–

w imieniu LO, OG, SH, MB, JD i OP – S. Golinvaux, T. Godener i P. Frühling, avocats,

–

w imieniu Bluetail Flight School SA (BFS) – J. d’Oultremont, avocat,

–

w imieniu rządu belgijskiego – M. Van Regemorter, L. Van den Broeck i C. Pochet, w charakterze pełnomocników, które wspierali L. Delmotte i B. Van Hyfte, advocaten,

–

w imieniu rządu austriackiego – J. Schmoll i G. Kunnert, w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu Komisji Europejskiej – B. Sasinowska, C. Vrignon i W. Mölls, w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni pkt A ust. 9 i 10 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia Komisji (UE) nr 1178/2011 z dnia 3 listopada 2011 r. ustanawiającego wymagania techniczne i procedury administracyjne odnoszące się do załóg w lotnictwie cywilnym zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 216/2008 (Dz.U. 2011, L 311, s. 1), zmienionego rozporządzeniem Komisji (UE) 2018/1119 z dnia 31 lipca 2018 r. (Dz.U. 2018, L 204, s. 13), (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1178/2011”), a także zasady pewności prawa.

2

Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy État belge (państwem belgijskim) a LO, OG, SH, MB, JD i OP (zwanymi dalej „byłymi uczniami”) oraz Bluetail Flight School SA (zwaną dalej „BFS”) w przedmiocie prawa byłych uczniów do otrzymania licencji pilota zawodowego samolotu.

3

Motyw 1 rozporządzenia nr 1178/2011 stanowi:

„Rozporządzenie [Parlamentu Europejskiego i Rady] (WE) nr 216/2008 [z dnia 20 lutego 2008 r. w sprawie wspólnych zasad w zakresie lotnictwa cywilnego i utworzenia Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa Lotniczego oraz uchylające dyrektywę Rady 91/670/EWG, rozporządzenie (WE) nr 1592/2002 i dyrektywę 2004/36/WE (Dz.U. 2008, L 79, s. 1)] ma na celu ustanowienie i utrzymanie wysokiego, jednolitego poziomu bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego w Europie. Rozporządzenie to określa środki realizacji tego celu, a także pozostałych celów w zakresie bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego”.

4

Zgodnie z art. 1 rozporządzenia nr 1178/2011:

„Niniejsze rozporządzenie ustanawia szczegółowe zasady w odniesieniu do:

[…]”.

5

Artykuł 2 tego rozporządzenia, zatytułowany „Definicje”, stanowi:

„Do celów niniejszego rozporządzenia zastosowanie mają następujące definicje:

[…]

[…]”.

6

Artykuł 3 ust. 1 wspomnianego rozporządzenia stanowi:

„Bez uszczerbku dla przepisów art. 8 niniejszego rozporządzenia piloci statków powietrznych, o których mowa w art. 4 ust. 1 lit. b) i c) oraz art. 4 ust. 5 rozporządzenia (WE) nr 216/2008, muszą stosować się do wymagań technicznych i procedur administracyjnych określonych w załącznikach I i IV do niniejszego rozporządzenia”.

7

Załącznik I do rozporządzenia nr 1178/2011, zatytułowany „Część FCL”, zawiera między innymi podczęść A zatytułowaną „Wymogi ogólne”, która obejmuje pkt FCL.001–FCL.070.

8

Zgodnie z pkt FCL.005 tego załącznika zatytułowanym „Zakres”:

„Niniejsza część ustanawia wymagania dotyczące wydawania licencji pilota oraz towarzyszących uprawnień, upoważnień i certyfikatów, a także warunków ich ważności i wykorzystania”.

9

Punkt FCL.010 owego załącznika, zatytułowany „Definicje”, stanowi:

„Do celów niniejszej części stosuje się następujące definicje:

[…]

»Pełny symulator lotu (FFS – Full Flight Simulator)« oznacza rzeczywistej wielkości replikę kabiny załogi konkretnego typu lub marki, modelu i serii, ze wszystkimi urządzeniami i programami komputerowymi koniecznymi do odwzorowania statku powietrznego w operacjach naziemnych i powietrznych, systemem wizualizacji zapewniającym widok z kabiny załogi oraz z układem ruchu pozwalającym odczuwać siły.

[…]

»Urządzenie do szkolenia lotniczego (FTD – Flight Training Device)« oznacza rzeczywistej wielkości replikę przyrządów, urządzeń, paneli i urządzeń sterowania konkretnego typu statku powietrznego w układzie otwartej lub zamkniętej kabiny, z zainstalowanymi urządzeniami i programami komputerowymi koniecznymi do odwzorowania statku powietrznego w warunkach naziemnych i powietrznych w zakresie ograniczonym przez systemy zainstalowane w urządzeniu. Nie wymaga układu ruchu pozwalającego odczuwać siły ani systemu wizualizacji, z wyjątkiem śmigłowcowych urządzeń FTD poziomu 2 i 3, w których systemy wizualizacji są wymagane.

»Urządzenie do ćwiczenia procedur lotu i nawigacyjnych (FNPT – Flight and Navigation Procedures Trainer)« oznacza urządzenie szkoleniowe odwzorowujące środowisko kabiny załogi lub kokpitu, z zainstalowanymi urządzeniami i programami komputerowymi koniecznymi do odwzorowania typu lub klasy statku powietrznego w operacjach powietrznych, w takim zakresie, by wydawało się, że systemy funkcjonują jak w statku powietrznym.

[…]

»Czas lotu według wskazań przyrządów« oznacza czas, w którym pilot prowadzi statek powietrzny w locie wyłącznie według wskazań przyrządów.

»Czas ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów« oznacza czas, w którym pilot odbywa szkolenie w symulowanym locie według wskazań przyrządów na szkoleniowych urządzeniach symulacji lotu (FSTD – Flight Simulation Training Devices).

»Czas według wskazań przyrządów« oznacza czas lotu według wskazań przyrządów lub czas ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów.

[…]

»Współpraca w załodze wieloosobowej (MCC – Multi-Crew Cooperation)« oznacza funkcjonowanie załogi lotniczej jako zespołu współpracujących ze sobą członków pod kierownictwem pilota dowódcy.

[…]

»Pilot dowódca (PIC – Pilot-in-Command)« oznacza pilota wyznaczonego do dowodzenia i odpowiedzialnego za bezpieczny przebieg lotu.

[…]

»Egzamin praktyczny« oznacza wykazanie umiejętności w celu wydania licencji lub uprawnienia, z uwzględnieniem ewentualnie wymaganych w tym celu egzaminów ustnych.

[…]

»Uczeń-pilot dowódca (SPIC – Student Pilot-in-Command)« oznacza ucznia-pilota działającego w charakterze pilota dowódcy w trakcie lotu z instruktorem, kiedy instruktor jedynie obserwuje szkolonego pilota i nie wpływa na lot statku powietrznego ani nie kontroluje go.

[…]”.

10

Punkt FCL.030 tego załącznika, zatytułowany „Badanie praktyczne”, ma następujące brzmienie:

11

Dodatek 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 opisuje, jak wyjaśnia jego pkt 1, „wymagania dotyczące różnych rodzajów szkoleń do wydania licencji CPL i ATPL [airline transport pilot licence] z wpisanymi uprawnieniami IR [uprawnieniami do wykonywania lotów według wskazań przyrządów] oraz bez tych uprawnień”.

12

Punkt A tego dodatku, zatytułowany „Zintegrowane szkolenie ATP – samoloty”, zawiera następujący fragment:

„PRZEPISY OGÓLNE

[…]

13

Artykuł 1 arrêté royal du 25 octobre 2013 portant exécution du [règlement no 1178/2011] (dekretu królewskiego z dnia 25 października 2013 r. w sprawie wykonania rozporządzenia nr 1178/2011, Moniteur belge z dnia 16 grudnia 2013 r., s. 98879) stanowi:

„Do celów niniejszego dekretu zastosowanie mają następujące definicje:

[…]

12° DGTA: Dyrekcja generalna ds. transportu lotniczego SPF Mobilité et Transport (federalnej służby publicznej ds. mobilności i transportu);

[…]”.

14

Zgodnie z art. 4 tego dekretu królewskiego:

„Wyznacza się DGTA jako właściwy organ, o którym mowa w art. 11b [rozporządzenia nr 1178/2011]”.

15

Artykuł 5 owego dekretu królewskiego stanowi:

„Wyznacza się DGTA jako właściwy organ, o którym mowa w FCL.001 załącznika I do [rozporządzenia nr 1178/2011]”.

16

Zgodnie z wyjaśnieniami przedstawionymi przez sąd odsyłający we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym DGTA nie ma osobowości prawnej odrębnej od państwa belgijskiego.

17

Byli uczniowie rozpoczęli, w nieokreślonej dacie, szkolenie lotnicze w BFS, zatwierdzonej przez DGTA instytucji kształcącej, której podręczniki szkoleniowe na lata 2014 i 2016 zostały zatwierdzone przez DGTA. Szkolenie to miało na celu umożliwienie im uzyskania licencji pilota zawodowego samolotu, zwanej licencją CPL(A).

18

Po pomyślnym przejściu egzaminu praktycznego, o którym mowa w pkt A ust. 10 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011, dawni uczniowie, z wyjątkiem OP, zwrócili się pod koniec 2018 r. do DGTA z wnioskiem o wydanie licencji CPL(A).

19

Decyzjami z dnia 15 stycznia 2019 r. DGTA odmówiła wydania byłym uczniom żądanej licencji. Po zawieszeniu przez Conseil d’État (radę stanu, Belgia), w ramach postępowania w przedmiocie środka tymczasowego, wykonania tych decyzji i wycofaniu tych decyzji przez DGTA, w dniu 22 lutego 2019 r. DGTA doręczyła byłym uczniom, z wyjątkiem OP, nowe decyzje odmowne.

20

W decyzjach z dnia 22 lutego 2019 r. DGTA podnosi, że liczba przeprowadzonych przez każdego z byłych uczniów godzin czasu według wskazań przyrządów jest niższa niż 115 godzin wymaganych w pkt A ust. 9 lit. e) dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011. Czas spędzony na FNPT II, przekraczający maksymalną liczbę 55 godzin, o której mowa w zdaniu pierwszym tego ust. 9, nie może bowiem zostać uwzględniony do celów rozliczenia wymogu minimalnego wynoszącego 115 godzin czasu według wskazań przyrządów określonego we wspomnianym ust. 9 lit. e).

21

W dniu 18 kwietnia 2019 r. président du tribunal de première instance francophone de Bruxelles (prezes francuskojęzycznego sądu pierwszej instancji w Brukseli, Belgia), do którego byli uczniowie, z wyjątkiem OP, skierowali sprawę w ramach postępowania w przedmiocie środka tymczasowego, nakazał DGTA wydanie im licencji CPL(A). Postanowienie to, wykonane przez DGTA, zostało utrzymane w mocy w dniu 8 sierpnia 2019 r. przez cour d’appel de Bruxelles (sąd apelacyjny w Brukseli, Belgia), który wskazał w szczególności, że DGTA oparła się na nowej wykładni rozpatrywanych przepisów, podlegającej jeszcze zmianom.

22

W międzyczasie, w dniu 31 maja 2019 r., państwo belgijskie pozwało byłych uczniów, z wyjątkiem OP, oraz BFS przed tribunal de première instance francophone de Bruxelles (francuskojęzyczny sąd pierwszej instancji w Brukseli), będący sądem odsyłającym, w szczególności w celu nakazania tym pierwszym zwrotu licencji CPL(A), wydanych im na podstawie postanowienia z dnia18 kwietnia 2019 r. Ponieważ DGTA wydała następnie, tytułem tymczasowym, licencję CPL(A) na rzecz OP, został on również pozwany w tym samym celu przed tym sądem pozwem z dnia 20 grudnia 2019 r.

23

Zdaniem państwa belgijskiego byli uczniowie powinni uzupełnić szkolenie poprzez odbycie godzin szkolenia według wskazań przyrządów na statku powietrznym, a następnie ponownie podejść do egzaminu praktycznego. Dawni uczniowie i BFS są odmiennego zdania.

24

W tych okolicznościach tribunal de première instance francophone de Bruxelles (francuskojęzyczny sąd pierwszej instancji w Brukseli) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

25

Poprzez pytania pierwsze i drugie, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy pkt A ust. 9 lit. e) dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 należy interpretować w ten sposób, że w ramach wskazanych w tym przepisie 115 godzin czasu według wskazań przyrządów można zaliczyć więcej niż 55 godzin czasu ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów, z przekroczeniem 40 godzin szkolenia w locie według wskazań przyrządów i 15 godzin współpracy w załodze wieloosobowej, które powinny zostać odbyte na ziemi.

26

W celu dokonania wykładni przepisu prawa Unii należy wziąć pod uwagę nie tylko jego brzmienie, lecz także jego kontekst oraz cele regulacji, której część przepis ten stanowi (wyrok z dnia 12 października 2017 r., Tigers, C‑156/16, EU:C:2017:754, pkt 21 i przytoczone tam orzecznictwo).

27

Punkt A dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 określa listę szkoleń niezbędnych do wydania licencji CPL(A) i uprawnień „IR”. Zgodnie z pkt A ust. 4 dodatku 3 do załącznika I do tego rozporządzenia szkolenia te muszą obejmować szkolenie teoretyczne i praktyczne, zwane „szkoleniem w locie”.

28

Program szkolenia jest uregulowany w pkt A ust. 9 dodatku 3 do załącznika I do wspomnianego rozporządzenia.

29

Zgodnie z tym przepisem szkolenie to obejmuje „ogółem co najmniej 195 godzin, z uwzględnieniem wszystkich sprawdzianów postępów, z czego czas ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów nie może przekroczyć 55 godzin”. Przepis ten wymienia następnie w lit. a)–f) godziny i rodzaj szkoleń, które kandydaci powinni „co najmniej” odbyć w ciągu tych 195 godzin.

30

W tym względzie w lit. e) znajduje się wymóg odbycia co najmniej „115 godzin czasu według wskazań przyrządów”.

31

Zgodnie z pkt A ust. 9 lit. e), ppkt 1–3 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 owe 115 godzin czasu według wskazań przyrządów obejmuje z kolei „co najmniej”: po pierwsze – 20 godzin w charakterze ucznia-pilota dowódcy, po drugie – 15 godzin współpracy w załodze wieloosobowej, w tym również na symulatorze FFS lub urządzeniu FNPT II, i po trzecie – 50 godzin szkolenia w locie według wskazań przyrządów, z czego „do” 25 godzin może stanowić czas ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów na urządzeniu FNPT I lub „do” 40 godzin może stanowić czas ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów na urządzeniu FNPT II, FTD 2 lub symulatorze FFS (przy czym nie więcej niż 10 godzin można odbyć na urządzeniu FNPT I).

32

W pierwszej kolejności, co się tyczy wykładni literalnej pkt A ust. 9 lit. e) dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011, należy zauważyć, że użycie wyrażenia „co najmniej” wskazuje, że zarówno 115 godzin czasu według wskazań przyrządów, jak i 20 godzin w charakterze ucznia-pilota dowódcy, 15 godzin współpracy w załodze wieloosobowej i 50 godzin szkolenia w locie według wskazań przyrządów stanowi wymagania minimalne. Okoliczność, że suma tych, odpowiednio, 20, 15 i 50 godzin pozostaje niższa niż wymagane 115 godzin czasu według wskazań przyrządów, potwierdza tezę, że wspomniane 20, 15 i 50 godzin odzwierciedla wymagania minimalne, co oznacza, że należy je uzupełnić dodatkowymi godzinami szkoleń, aby osiągnąć wymagane 115 godzin czasu według wskazań przyrządów.

33

Z brzmienia tego przepisu, odczytywanego w świetle definicji pojęcia „czasu według wskazań przyrządów” zawartej w pkt FCL.010 załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011, wynika również, że wymagane 115 godzin czasu według wskazań przyrządów może obejmować zarówno „czas lotu według wskazań przyrządów”, w którym pilot prowadzi statek powietrzny w locie wyłącznie według wskazań przyrządów, oraz „czas ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów”, w którym pilot odbywa szkolenie w symulowanym locie według wskazań przyrządów na szkoleniowych urządzeniach symulacji lotu, niezależnie od tego, czy chodzi o FFS, FNPT, czy FTD.

34

W tym ostatnim kontekście, z samego brzmienia pkt A ust. 9 lit. e) ppkt 2 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 wynika, że 15 godzin współpracy w załodze wieloosobowej może zostać w całości odbytych na ziemi na FFS lub FNPT II. W świetle tego brzmienia, rozważań zawartych w pkt 32 niniejszego wyroku i braku jakichkolwiek przeciwnych wskazań w owym przepisie i owym rozporządzeniu, należy uznać, że osoba wnioskująca może nie tylko odbyć więcej niż 15 godzin współpracy w załodze wieloosobowej, ale może też, co do zasady, ukończyć nadwyżkę godzin również na ziemi. Tak więc można zatem co do zasady zaliczyć ponad 15 godzin czasu według wskazań przyrządów.

35

Natomiast, co się tyczy szkolenia w locie według wskazań przyrządów, z brzmienia pkt A ust. 9 lit. e) ppkt 3 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011, a w szczególności z użycia słowa „do” wynika jednoznacznie, że o ile kandydat powinien odbyć co najmniej 50 godzin szkolenia w locie według wskazań przyrządów, o tyle nie może on odbyć więcej niż 40 z tych godzin na ziemi na FNPT II, FTD 2 lub FFS. Wynika z tego, że godziny szkolenia w locie według wskazań przyrządów odbyte na ziemi przekraczające te 40 godzin nie mogą być wzięte pod uwagę do celów rozliczenia wymaganych godzin szkolenia.

36

W drugiej kolejności, jeśli chodzi o kontekst przepisu zawartego w pkt A ust. 9 lit. e) ppkt 2 i 3 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011, należy przypomnieć, że – jak wskazano w pkt 29 niniejszego wyroku – ów ust. 9, w który wpisuje się ten przepis, stanowi, że szkolenie w locie obejmuje „ogółem co najmniej 195 godzin […], z czego czas ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów nie może przekroczyć 55 godzin”.

37

Wynika z tego jednoznacznie, że kandydat nie może zaliczyć więcej niż 55 godzin czasu ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów, aby uzupełnić swoje szkolenie w locie, licząc wszystkie godziny szkolenia łącznie. Innymi słowy, ewentualne godziny czasu ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów odbyte z przekroczeniem tych 55 godzin nie mogą zostać uwzględnione w rozliczeniu odbytych godzin szkolenia, aby osiągnąć wymaganych ogółem 195 godzin.

38

Tak więc pkt A ust. 9 lit. e) ppkt 2 i 3 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 nie może, bez naruszenia struktury i spójności tego ust. 9, być interpretowany w ten sposób, że pozwala na uwzględnienie liczby godzin ćwiczeń na ziemi według wskazań instrumentów wyższej niż 55 godzin.

39

Zatem w przypadku gdy kandydat odbył, na co pozwala mu pkt A ust. 9 lit. e) ppkt 3 (ii) dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011, 40 godzin ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów, może on na podstawie ust. 9 lit. e) ppkt 2 zaliczyć co najwyżej 15 godzin współpracy w załodze wieloosobowej odbytych na ziemi.

40

Natomiast kandydat, który odbył mniej niż 40 godzin ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów, może żądać uwzględnienia ponad 15 godzin współpracy w załodze wieloosobowej na ziemi, o ile jego szkolenie spełnia w szczególności wymóg górnej granicy 55 godzin czasu według wskazań przyrządów podczas całego szkolenia.

41

Wbrew argumentom wysuniętym przez byłych uczniów i przez BFS w ich uwagach na piśmie dokonana w ten sposób wykładnia pkt A ust. 9 lit. e) ppkt 2 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 nie zmienia zawartego w nim minimalnego wymogu w górną granicę.

42

W trzeciej kolejności wykładnia, zgodnie z którą kandydat nie może zaliczyć więcej niż 55 godzin ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów na podstawie pkt A ust. 9 lit. e) dodatku do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011, znajduje potwierdzenie w celu tego rozporządzenia.

43

Rozporządzenie to wpisuje się bowiem, jak wynika z jego motywu 1, w ogół przepisów mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego.

44

Cel ten wymaga zaś, aby każdy kandydat zdobył doświadczenie w rzeczywistym locie, odbywając znaczną liczbę godzin szkolenia w rzeczywistych warunkach w samolocie. Choć szkolenie w ziemi jest uzupełnieniem szkolenia w locie, nie może go jednak zastąpić.

45

W świetle całości powyższych rozważań na pytania pierwsze i drugie trzeba odpowiedzieć, iż pkt A ust. 9 lit. e) dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 należy interpretować w ten sposób, że przy rozliczeniu wskazanych w tym przepisie 115 godzin czasu według wskazań przyrządów nie jest możliwe zaliczanie więcej niż 55 godzin ćwiczeń na ziemi według wskazań przyrządów.

46

Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy wykładni pkt A ust. 10 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 należy dokonywać w ten sposób, że w przypadku gdy kandydat zdał egzamin praktyczny przed odbyciem wszystkich wymaganych godzin szkolenia, licencja CPL(A) może zostać mu przyznana po uzupełnieniu jego szkolenia, bez konieczności ponownego zdania odpowiedniego egzaminu praktycznego.

47

Zgodnie z pkt A ust. 10 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 „[p]o ukończeniu odpowiedniego szkolenia w locie przystępuje do egzaminu praktycznego […]”.

48

Brzmienie tego przepisu, niezależnie od tego, czy chodzi między innymi o jego wersję w języku niemieckim („[n]ach Abschluss”), hiszpańskim („[t]ras la finalizacion”), francuskim („[à] l’issue”), włoskim („[i]n seguito al completamento”) lub angielskim („[u]pon completion”), przewiduje wyraźnie, że dopiero po odbyciu szkolenia w locie kandydat może przystąpić do egzaminu praktycznego.

49

Żadnej innej interpretacji nie można wywieść z definicji egzaminu praktycznego zawartej w pkt FCL.010 załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 ani też z ogólnych wymagań dotyczących tego egzaminu, przedstawionych w pkt FCL.030 tego załącznika. Nie zawierają one bowiem żadnej wskazówki, z której można by jasno wywnioskować, że egzamin praktyczny może zostać przeprowadzony przed ukończeniem wszystkich godzin szkolenia w locie.

50

Wynika z tego, że kandydat, który zdał egzamin praktyczny przed ukończeniem wymaganej liczby godzin szkolenia, musi nie tylko uzupełnić swoje szkolenie, ale także ponownie zdać odpowiedni egzamin praktyczny po ukończeniu pełnego szkolenia.

51

W świetle całości powyższych rozważań na pytanie trzecie trzeba odpowiedzieć, iż pkt A ust. 10 dodatku 3 do załącznika I do rozporządzenia nr 1178/2011 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy kandydat zdał egzamin praktyczny przed odbyciem wszystkich wymaganych godzin szkolenia, licencja CPL(A) może zostać mu przyznana dopiero po uzupełnieniu jego szkolenia i ponownym zdaniu odpowiedniego egzaminu praktycznego.

52

Biorąc pod uwagę odpowiedzi udzielone na pytania od pierwszego do trzeciego, należy orzec w przedmiocie wątpliwości sądu odsyłającego wyrażonych w pytaniu czwartym, dotyczący możliwości ograniczenia skutków niniejszego wyroku w czasie.

53

Należy w tym względzie przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wykładnia normy prawa Unii dokonana przez Trybunał w ramach wykonania kompetencji przyznanej mu w art. 267 TFUE wyjaśnia i precyzuje znaczenie oraz zakres tej normy, tak jak należy lub należało ją rozumieć i stosować od chwili jej wejścia w życie. Z powyższego wynika, że sądy mogą i powinny stosować zinterpretowany w ten sposób przepis do stosunków prawnych powstałych przed wydaniem wyroku w sprawie wniosku o dokonanie wykładni, jeżeli spełnione są ponadto wszystkie pozostałe przesłanki wszczęcia przed właściwym sądem postępowania w sprawie związanej ze stosowaniem takiego przepisu [wyrok z dnia 24 listopada 2020 r., Openbaar Ministerie (podrabianie dokumentów), C‑510/19, EU:C:2020:953, pkt 73 i przytoczone tam orzecznictwo].

54

Jedynie w wyjątkowych przypadkach Trybunał, stosując ogólną zasadę pewności prawa leżącą u podstaw unijnego porządku prawnego, może uznać, że należy ograniczyć ze skutkiem dla wszystkich zainteresowanych możliwość powoływania się na zinterpretowany przez niego przepis celem podważenia stosunków prawnych nawiązanych w dobrej wierze. Aby można było orzec tego rodzaju ograniczenie, powinny zostać spełnione dwie istotne przesłanki, a mianowicie dobra wiara zainteresowanych i ryzyko wystąpienia poważnych konsekwencji [wyrok z dnia 24 listopada 2020 r., Openbaar Ministerie (podrabianie dokumentów), C‑510/19, EU:C:2020:953, pkt 74 i przytoczone tam orzecznictwo].

55

W niniejszym przypadku należy zauważyć, że ani wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, ani uwagi przedłożone Trybunałowi nie zawierają elementów świadczących o tym, że przyjęta przez Trybunał w niniejszym wyroku wykładnia wiąże się z ryzykiem poważnych konsekwencji, wobec braku dokładnej wskazówki co do liczby stosunków prawnych nawiązanych w dobrej wierze, na które ta wykładnia może mieć wpływ.

56

Oceny tej nie podważa podniesiony w uwagach na piśmie przez byłych uczniów i BFS argument, zgodnie z którym odpowiedzi na pytania od pierwszego do trzeciego siłą rzeczy i w sposób automatyczny prowadzą do cofnięcia z mocą wsteczną wszystkich licencji CPL(A) przyznanych we wszystkich państwach członkowskich po ukończeniu nieprawidłowego szkolenia.

57

W istocie, podczas gdy argument ten wydaje się opierać na założeniu, że licencje CPL(A) przyznane na mocy decyzji, które stały się ostateczne, będą musiały zostać cofnięte, należy przypomnieć, bez uszczerbku dla orzecznictwa przywołanego w pkt 53 niniejszego wyroku, że zgodnie z zasadą pewności prawa prawo Unii nie wymaga, by organ administracyjny był co do zasady zobowiązany do zmiany decyzji administracyjnej, która stała się ostateczna wraz z upływem rozsądnego terminu na wniesienie środka zaskarżenia lub poprzez wyczerpanie dróg zaskarżenia. Przestrzeganie tej zasady pozwala zapobiec nieograniczonemu podważaniu aktów administracyjnych wywołujących skutki prawne (zob. podobnie wyroki: z dnia 13 stycznia 2004 r., Kühne & Heitz, C‑453/00, EU:C:2004:17, pkt 22, 24; a także z dnia 14 maja 2020 r., Országos Idegenrendészeti Főigazgatóság Dél-alföldi Regionális Igazgatóság, C‑924/19 PPU i C‑925/19 PPU, EU:C:2020:367, pkt 186 i przytoczone tam orzecznictwo).

58

W tych okolicznościach w niniejszym przypadku nic nie uzasadnia odstąpienia od zasady, zgodnie z którą wyrok w sprawie wykładni wywołuje skutki od dnia wejścia w życie interpretowanego przepisu.

59

W świetle całości powyższych rozważań nie ma potrzeby, by ograniczyć w czasie skutki niniejszego wyroku.

60

Ponadto, aby udzielić sądowi odsyłającemu pełnej odpowiedzi, należy dodać, że pełna skuteczność prawa Unii oraz skuteczna ochrona praw, jakie wywodzą z niego jednostki, może – w stosownym przypadku – być zagwarantowana zasadą odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone jednostkom w wyniku naruszenia prawa Unii, za które można przypisać mu odpowiedzialność, która to zasada jest nieodłączną częścią systemu traktatów, na którym opiera się Unia (zob. podobnie wyroki: z dnia 5 marca 1996 r., Brasserie du pêcheur i Factortame, C‑46/93 i C‑48/93, EU:C:1996:79, pkt 20, 39, 52; a także z dnia 19 grudnia 2019 r., Deutsche Umwelthilfe, C‑752/18, EU:C:2019:1114, pkt 54).

61

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje: