światowej klasy jakości, poprawa zarządzania oraz zwiększanie i dywersyfikacja źródeł finansowania. Działania, które zostały zasugerowane w tych obszarach w pełni uwzględniają zasadę pomocniczości, zgodnie z którą Państwa Członkowskie są odpowiedzialne za organizację swego szkolnictwa wyższego.

2. rosnące wyzwania

Niniejszą sekcję należy czytać łącznie z dokumentem roboczym służb Komisji Europejskiej „Szkolnictwo wyższe w perspektywie światowej”, które stanowi jej uzupełnienie poprzez dostarczenie, wyjaśnienie i analizę dodatkowych danych statystycznych i wskaźników (głównie w sekcji III i w załączniku statystycznym, tabele 3, 4, 5 i 8).

2.1. Kapitał ludzki i luki w innowacyjności

Osiąganie wykształcenia na poziomie wyższym

Podczas gdy społeczeństwo europejskie jest z pewnością społeczeństwem wysoce wykształconym, tylko 21% społeczeństwa w wieku produkcyjnym ma wykształcenie wyższe, co jest znacznie poniżej wskaźników osiąganych w USA (38%), Kanadzie (43%) lub Japonii (36%), jak również w Korei Południowej (26%).

Dostęp do szkolnictwa wyższego

Podczas gdy większość społeczeństwa europejskiego postrzega szkolnictwo wyższe w kategoriach „dobra publicznego”, wskaźnik rekrutacji na studia jest wyższy i rośnie szybciej w innych częściach świata – głównie dzięki znacznie wyższemu finansowaniu prywatnemu. Przy przeciętnym wskaźniku brutto przyjęć na poziomie 52%, UE nieznacznie przewyższa Japonię (49%) lecz pozostaje w tyle za Kanadą (59%), i plasuje się znacznie poniżej USA (81%) i Koreą Południową (82%).

Wyniki w dziedzinie badań naukowych

Podczas gdy UE kształci więcej absolwentów w dziedzinie nauk ścisłych i technologii i ma większą ogólną liczbę doktorantów, zatrudnia jedynie 5,5 naukowców na 1 000 zatrudnionych, co stanowi nieznacznie niższy wskaźnik w stosunku do Kanady i Korei Południowej, ale znacznie niższy niż w USA (9,0) i Japonii (9,7). Dwa najnowsze sondaże dotyczące badań naukowych ujawniły, że oprócz paru uniwersytetów w Wielkiej Brytanii, żaden uniwersytet w Unii Europejskiej nie plasuje się wśród czołowych 20 uniwersytetów na świecie, a stosunkowo niewiele w grupie czołowych 50 uniwersytetów.[10] Szybko rosnąca liczba azjatyckich uniwersytetów, zarówno publicznych jak i prywatnych, stanowi obecnie także wyzwanie dla Europy – i USA – jeśli chodzi o kandydatów na doktorantów w dziedzinie nauk ścisłych i inżynierii[11].

2.2. Ograniczenia

Jednorodność

Tendencja do jednorodności i egalitarianizmu, która charakteryzuje wiele systemów krajowych zapewnia, iż przeciętny poziom uniwersytetów, choć przeważnie jednolity, jest stosunkowo dobry – przynajmniej pod względem akademickim. Ale niewystarczające zróżnicowanie ma również swoje strony ujemne. Większość uniwersytetów skłania się ku oferowaniu tych samych monodyscyplinarnych programów i tradycyjnych metod adresowanych do tej samej grupy kształcących się osób, które posiadają najlepsze kwalifikacje akademickie, co prowadzi do wyłączenia osób niemieszczących się w standardowym modelu. Innym rezultatem takiej sytuacji jest to, że Europa ma zbyt małą liczbę ośrodków o doskonałej, światowej klasie, oraz to, że uniwersytety nie są zachęcane do przekazywania w kraju i za granicą informacji o szczególnej wartości tego, co wytwarzają dla uczących się i dla społeczeństwa.

Wyizolowanie

Europejskie szkolnictwo wyższe jest nadal rozdrobnione – pomiędzy państwami, a nawet w obrębie jednego państwa - na średniej wielkości lub małe grupy mające odrębne przepisy i używające oczywiście różnych jezyków. Szkolnictwo to musi być „rozpoznawane” w świecie, jeżeli chce odzyskać swoją pozycję głównego miejsca przeznaczenia mobilnych studentów – przywilej utracony na rzecz USA w latach 90tych. Pozostaje ono również w znacznej mierze wyizolowane od przemysłu, a dzielenie się wiedzą oraz mobilność między tymi sferami są ograniczone. W rezultacie, zbyt wielu absolwentom, nawet tym reprezentującym najwyższy poziom - brakuje tego rodzaju przedsiębiorczości i umiejętności, które są poszukiwane na rynku pracy. Większość uniwersytetów jest silnie uzależniona od państwa i źle przygotowana do sprostania światowej konkurencji o talenty, prestiż i zasoby.

Nadmiar regulacji

Nadmiar regulacji w życiu uniwersytetów jest przeszkodą w ich modernizacji i osiąganiu przez nie skuteczności. Programy określane na szczeblu krajowym i przepisy dotyczące zatrudnienia stosowanie wobec pracowników akademickich przyczyniają się do utrudniania reformy programowej i osiąganiu interdyscyplinarności. Nieelastyczne zasady przyjęć i uznawania dyplomów są przeszkodą w realizacji celu ustawicznego kształcenia i mobilności. Brak atrakcyjnych warunków zachęca młode talenty do szukania gdzie indziej możliwości szybszego osiągania niezależności i wyższego wynagrodzenia. Drobiazgowa kontrola ex ante osłabia zdolność uniwersytetów do szybkiego reagowania na zmiany dokonujące się w ich otoczeniu. Tam, gdzie zmiany są zawsze przedmiotem działań ustawodawczych, liczba reform jest siłą rzeczy niewielka i są one uciążliwe i jednorodne.

Niedostateczne finansowanie

Uniwersytety znajdują się na skrzyżowaniu dwóch dużych deficytów inwestycji w sektorze wiedzy:

- państwa UE wydają na badania 1.9% PKB, podczas gdy USA, Japonia i Korea Południowa prawie 3% dzięki znacznie wyższym inwestycjom na badania ze strony przemysłu;

- na szkolnictwo wyższe państwa UE wydają średnio zaledwie 1.1% PKB – tyle co Japonia, ale znacznie mniej niż Kanada (2,5%), USA (2,7%) i Korea Południowa (2,7%).Wynika to prawie całkowicie ze znacznie niższych poziomów inwestycji ze strony przemysłu i gospodarstw domowych w Europie. Aby osiągnąć wskaźniki właściwe dla USA, Europa musiałaby wydawać dodatkowe 150 miliardów euro każdego roku na szkolnictwo wyższe[12].

W aspekcie strategicznym, niedostateczne finansowanie i uzależnienie od finansowania państwowego prowadzą nie tylko do stosunkowego ubóstwa sektora szkolnictwa wyższego. Następstwa takiej sytuacji są różne w zależności od danego kraju, ale obejmują niskie wskaźniki przyjęć, niezaspokojony popyt, nieprzygotowanie studentów do europejskiego rynku pracy, zbyt mało miejsc pracy dla nauczycieli/naukowców lub trudności w przyciąganiu i utrzymaniu największych talentów.

3. podstawowy program modernizacyjny : ATRAKCYJNOść, ZARZąDZANIE, FINANSOWANIE

Wspomniane wyżej ograniczenia są mniej lub bardziej znaczące, w zależności od danego Państwa Członkowskiego, ale kwestią zasadniczą dla UE jest ich przezwyciężenie w każdej części Unii. Proces konsultacji wykazał, iż rozwiązania istnieją i wymagają działań w trzech kierunkach.

3.1. Atrakcyjność: wymóg jakości i doskonałości

Podnoszenie jakości i atrakcyjności wymaga przeprowadzenia znaczących transformacji na uniwersytetach. Osoby będące siłą napędową owych transformacji na uniwersytetach wymagają szczególnego wsparcia (łącznie z finansowaniem) ze strony swego otoczenia. Uniwersytety, które nie podejmują owych zmian – z braku siły napędowej, siły działania lub dostępnych zasobów – stwarzają rosnące utrudnienia dla siebie, swoich absolwentów i swego kraju.

3.1.1. Zróżnicowanie jakości i doskonałości

Mobilizowanie całego potencjału umysłowego Europy i wykorzystywanie go w gospodarce i społeczeństwie wymagać będzie znacznie bardziej zróżnicowanego podejścia do grup docelowych, sposobów nauczania, punktów przyznawanych przy przyjmowaniu i opuszczaniu uczelni, kombinacji dyscyplin naukowych, kompetencji przy określania programów nauczania, etc.

Wyjątkową jakość można uzyskać tylko w warunkach ogólnej "kultury doskonałości”. Doskonałość nigdy nie jest osiągnięciem trwałym: zawsze potrzebuje wyzwań. W niektórych przypadkach doskonałość można osiągnąć w stosunku do uniwersytetu jako całości, ale przeważnie istnieje ona w odniesieniu do poszczególnych wydziałów lub zespołów wewnątrz danych instytucji lub sieci. Charakter i intensywność badań (tak samo jak w przypadku innych działalności) różnią się znacznie pomiędzy państwami, rodzajami instytucji i poszczególnymi uniwersytetami. Każdy uniwersytet musi osiągnąć swój pełny potencjał w świetle jego własnych mocnych stron i priorytetów, i dlatego też musi mieć zdolność określenia ich i skupienia się na nich.

Wymaga to pewnej koncentracji funduszy, nie tylko w odniesieniu do ośrodków i sieci, które już osiągnęły doskonałość (w konkretnym rodzaju/obszarze badań, nauczania/szkolenia lub usługach wspólnotowych), ale również na tych, które mają potencjał by osiągnąć doskonałość i rzucić wyzwanie ośrodkom przewodnim, cieszącym się ustaloną renomą.

3.1.2. Czynniki, które mogą zwiększyć atrakcyjność dla uczących się

Więcej elastyczności i otwartości na świat w nauczaniu/kształceniu

Jeżeli uniwersytety mają zwiększyć swą atrakcyjność w skali lokalnej i globalnej, wymagana jest dogłębna rewizja programów nauczania, nie tylko po to, by zapewnić najwyższy poziom nauczania akademickiego, ale również by reagować na zmieniające się potrzeby rynków pracy. Szkolnictwo wyższe jest w dużej mierze odpowiedzialne wobec społeczeństwa za integrację zawodową, a tym samym społeczną, absolwentów. Kształcenie musi obejmować, oprócz wiedzy specjalistycznej, umiejętności transwersalne (takie jak praca zespołowa oraz przedsiębiorczość). Należy wzmocnić europejskie i interdyscyplinarne aspekty kształcenia. Należy w pełni wykorzystać potencjał technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (ICT) w nauczaniu/kształceniu, łącznie z kształceniu ustawicznym. Podział na studia licencjackie i magisterskie umożliwia większe zróżnicowanie profilów programowych i metod kształcenia (np. kształcenie oparte na badaniach naukowych i wykorzystywanie ICT).

Szerszy dostęp

Elastyczne polityki przyjęć i indywidualne ścieżki kształcenia nabierają rosnącego znaczenia z uwagi na zróżnicowanie uczących się osób, większą różnorodność programów i zwiększoną mobilność w Europie oraz ze względu na skuteczniejsze poradnictwo zawodowe (przed i w toku zdobywania wykształcenia wyższego). Są one kluczowymi wyznacznikami szerszego dostępu do szkolnictwa wyższego, wspierania zaangażowania studentów i zwiększania sukcesu i skuteczności, niezależnie od tego, czy rekrutacja odbywa się na zasadzie konkurencyjnej czy też nie. Systemy grantów/pożyczek, przystępne zakwaterowanie i praca w niepełnym wymiarze godzin lub asystentury również należą do istotnych czynników wpływających na atrakcyjność uniwersytetów i na ich dostępność dla odpowiednio szerokiej grupy kształcących się osób – w ten sposób zrywając zależność między pochodzeniem społecznym a uzyskanym wykształceniem.

Skuteczniejszy przekaz informacji

Podczas, gdy ośrodki akademickie skłonne są uznać, iż dobra jakość jest sama w sobie reklamą, atrakcyjność zależy od sposobu postrzegania. Rozwijanie spójnego systemu stopni naukowych, europejskiego systemu transferu punktów (ECTS), suplementów do dyplomów oraz wiarygodnych znaków jakości wzmocni uznawalność stopni naukowych przyznawanych w Europie. Ale to nie wystarczy: uniwersytety powinny skuteczniej informować społeczeństwo o wartości tego, co wytwarzają, i więcej inwestować w swoją obecność i marketing w kraju i zagranicą. Nie wszystkie są na to dobrze przygotowane.

3.1.3. Czynnik i, które mogą wzmocnić zasoby ludzkie

Zasoby ludzkie są głównym wyznacznikiem jakości w szkolnictwie wyższym i badaniach naukowych. Z tego powodu uniwersytety muszą pracować nad wzmacnianiem swego potencjału ludzkiego, zarówno pod względem jakościowym jak i ilościowym, poprzez przyciąganie i rozwijanie talentów i utrzymywanie ich zainteresowania karierą dydaktyczną/badawczą Doskonałość można osiągnąć jedynie w warunkach sprzyjającego otoczenia zawodowego opartego zwłaszcza na otwartych, przejrzystych i konkurencyjnych procedurach. Wakaty, przynajmniej w odniesieniu do rektorów, dziekanów, profesorów i naukowców, powinny być podawane do publicznej wiadomości, i tam gdzie możliwe, również na forum międzynarodowym. Naukowcy powinni być traktowani jak profesjonaliści od wczesnych etapów kariery zawodowej [13] . Mobilność fizyczna i wirtualna (czy to transgraniczna czy pomiędzy uniwersytetami a przemysłem) oraz innowacje prowadzące, np. do wydzielania się tzw. spółek odpryskowych powinny być wspierane i wynagradzane [14] . Taka rekompensata powinna wynagradzać jakość i osiągnięcia we wdrażaniu wszystkich zadań, włącznie z udziałem w dochodach z tytułu kontraktów naukowych, doradztwa, patentów, etc. Z czasem, wymienione środki wzmocniłyby osiąganie światowej klasy doskonałości przez uniwersytety europejskie, tym samym zmniejszając lukę w atrakcyjności w stosunku do innych regionów świata i przynosząc korzyści całej Europie dzięki wysoko wykwalifikowanych absolwentom, przenoszącym się lub powracającym na uniwersytety o bardziej regionalnym charakterze, czy to natychmiast, czy na późniejszym etapie kariery.

3.1.4. Różnorodność wymaga organizacji na szczeblu europejskim

Europejskie szkolnictwo wyższe jest i musi pozostać zróżnicowane w zakresie języka, kultury, systemu i tradycji. Jednocześnie, niezbędne jest osiągnięcie odpowiedniej zgodności przepisów krajowych w różnych państwach, by uniknąć sytuacji, która stwarza nieporozumienia zamiast dawać obywatelom możliwość większego wyboru i mobilności. Wzajemne uznawanie kwalifikacji i kompetencji wymaga minimalnego poziomu organizacji na szczeblu europejskim w formie wspólnych punktów odniesień i podstawowych standardów.

Stwarzanie europejskich ram w odniesieniu do kwalifikacji w szkolnictwie wyższym jest jednym z głównych celów procesu bolońskiego[15]. Jeżeli wniosek, który będzie przedłożony ministrom podczas spotkania w Bergen zostanie przyjęty, stanowić on będzie wspólne odniesienie nie tylko dla różnych rodzajów stopni licencjackich, magisterskich i doktoranckich, ale również dla kwalifikacji uzyskiwanych w toku krótszego okresu kształcenia powyżej poziomu szkoły średniej, prowadzących do uzyskania ECTS na referencyjnym poziomu około 120 punktów. Wniosek taki byłby zatem częścią wszechstronnych Europejskich Ram na rzecz Uznawania Kwalifikacji, które zostały przewidziane w Strategii Lizbońskiej i które obejmują wszystkie rodzaje i szczeble kwalifikacji[16]

Jakość zależy przede wszystkim od „kultury jakości” i wewnętrznych zasad zapewniania jakości na uniwersytetach, zwłaszcza jeśli dany uniwersytet jest bliski osiągnięcia granicy wiedzy. Ale odpowiedzialność uniwersytetów wobec społeczeństwa wymaga również zewnętrznego systemu zapewniania jakości. W Europie system taki należy wdrożyć poprzez sieć agencji ds. zapewniania jakości, z których każda obsługiwałaby dane państwo/region lub dyscyplinę naukową/zawód. i które uzgodniłyby między sobą pewne podstawowe kryteria w celu ułatwienia wzajemnego uznawania znaków jakości w całej Unii[17]. Z wyjątkiem paru uniwersytetów, które wypracowały swoją własną markę, uniwersytety w Europie potrzebują znaków jakości, które byłyby wiarygodne w skali międzynarodowej. Niewypracowanie takich znaków jakości oznaczałoby dla nich przedłużenie niekorzystnych warunków konkurencji.

3.2. Zarządzanie: potrzeba lepszego zarządzania systemowego i instytucjonalnego

Wezwanie uniwersytetów o więcej autonomii nie jest wezwaniem o wycofanie się państwa: przeciwnie, Europa jest prawie zgodna co do tego, że państwo powinno zachować lub nawet zwiększyć odpowiedzialność za szkolnictwo wyższe.

Uniwersytety wzywają do ustanowienia fundamentalnie nowego rodzaju porozumienia (lub „kontraktu”) ze społeczeństwem, na mocy którego byłyby odpowiedzialne za i rozliczane ze swoich programów, pracowników i zasobów, podczas gdy władze publiczne koncentrowałyby się na strategicznym ukierunkowywaniu całego systemu.

3.2.1. Wzmacnianie odpowiedzialności publicznej za szkolnictwo wyższe jako system u

Skoncentrowanie się na strategicznym ukierunkowywaniu całego systemu pozwoliłoby państwu wzmocni ć swą publiczną odpowiedzialność za szkolnictwo wyższe w obszarze wiedzy, głównie poprzez określenie ram prawnych, w obrębie których strategiczne ukierunkowywanie w połączeniu z autonomią i różnorodnością prowadzą do szerszego dostępu do i wyższej jakości kształcenia.

W wielu krajach oznaczałoby to nowe podejście w ministerstwach, z mniejszą liczbą kontroli ex ante i większą odpowiedzialnością ex post ze strony uniwersytetów za oferowaną jakość, skuteczność i osiąganie uzgodnionych celów. Żaden z powyższych celów nie może być osiągnięty bez wszechstronnego szkolenia w celu umożliwienia kadrze kierowniczej uniwersytetów planowanie i zarządzanie zmianami w sposób strategiczny i w perspektywie europejskiej/międzynarodowej.

3.2.2. Umożliwianie realizacji strategii modernizacji instytucjonalnych

Większość uniwersytetów ma poczucie, że regulacje krajowe nie pozwalają im obecnie na podejmowanie zmian, które są konieczne dla ich przyszłości. W otwartym, konkurencyjnym i zmieniającym się środowisku, autonomia jest warunkiem wstępnym umożliwienia uniwersytetom reagowanie na zmieniające się potrzeby społeczeństwa i na wzięcie za to pełnej odpowiedzialności.

Uniwersytety powinny być odpowiedzialne za:

- określanie poszczególnych średnioterminowych priorytetów (również poprzez definicję rodzajów/obszarów badań, nauczania i usług, w których mają osiągnąć wyjątkową jakość) oraz ukierunkowywanie zbiorowych wysiłków ich pracowników na rzecz osiągania tych priorytetów;

- zarządzanie i rozwijanie swoich zasobów ludzkich (zob. sekcja 3.1.3);

- określanie swych wymogów dotyczących programów nauczania i przyjęć - w zależności od wewnętrznych mechanizmów zapewniania jakości i zgodnie ze wspólnymi zasadami Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego;

- profesjonalne zarządzanie swoimi obiektami (które powinny być przez nie posiadane, administrowane i rozwijane), zasobami finansowymi (włącznie z budżetami, inwestycjami i pożyczkami) oraz zewnętrznym przekazem informacji (budowanie wizerunku).

3.3. Finansowanie : potrzeba większych i bardziej efektywnych inwestycji

Biorąc pod uwagę zbyt długie okresy studiowania, wysoki wskaźnik osób niekończących studiów i/lub bezrobocia wśród absolwentów, zwiększone inwestowanie w obecny system może być postrzegane jako nieproduktywne, a nawet przynoszące efekt odwrotny od zamierzonego. Jednakże, niedoinwestowanie, w połączeniu z nieelastycznym systemem, jest tak dotkliwe w niektórych krajach, że ogranicza to proces reformy uniwersytetów, co w rezultacie stawia je w pułapce błędnego koła.

Aby przyciągnąć więcej funduszy, uniwersytety muszą w pierwszym rzędzie przekonać zainteresowane podmioty – rządy, przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe – że istniejące zasoby są dobrze wykorzystywane i że nowe zasoby wniosą wartość dodaną. Zwiększonego finansowania nie można uzasadnić bez przeprowadzenia głębokich zmian: umożliwianie takich zmian jest głównym uzasadnieniem i celem nowych inwestycji.

3.3.1. Priorytety inwestycyjne w modernizacji szkolnictwa wyższego

Głównym sygnałem wysyłanym przez uniwersytety jest to, że reformy w skali, jakiej potrzebuje Europa, nie mogą być trwale wprowadzone bez (ukierunkowanych) świeżych zasobów finansowych[18]. Reformy te wymagają określonego nakładu czasu ze strony pracowników, szkoleń, rozwoju ITC, etc., a zatem konkretnych funduszy przyznanych dodatkowo w stosunku do funduszy przeznaczonych na bieżące finansowanie.

Takie dodatkowe finansowanie powinno w pierwszym rzędzie dostarczyć bodźców i środków tym uniwersytetom (które istnieją w każdym systemie) i tym grupom/jednostkom (które istnieją na każdym uniwersytecie), które są skłonne i zdolne do innowacji, reform i zapewniania wysokiej jakości w nauczaniu, badaniach naukowych i usługach. To wymaga zwiększonego finansowania na zasadach konkurencyjności i ściślejszego powiązania finansowania edukacji z osiąganymi wynikami.

3.3.2. Wkład ze strony studentów i przemysłu

Debata na temat społecznych i prywatnych korzyści, jakie przynosi szkolnictwo wyższe, uwypukliła jego rolę jako inwestycji służącej zarówno jednostkom indywidualnym (poprzez zapewnianie wyższego wynagrodzenia i statusu) i społeczeństwu jako całości (poprzez zapewnienie wyższej stopy zatrudnienia, niższych kosztów społecznych i późniejszego przechodzenia na emeryturę[19]. Wykazano, że bezpłatne szkolnictwo wyższe samo w sobie nie wystarcza, by zagwarantować równy dostęp do kształcenia i maksymalne wskaźniki przyjęć na studia. To stawia kwestię opłat za kształcenie, która jest przedmiotem tak szerokiej dyskusji, w nowej perspektywie. W toku konsultacji, uniwersytety, które opowiadają się za wyższymi opłatami sugerowały, że przyniesie to znaczącą korzyść w postaci lepszej jakości kształcenia. Niektórzy analitycy wskazują również, że wyższe opłaty za nauczanie mogłyby w praktyce przyczynić się do zwiększenia dostępu studentów wywodzących się z grupy o niższych dochodach, pod warunkiem ponownego wykorzystywania pierwotnych funduszy w ramach sprawnego systemu pomocy studentom[20]. Zważywszy na istniejące różnice między systemami krajowymi, jednolite rozwiązanie tej kwestii nie jest możliwe: każde Państwo Członkowskie musi wybrać podejście, które najbardziej odpowiada jego warunkom.

Ponadto, uniwersytety europejskie muszą stać się bardziej atrakcyjnymi partnerami dla przemysłu. Ustanowienie trwałego partnerstwa jest warunkiem ustrukturyzowanej wymiany pracowników i rozwoju programów nauczania, które odpowiadałyby zapotrzebowaniu przemysłu na dobrze wyszkolonych absolwentów i naukowców. Ale rozwój szkoleń/przekwalifikowań mających odniesienie do rynku oraz badań i usług konsultingowych wymaga paroletnich inwestycji zanim zaczną one zarabiać na siebie – tym bardziej, jeżeli towarzyszy im odpowiednie zmniejszenie finansowania ze środków publicznych. Oznacza to, że budowanie trwałego partnerstwa z przemysłem może zależeć (przynajmniej na początku) od dostępności bodźców podatkowych.

4. priorytety działania

Określono główne kierunki modernizacji uniwersytetów w Europie. W trakcie kolejnego spotkania w Bergen ministrowie ponownie określą te kierunki w ramach Procesu Bolońskiego. Obecnie, priorytetem Strategii Lizbońskiej musi być natychmiastowe działanie, na które składałyby się połączone inicjatywy uniwersyteckie, krajowe działania umożliwiające oraz wsparcie na szczeblu europejskim.

4.1. Uwalnianie potencjału uniwersytetów na szczeblu krajowym

Szereg Państw Członkowskich już podjęło reformę statusu uniwersytetów, ich wewnętrznej organizacji lub zasad finansowania. Jednakże, Strategia Lizbońska zachęca rządy do pójścia o krok dalej poprzez ustanowienie nowego partnerstwa z uniwersytetami, odejścia od kontroli państwa w kierunku wzięcia odpowiedzialności za społeczeństwo i inwestowanie w modernizację sektora wiedzy.

4.1.1. Umożliwi anie uniwersytetom przeprowadzenie zmian

Komisja wzywa wszystkie Państwa Członkowskie do podjęcia działań w celu zapewnienia, że ustawodawstwo krajowe umożliwia i zachęca uniwersytety do wprowadzenia istotnych zmian i realizowania strategicznych priorytetów.

Ramy takie powinny obejmować przynajmniej trzy niezbędne aspekty:

- przepisy i bodźce mające na celu modernizację systemu na szczeblu europejskim, takie jak np. połączenie reform bolońskich i przystosowanie do wspólnych punktów odniesień określonych na szczeblu UE, np. dotyczących Europejskich Ram na rzecz Uznawania Kwalifikacji, zatwierdzanie kształcenia o charakterze nieformalnym, stosowanie Europejskiej Karty Naukowca i Kodeksu postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych lub budowanie systemu zapewniania jakości/akredytacji, który byłby wiarygodny na szczeblu europejskim;

- wieloletnie umowy między państwem/regionem a poszczególnymi uniwersytetami, które określałyby uzgodnione cele strategiczne, zaangażowanie władz uczelnianych na rzecz ich realizacji, oraz wysokość ustalonej i warunkowej przyszłej kwoty finansowania;

- upoważnienie uniwersytetów do rzeczywistego podejmowania i wdrażania decyzji przez zespół kierowniczy cieszący się odpowiednim autorytetem i zdolnością zarządzania, dostatecznie długim stażem i bogatym doświadczeniem na szczeblu europejskim/międzynarodowym. Jest to tym ważniejsze, jeżeli weźmie się pod uwagę pozytywny związek między jakością zarządzania uniwersytetami a osiąganymi wynikami[21].

4.1.2. Zapewnianie odpowiedniego poziomu całkowitego finansowania

Władze publiczne ponoszą główną odpowiedzialność za zapewnienie, że żaden system kształcenia wyższego w Europie nie pozostaje w tyle z powodu braku wystarczających funduszy całkowitych . EU nie musi kopiować systemu amerykańskiego, gdzie konkurencja o gwiazdy akademickie spowodowała wzrost wynagrodzeń. Ale Komisja ocenia, że nawet w ramach zmodernizowanego systemu uniwersyteckiego, łączne inwestycje w wysokości około 2% PKB (zob. USA: 2,7%) stanowią niezbędne minimum dla gospodarek wymagających specjalistycznej wiedzy.

Komisja wzywa krajowych decydentów we wszystkich ministerstwach do uznania, że eliminacja drastycznego deficytu w finansowaniu szkolnictwa wyższego jest podstawowym warunkiem osiągnięcia celów Strategii Lizbońskiej. Tym niemniej, nadal występować będą różnice między poszczególnymi państwami w odniesieniu do finansowania publicznego i prywatnego, finansowania podstawowego i finansowania opartego na zasadach konkurencji, jak również uzależnionego od osiąganych wyników, zważywszy na wielką różnorodność kultur, gospodarek i tradycji uniwersyteckich.

W sposób oczywisty, istnieje potrzeba, by uniwersytety europejskie przyciągały znacznie większy udział finansowania ze strony przemysłu, ale muszą one zdać sobie sprawę z tego, że to będzie możliwe tylko w ramach partnerstwa, w którym obie strony odnajdą swój własny interes, jak również zdać sobie sprawę z tego, że muszą one zacząć się do tego partnerstwa przygotowywać.

Zatem Komisja wzywa Państwa Członkowskie do zapewnienia, iż przepisy fiskalne umożliwiają i zachęcają do budowania partnerstwa między gospodarką a uniwersytetami, i że te ostatnie są w stanie wykorzystać te fundusze w sposób zapewniający trwale silną pozycję.

Pomiędzy dwoma biegunami bezpłatnej edukacji wspieranej grantami a pełnymi opłatami za studia istnieje szeroki wachlarz możliwości. W każdym przypadku zasada równych szans musi być zapewniona. Tam, gdzie wprowadza się opłaty za studia, znacząca część funduszy winna zostać ponownie rozdysponowana w formie grantów/pożyczek uzależnionych od dochodów w celu zapewnienia równego dostępu do kształcenia, oraz w formie stypendiów uzależnionych od osiąganych wyników w celu zachęcania do osiągania doskonałości. Możliwe jest stosowanie zróżnicowanych opłat i systemów grantów, aby zapewnić atrakcyjność kursów, które przedstawiają najwyższą wartość dla społeczeństwa, np. w celu zapobiegania niedoborom siły roboczej w niektórych obszarach i bezrobociu wśród absolwentów w innych; należy posunąć się nawet do rekompensowania niektórych kategorii poprzez traktowanie ich jak profesjonalistów w trakcie szkolenia, np. naukowców na wczesnym szczeblu kariery, którzy kończą studia doktoranckie.

Komisja wzywa Państwa Członkowskie do rozważenia, czy ich bieżący model finansowania (obejmujący lub nieobejmujący znaczące opłaty za studia, granty i/lub pożyczki) skutecznie gwarantuje sprawiedliwy dostęp do kształcenia wszystkim studentom posiadającym odpowiednie kwalifikacje tak, by umożliwić im maksymalne wykorzystanie ich możliwości.

4.2. Odpowi edź na wezwanie uniwersytetów o więcej wsparcia ze strony Europy

Reforma i finansowanie szkolnictwa wyższego należą przede wszystkim do odpowiedzialności państwa, regionów i uniwersytetów na szczeblu krajowym. Tym niemniej, Komisja zamierza odpowiedzieć na wezwanie uniwersytetów o zwiększenia wsparcia ze strony Europy, na trzy główne sposoby.

4.2.1. Mobilizacj a wszystkich źródeł finansowania przez UE na rzecz modernizacji uniwersytetów

Szkolnictwo wyższe to coś więcej niż suma przeprowadzanych działań edukacyjnych, szkoleniowych i badawczych. Jest ono również samo w sobie podstawowym sektorem gospodarczym i społecznym, który potrzebuje zasobów w celu ich realokacji.. EU wspierało proces konwersji takich sektorów jak przemysł hutnictwa żelaza i stali lub rolnictwa, a teraz stoi przed koniecznością modernizacji swego „przemysłu wiedzy”, a zwłaszcza swoich uniwersytetów.

Ale w obecnej chwili szkolnictwo wyższe nie należy do głównych beneficjentów europejskich funduszy strukturalnych i pożyczek udzielanych przez Europejski Bank Inwestycyjny. Tym niemniej, współfinansowanie lub długoterminowe pożyczki umożliwiłyby redukcję lub rozłożenie w czasie kosztów inwestycji w szkolnictwie wyższym, w infrastrukturę materialną lub niematerialną, w programy szkoleniowe lub w regionalne ośrodki wiedzy.

Komisja wzywa zatem Państwa Członkowskie do możliwie najpełniejszego wykorzystania instrumentów finansowych UE w celu rozwinięcia swych sektorów wiedzy. Fundusze strukturalne oraz te przeznaczone na rozwój obszarów wiejskich oferują możliwość pobudzenia modernizacji szkolnictwa wyższego przy pomocy środków sektorowych. Europejski Bank Inwestycyjny również traktuje szkolnictwo wyższe jako swój sektor priorytetowy i jest rzeczą pożądaną, by EBI zwiększył liczbę pożyczek udzielanych szkolnictwu.

4.2.2. Wzmacnianie współpracy w ramach „Edukacji i Szkolenia 2010”

Program roboczy “Edukacja i szkolenia 2010” przyznaje niezwykłą wagę modernizacji szkolnictwa wyższego[22] – która sięgałaby dalej niż reformy, do których wzywał Proces Boloński a które, a fortiori , są również ważne dla osiągnięcia celów lizbońskich.

Komisja zrobi pełny użytek ze wszystkich narzędzi dostępnych w ramach programu roboczego w celu wsparcia wysiłków Państw Członkowskich na rzecz modernizacji ich uniwersytetów, np. poprzez popieranie wymiany najlepszych praktyk, sondaży i badań, wzajemnego uczenia się od siebie decydentów, etc. Analizy wskaźnikowe mogą być również przydatne w ocenie dokonań w odniesieniu do finansowania i osiąganych rezultatów[23], ale Komisja nie proponuje przyjęcia specyficznych europejskich punków odniesienia w szkolnictwie wyższym.

Ponadto, proponowany Zintegrowany Program Kształcenia Ustawicznego[24] na lata 2007-2013 będzie ściślej połączony z priorytetami polityk unijnych, w szczególności poprzez pobudzanie mobilności i współpracy między uniwersytetami a przemysłem.

Dwa główne cele na 2006 r. to przyjęcie Europejskich Ram na rzecz Uznawania Kwalifikacji oraz rozpoczęcie wdrażania zalecenia w zakresie zapewniania jakośc i kształcenia w szkolnictwie wyższym (po jego przyjęciu), które wprowadza ważne nowe narzędzia, takie jak europejski rejestr agencji spełniających normy określone na szczeblu europejskim[25]. Komisja planuje również wsparcie w 2005 r. szeregu nowych inicjatyw akredytacyjnych o zasięgu wspólnotowym odnoszących się do poszczególnych dyscyplin.

4.2.3. Inwestowanie w wyjątkową jakość/doskonałość

Komisja zamierza odpowiedzieć na wezwanie o zainwestowanie więcej wysiłków i pieniędzy w osiąganie wyjątkowej jakości, przy jednoczesnym zapewnieniu, że podłoże, z którego wywodzi się doskonałość, pozostanie otwarte i twórcze w całej Unii. Dwa kluczowe warunki sukcesu to przezwyciężenie izolacji i wspieranie mniej rozwiniętych regionów w celu osiągania wysokiej jakości w poszczególnych rodzajach/obszarach działalności.

Głównym priorytetem będą podyplomowe/doktoranckie szkoły i sieci o znaczeniu europejskim i światowym, które pełnić będą podwójną rolę jako najwyższy szczebel kształcenia wyższego i pierwszy etap kariery dla naukowców. Komisja zbada możliwość udzielenia większego wsparcia takim szkołom ich studentom/naukowcom pod warunkiem, iż spełnią one kryteria takie jak: masa krytyczna, interdyscyplinarność, mocny wymiar europejski, wsparcie ze strony władz regionalnych/krajowych i bezpośrednie zaangażowanie się przemysłu, określone i zadeklarowane obszary doskonałości. Określone wsparcie może być przewidziane dla wspólnych lub „europejskich" doktoratów i zapewniania jakości lub akredytacji na szczeblu doktoranckim.

Program Marie-Curie na rzecz rozwoju karier i mobilności naukowców[26], czy też Europejski Instytut Uniwersytecki we Florencji (Komisja wesprze tam podyplomowy program pilotażowy na poziomie postdoktoranckim) już w tej chwili udzielają znaczącego wsparcia na tym szczeblu.

Komisja bada sposoby zrealizowania swej propozycji utworzenia Europejskiego Instytutu Technologii. Instytut taki musiałby połączyć światowej klasy renomę z tożsamością europejską i traktować wiedzę jako podstawowy klucz do osiągania wzrostu i tworzenia nowych miejsc pracy. Powinien opierać się na sieci skupiającej najlepsze umysły i przedsiębiorstwa i rozpowszechniającej innowacje w całej Europie.

4.3. Niezbędne wsparcie dla pilnych działań

Niniejszy Komunikat będzie uzupełniony o Plan Działań dotyczący Badań Uniwersyteckich przedstawiony przez Komisję[27]. Razem, te dwa dokumenty stworzą możliwość zapewnienia w odpowiednim czasie, że modernizacji uniwersytetów nada się właściwy priorytet w ramach instrumentów finansowych i polityki na okres 2007-2013.

Komisja wzywa Radę do przyjęcia rezolucji, która wspierałaby jej wezwanie na rzecz nowego rodzaju partnerstwa pomiędzy państwem a uniwersytetami i odpowiednich inwestycji w celu umożliwienia modernizacji szkolnictwa wyższego. Komisja ma również nadzieję, że Parlament Europejski i Rada Europejska jednoznacznie poprą program na rzecz zmian przedstawiony w niniejszym Komunikacie.

[1] Średniookresowy przegląd Strategii Lizbońskiej, COM(2005)24 z dnia 2 lutego 2005 r. (§ 3.3.2).

[2] Termin „uniwersytety” odnosi się do wszystkich instytucji szkolnictwa wyższego.

[3] COM(2003) 58 z dnia 5 lutego 2003 r.

[4] http://europe.eu.int/comm/research/conferences/2004/univ/pdf/univ_outcome_consult_en.pdf.

[5] Przedstawionych przez grupę ekspertów STRATA-ETAN, październik 2002 r. i listopad 2003 r.

[6] http://europa.eu.int/comm/research/conferences/2004/univ/index_en.html

[7] http://europa.eu.int/comm/education/policies/2010/consultation_en.html.

[8] Dokument Rady 6365/02 z dnia 20 lutego 2002 r.

[9] http://europa.eu.int/comm/education/policies/2010/lisbon_en.html

[10] Sondaże przeprowadzone przez Uniwersytet Jiao Tong http://ed.sjtu.edu.cn/ranking.htm i przez „Times Higher Education Supplement”, 5 listopada 2004 r.

[11] Międzynarodowy sondaż dotyczący przyjęć absolwentów, Rada USA ds. Szkół Podyplomowych, grudzień 2004 r.

[12] Dokument roboczy służb Komisji, §. 44.

[13] Zob. zalecenie Komisji w sprawie Europejskiej Karty Naukowca i Kodeksu postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych, http://europa.eu.int/eracareers/europeancharter.

[14] Zob. idem.

[15] Zob. Komunikat Ministrów, Berlin, z dnia 19 września 2003 r.; http://www.bologna-bergen2005.no.

[16] Wspólne Sprawozdanie Okresowe, dokument Rady 6905/04 z dnia 3 marca 2004 r., ust. 231.

[17] Projekt zalecenia Komisji w sprawie zapewnienia jakości kształcenia w szkolnictwie wyższym, COM (2004)642 z dnia 12 października 2004 r. stanowi rozwinięcie tej właśnie zasady.

[18] Zob. Konsultacja z zainteresowanymi stronami i badanie Trendy IV dotyczące reform bolońskich, Stowarzyszenie Uniwersytetów Europejskich (EUA), marzec 2005 r.

[19] Dokument roboczy służb Komisji, sekcja II.

[20] Konferencja z dnia 10 lutego 2005 r., sesje poświęcone finansowaniu.

[21] Konferencja z dnia 10 lutego 2005 r., sesje poświęcone zarządzaniu.

[22] Wspólne Sprawozdanie Okresowe, § 1.1.2.

[23] Dokument roboczy służb Komisji, sekcja IV.

[24] Zob. COM (2004) 474 z dnia 14 lipca 2004 r.

[25] Zob. COM(2004)642 z dnia 12 października 2004 r.

[26] http://europa.eu.int/comm/research/fp6/mariecurie-actions/action/fellow_en.html.

[27] Plan Działań dotyczący Badań Uniwersyteckich; głównie oparty na Sprawozdaniu przedłożonym przez Forum nt. Badań Uniwersyteckich.