–

w imieniu UK – C. Kress, Rechtsanwalt,

–

w imieniu RT – T. Röske, Rechtsanwalt,

–

w imieniu JL – M. Basun, Rechtsanwalt,

–

w imieniu Volkswagen Bank GmbH – I. Heigl i T. Winter, Rechtsanwälte,

–

w imieniu BMW Bank – R. Hall, Rechtsanwalt,

–

w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller, M. Hellmann, U. Bartl i E. Lankenau, w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu rządu czeskiego – M. Smolek, J. Vláčil i S. Šindelková, w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu Komisji Europejskiej – G. Goddin i B.R. Killmann, w charakterze pełnomocników,

1

Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni art. 10 ust. 2 i art. 14 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz.U. 2008, L 133, s. 66).

2

Wnioski te zostały złożone w ramach sporów, w sprawie C‑33/20, pomiędzy UK a Volkswagen Bank GmbH, w sprawie C‑155/20, pomiędzy RT, SV i BC a Volkswagen Bank i Skoda Bank, oddziałem Volkswagen Bank (zwanym dalej „Skoda Bank”), oraz, w sprawie C‑187/20, pomiędzy JL i DT a BMW Bank GmbH i Volkswagen Bank, w przedmiocie ważności odstąpienia przez UK, RT, SV, BC, JL i DT od umów o kredyt zawartych z tymi bankami.

3

Motywy 30 i 31 dyrektywy 2008/48 stanowią:

4

Artykuł 3 tej dyrektywy, zatytułowany „Definicje”, stanowi:

„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:

[…]

[…]

5

Artykuł 10 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Informacje zamieszczane w umowach o kredyt”, stanowi:

„1.   Umowy o kredyt sporządza się w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku.

Wszystkie umawiające się strony otrzymują egzemplarz umowy o kredyt. Niniejszy artykuł pozostaje bez uszczerbku dla wszelkich przepisów krajowych dotyczących ważności umów o kredyt, które są zgodne z prawem wspólnotowym.

2.   W umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły określa się:

[…]

[…]

[…]

[…]”.

6

Artykuł 13 omawianej dyrektywy, zatytułowany „Umowy o kredyt odnawialny”, określa warunki, na jakich konsument i kredytodawca mogą wypowiedzieć umowę o kredyt odnawialny.

7

Artykuł 14 dyrektywy 2008/48, zatytułowany „Prawo do odstąpienia od umowy”, stanowi w ust. 1:

„Konsumentowi przysługuje prawo do odstąpienia od umowy o kredyt bez podania przyczyny w terminie czternastu dni kalendarzowych.

Okres, w którym możliwe jest odstąpienie od umowy, rozpoczyna się:

8

Artykuł 22 tej dyrektywy, zatytułowany „Harmonizacja i bezwzględnie wiążący charakter niniejszej dyrektywy”, stanowi w ust. 1:

„W zakresie, w jakim niniejsza dyrektywa zawiera zharmonizowane przepisy, państwa członkowskie nie mogą utrzymywać w swoim prawie krajowym ani wprowadzać do niego przepisów odbiegających od tych, które zostały ustanowione w niniejszej dyrektywie”.

9

Artykuł 23 rzeczonej dyrektywy, zatytułowany „Sankcje”, ma następujące brzmienie:

„Państwa członkowskie ustanawiają przepisy dotyczące sankcji mających zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych zgodnie z niniejszą dyrektywą i podejmują wszelkie niezbędne działania w celu zapewnienia stosowania tych sankcji. Przewidziane sankcje muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające”.

10

Zatytułowany „Wymogi informacyjne w odniesieniu do umów kredytu konsumenckiego, odpłatnej pomocy finansowej i umów pośrednictwa kredytowego” art. 247 Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuche (ustawy wprowadzającej do niemieckiego kodeksu cywilnego) z dnia 21 września 1994 r. (BGBl. 1994 I, s. 2494, i sprostowanie BGBl. 1997 I, s. 1061), w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych rozpatrywanych w postępowaniach głównych (zwanej dalej „EGBGB”), stanowi:

„[…]

„§ 3   Treść informacji udzielanych przed zawarciem umowy

[…]

§ 6   Treść umowy

[…]

§ 7   Inne informacje podawane w umowie

[…]”.

11

Zatytułowany „Stopa bazowa” § 247 Bürgerliches Gesetzbuch (kodeksu cywilnego), w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych rozpatrywanych w postępowaniach głównych (zwanego dalej „BGB”), stanowi:

„(1)   Stopa bazowa wynosi 3,62%. W dniu 1 stycznia i 1 lipca każdego roku koryguje się ją o wartość procentową, o którą od ostatniej zmiany zwiększyła się lub zmniejszyła się wartość referencyjna. Wartość referencyjna odpowiada stopie procentowej ustalonej przez Europejski Bank Centralny do ostatniej podstawowej operacji refinansującej przeprowadzonej przed pierwszym dniem kalendarzowym danego półrocza.

(2)   Stopa bazowa jest podawana do wiadomości przez Deutsche Bundesbank [(niemiecki bank federalny)] w Bundesanzeiger niezwłocznie po datach określonych w ust. 1 zdanie drugie”.

12

Paragraf 288 BGB, zatytułowany „Odsetki za opóźnienie i inne należności”, stanowi w ust. 1:

„Od każdego zobowiązania pieniężnego nalicza się odsetki za okres opóźnienia. Stopa oprocentowania odsetek za opóźnienie jest wyższa o pięć punktów procentowych rocznie od stopy bazowej”.

13

Paragraf 314 BGB, zatytułowany „Wypowiedzenie z ważnych powodów umów o charakterze ciągłym”, stanowi w ust. 1:

„Każda umowa o charakterze ciągłym może zostać wypowiedziana z ważnego powodu przez każdą ze stron bez zachowania okresu wypowiedzenia. Ważny powód istnieje wówczas, gdy kontynuacja stosunku umownego do uzgodnionej chwili jego zakończenia lub do upływu okresu wypowiedzenia nie może zostać narzucona stronie wypowiadającej umowę, ze względu na wszystkie okoliczności faktyczne zaistniałe w danym wypadku i właściwe obu stronom interesy”.

14

Paragraf 355 BGB, zatytułowany „Prawo odstąpienia od umów konsumenckich”, ma następujące brzmienie:

„(1)   Jeżeli ustawa przyznaje konsumentowi prawo do odstąpienia od umowy zgodnie z niniejszym przepisem, konsument i przedsiębiorca przestają być związani swoimi oświadczeniami woli o zawarciu umowy, jeżeli konsument odwołuje swoje oświadczenie w tym względzie w zakreślonym terminie.

(2)   Termin na odstąpienie od umowy wynosi 14 dni. O ile nie zastrzeżono inaczej, jego bieg rozpoczyna się w dniu zawarcia umowy”.

15

Paragraf 356b BGB, zatytułowany „Prawo do odstąpienia od umów o kredyt konsumencki”, stanowi w ust. 2:

„Jeżeli dokument przekazany kredytobiorcy zgodnie z ust. 1 nie zawiera obowiązkowych informacji, o których mowa w § 492 ust. 2, bieg terminu rozpoczyna się dopiero z chwilą uzupełnienia tego braku zgodnie z § 492 ust. 6 […]”.

16

Paragraf 357 BGB, zatytułowany „Skutki prawne odstąpienia od umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość, z wyjątkiem umów o świadczenie usług finansowych”, stanowi w ust. 1:

„Otrzymane świadczenia podlegają zwrotowi najpóźniej po upływie 14 dni”.

17

Paragraf 357a BGB jest zatytułowany „Skutki prawne odstąpienia od umów o świadczenie usług finansowych”. Ustęp 1 tego przepisu ma następujące brzmienie:

„Otrzymane świadczenia podlegają zwrotowi nie później niż po upływie 30 dni”.

18

Paragraf 358 BGB, zatytułowany „Umowa związana z umową, od której odstąpiono”, ma następujące brzmienie:

„[…]

19

Paragraf 491a BGB, zatytułowany „Obowiązki dotyczące informacji udzielanych przed zawarciem umów o kredyt zawieranych z konsumentami”, stanowi w ust. 1:

„W przypadku umowy o kredyt zawieranej z konsumentem kredytodawca jest zobowiązany udzielić kredytobiorcy informacji, o których mowa w art. 247 [EGBGB] w formie przewidzianej w tym przepisie”.

20

Paragraf 492 BGB, zatytułowany „Forma pisemna, treść umowy”, stanowi:

„(1)   Umowy o kredyt konsumencki zawiera się w formie pisemnej, chyba że przewidziana została forma bardziej rygorystyczna […]”.

(2)   Umowa musi zawierać informacje wymagane w odniesieniu do umów o kredyt zawieranych z konsumentami i wymienione w art. 247 §§ 6–13 [EGBGB].

[…]

(5)   Informacje udzielane przez kredytodawcę kredytobiorcy po zawarciu umowy są przekazywane na trwałym nośniku”.

21

Paragraf 495 BGB, zatytułowany „Prawo do odstąpienia od umowy; czas na zastanowienie się”, stanowi w ust. 1:

„W przypadku umowy o kredyt zawieranej z konsumentem kredytobiorcy przysługuje prawo do odstąpienia od umowy zgodnie z § 355 BGB”.

22

W dniu 19 grudnia 2015 r. UK, jako konsument, zawarł z Volkswagen Bank umowę o kredyt na kwotę 10671,63 EUR przeznaczoną na zakup pojazdu marki Volskwagen do użytku prywatnego (zwaną dalej „sporną umową w sprawie C‑33/20”). Sprzedawcą tego pojazdu była spółka Hahn Automobile GmbH & Co. KG (zwana dalej „sprzedawcą A”). Ponieważ cena sprzedaży wynosiła 15200 EUR, UK wypłacił sprzedawcy A zaliczkę w wysokości 5000 EUR i sfinansował kwotę 10200 EUR, a także jednorazową składkę na ubezpieczenie pozostałego zadłużenia w wysokości 471,63 EUR, czyli łącznie kwotę 10671,63 EUR.

23

Sporna umowa w sprawie C‑33/20 zawierała następującą informację:

„Po wypowiedzeniu umowy naliczymy Państwu odsetki według ustawowej stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie. Roczna stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wynosi 5 punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej”.

24

Ponadto UK przekazano dokument zatytułowany „Standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego”. W dokumencie tym wskazano:

„Roczna stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wynosi 5 punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej. Bazowa stopa oprocentowania jest określana przez Niemiecki Bank Federalny i ustalana, odpowiednio, na dzień 1 stycznia i 1 lipca każdego roku”.

25

Sąd odsyłający wyjaśnia, że w spornej umowie w sprawie C‑33/20 nie wskazano w postaci wartości liczbowej mającej zastosowanie stopy odsetek za opóźnienie ani nawet mającej zastosowanie referencyjnej stopy oprocentowania, czyli bazowej stopy procentowej przewidzianej w § 247 BGB. Ponadto sąd ten stwierdza, że w umowie tej nie wskazano również mechanizmu zmian stopy odsetek za opóźnienie, ponieważ przekazany UK dokument, o którym mowa w punkcie poprzednim, nie stanowił części spornej umowy w sprawie C‑33/20 ze względu na niespełnienie wymogu formy pisemnej przewidzianego w § 492 ust. 1 BGB.

26

Sporna umowa w sprawie C‑33/20 przewidywała, co następuje:

„Bank może żądać zapłaty odpowiedniego odszkodowania za szkodę bezpośrednio związaną z wcześniejszą spłatą. Bank będzie obliczał szkodę zgodnie z finansowo-matematycznymi ramami określonymi przez Bundesgerichtshof [(federalny trybunał sprawiedliwości, Niemcy)], które uwzględniają w szczególności:

27

Co się tyczy warunków wypowiedzenia spornej umowy w sprawie C‑33/20 przez kredytodawcę z ważnego powodu, umowa ta nie przewidywała formy, w jakiej wypowiedzenie to powinno nastąpić, i nie określała także terminu jej wypowiedzenia przez kredytodawcę. Jak wynika z postanowienia odsyłającego, umowa ta nie zawierała informacji o prawie kredytobiorcy do jej wypowiedzenia zgodnie z § 314 BGB.

28

Volkswagen Bank korzystał z usług sprzedawcy A w zakresie przygotowania i zawarcia spornej umowy w sprawie C‑33/20. Sprzedawca ten w szczególności działał jako pośrednik kredytowy na rzecz Volkswagen Bank i posługiwał się dostarczonymi przez ten bank wzorami umów. Umowa ta przewidywała, że od dnia 15 lutego 2016 r. UK był zobowiązany do spłaty kwoty kredytu wynoszącej 11545,26 EUR (odpowiadającej pożyczonemu kapitałowi netto w wysokości10671,63 EUR, powiększonemu o odsetki w wysokości 873,63 EUR) w 48 miesięcznych ratach w jednakowej wysokości 150,08 EUR oraz ostatniej raty w wysokości 4341,42 EUR, której zapłata miała nastąpić w dniu 16 stycznia 2020 r.

29

UK regularnie spłacał przewidziane raty miesięczne. Jednakże w piśmie z dnia 22 stycznia 2019 r. złożył on oświadczenie o odstąpieniu od rzeczonej umowy. Volkswagen Bank odrzucił to odstąpienie.

30

Zdaniem UK z uwagi na przekazane w dniu 22 stycznia 2019 r. odstąpienie od spornej umowy w sprawie C‑33/20 uległa ona przekształceniu w zobowiązanie do zwrotu świadczeń. W pozwie wniesionym do sądu odsyłającego domaga się on stwierdzenia, że począwszy od dnia 22 stycznia 2019 r. jest on zwolniony z obowiązku spłaty rat miesięcznych na rzecz Volkswagen Bank. Ponadto domaga się on od spółki Volkswagen Bank zwrotu już uiszczonych rat, a także zaliczki zapłaconej sprzedawcy A, w zamian za zwrot zakupionego pojazdu.

31

Volkswagen Bank stoi na stanowisku, że złożone przez UK oświadczenie o odstąpieniu od umowy zostało złożone po upływie terminu, w związku z czym odstąpienie to nie jest ważne.

32

W tych okolicznościach Landgericht Ravensburg (sąd krajowy w Ravensburgu, Niemcy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

33

W dniu 3 stycznia 2015 r. RT zawarł z Volkswagen Bank umowę o kredyt na kwotę 11257,14 EUR. W dniu 23 maja 2015 r. SV zawarła z tym samym bankiem tego samego rodzaju umowę na kwotę 16400 EUR. W dniu 24 lipca 2014 r. BC zawarła umowę o kredyt na kwotę 7332,34 EUR ze Skoda Bank (umowy te zwane będą dalej łącznie „spornymi umowami w sprawie C‑155/20”). Te umowy o kredyt były przeznaczone na sfinansowanie zakupu przeznaczonego do użytku prywatnego pojazdu marki Volkswagen, w wypadku RT i SV, oraz marki Skoda, w wypadku BC. Sprzedawcami tych pojazdów były odpowiednio spółki Autohaus Kilgus GmbH & Co. KG (zwana dalej „sprzedawcą B”), Autohaus Humm GmbH (zwana dalej „sprzedawcą C”) oraz Held & Ströhle GmbH & Co. KG (zwana dalej „sprzedawcą D”). Cena sprzedaży pojazdu zakupionego przez RT wynosiła 15750 EUR, cena pojazdu zakupionego przez SV wynosiła 23900 EUR, a cena pojazdu zakupionego przez BC wynosiła 15940 EUR. Konsumenci ci wpłacili na rzecz sprzedawców B, C i D zaliczki w wysokości, odpowiednio, 5000 EUR, 7500 EUR i 8900 EUR oraz sfinansowali w drodze spornych umów w sprawie C‑155/20 kwoty, odpowiednio, 10750 EUR, 16400 EUR i 7040 EUR, a w przypadku RT i BC także jednorazowe składki na ubezpieczenie pozostałego zadłużenia w wysokości, odpowiednio, 507,14 EUR i 292,34 EUR, to jest łącznie 11257,14 EUR i 7332,34 EUR.

34

Sporne umowy w sprawie C‑155/20 zawierały informację identyczną z tą, która została przytoczona w pkt 23 niniejszego wyroku.

35

Dokument, o którym mowa w pkt 24 niniejszego wyroku, zatytułowany „Standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego”, został dostarczony również RT, SV i BC.

36

Sąd odsyłający wyjaśnia, że w spornych umowach w sprawie C‑155/20 nie wskazano w postaci wartości liczbowej mającej zastosowanie stopy odsetek za opóźnienie ani nawet mającej zastosowanie referencyjnej stopy oprocentowania, czyli bazowej stopy procentowej przewidzianej w § 247 BGB. Ponadto sąd ten stwierdza, że w umowach tych nie wskazano również mechanizmu zmian stopy odsetek za opóźnienie, ponieważ dokument, o którym mowa w punkcie poprzednim, nie stanowił części rzeczonych umów ze względu na niespełnienie wymogu formy pisemnej przewidzianego w § 492 ust. 1 BGB.

37

Sporne umowy w sprawie C‑155/20 zawierały również klauzulę identyczną z tą, która została przytoczona w pkt 26 niniejszego wyroku.

38

Co się tyczy warunków wypowiedzenia tych umów przez kredytodawcę z ważnego powodu, podobnie jak sporna umowa w sprawie C‑33/20, sporne umowy w sprawie C‑155/20 ani nie przewidywały formy, w jakiej wypowiedzenie to powinno nastąpić, ani nie określały terminu ich wypowiedzenia przez kredytodawcę, ani też nie zawierały informacji o prawie kredytobiorcy do ich wypowiedzenia zgodnie z § 314 BGB.

39

Volkswagen Bank i Skoda Bank korzystały z usług sprzedawców B, C i D w zakresie przygotowania i zawarcia spornych umów w sprawie C‑155/20. Sprzedawcy ci działali w szczególności jako pośrednicy kredytowi na rzecz Volkswagen Bank i Skoda Bank i posługiwali się dostarczonymi przez te banki wzorami umów. Umowy te przewidywały, że, odpowiednio, od dnia 15 lutego 2015 r., od dnia 1 czerwca 2015 r. i od dnia 3 września 2014 r. RT, SV i BC są zobowiązani do spłaty kwoty kredytu, powiększonej o odsetki w wysokości 669,90 EUR w wypadku RT, w wysokości 1241,97 EUR w wypadku SV i w wysokości 225,87 EUR w wypadku BC. Odpowiednie spłaty miały zostać dokonane w 48, 36 i 24 miesięcznych ratach w jednakowej wysokości 248,48 EUR, 146,87 EUR i 150 EUR, przy czym SV i BC byli zobowiązani do dokonania ostatniej wpłaty w wysokości, odpowiednio, 12354,65 EUR w dniu 1 maja 2018 r. i 3958,21 EUR w dniu 3 sierpnia 2016 r.

40

RT regularnie spłacał przewidziane raty miesięczne. Jednakże na krótko przed całkowitym wykonaniem zobowiązań płatniczych, przewidzianym na dzień 15 grudnia 2018 r., pismem z dnia 22 listopada 2018 r. RT odstąpił od umowy o kredyt zawartej z Volkswagen Bank w dniu 3 stycznia 2015 r.

41

SV regularnie spłacała uzgodnione raty miesięczne i spłaciła kredyt, uiszczając ostatnią z należnych rat w dniu 1 maja 2018 r. W dniu 4 czerwca 2018 r. zbyła na rzecz sprzedawcy C pojazd, za zakup którego uzyskała ona finansowanie, za kwotę 8031,46 EUR. Pismem z dnia 5 stycznia 2019 r. SV odstąpiła od swojego oświadczenia woli co do zawarcia umowy o kredyt zawartej z Volkswagen Bank w dniu 23 maja 2015 r.

42

BC regularnie spłacała uzgodnione raty miesięczne i spłaciła kredyt w całości, uiszczając ostatnią z rat w uzgodnionym terminie, to jest w dniu 3 sierpnia 2016 r. W piśmie z dnia 25 kwietnia 2019 r. odstąpiła ona od umowy o kredyt zawartej ze Skoda Bank w dniu 24 lipca 2014 r.

43

RT uważa, że odstąpienie przez niego od umowy jest ważne, ponieważ termin na odstąpienie nie rozpoczął biegu ze względu na to, iż umowa o kredyt zawarta z Volkswagen Bank w dniu 3 stycznia 2015 r. zawierała błędne informacje. W konsekwencji domaga się on od spółki Volkswagen Bank zwrotu zapłaconych już miesięcznych rat w wysokości 11997,04 EUR, a także zapłaconej sprzedawcy B zaliczki w wysokości 5000 EUR, czyli całkowitej kwoty 16927,04 EUR, pomniejszonej o naliczone do dnia odstąpienia od umowy odsetki w wysokości 668,41 EUR. RT żąda zatem zwrotu pozostałej kwoty w wysokości 16258,63 EUR w zamian za zwrot zakupionego pojazdu. Ponadto RT wnosi o stwierdzenie, że Volkswagen Bank odmawia odbioru tego pojazdu.

44

SV twierdzi, że z uwagi na odstąpienie przez nią od umowy o kredyt zawartej z Volkswagen Bank w dniu 23 maja 2015 r. uległa ona przekształceniu w zobowiązanie do zwrotu świadczeń. Żąda ona zatem od spółki Volkswagen Bank zwrotu uiszczonych przez siebie miesięcznych rat kredytu, czyli kwoty 17641,97 EUR, a także zapłaconej sprzedawcy C zaliczki w wysokości 7500 EUR, czyli kwoty 25141,97 EUR, pomniejszonej o uzyskaną cenę sprzedaży pojazdu w wysokości 8031,46 EUR, a więc łącznej kwoty 17770,51 EUR.

45

Zdaniem BC z uwagi na odstąpienie przez nią od umowy o kredyt zawarte ze Skoda Bank w dniu 24 lipca 2014 r. uległa ona przekształceniu w zobowiązanie do zwrotu świadczeń. Żąda ona zatem od spółki Skoda Bank zwrotu świadczeń wypłaconych tej spółce z tytułu spłaty kredytu w wysokości 7332,34 EUR oraz zaliczki w wysokości 8900 EUR wypłaconej sprzedawcy D po wydaniu zakupionego pojazdu. Ponadto BC wnosi o stwierdzenie, że Skoda Bank odmawia odbioru tego pojazdu.

46

W tych okolicznościach Landgericht Ravensburg (sąd krajowy w Ravensburgu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

47

W dniu 4 maja 2017 r. JL zawarł z BMW Bank umowę o kredyt opiewającą na kwotę 24.401,84 EUR, a w dniu 23 marca 2016 r. DT zawarł tego samego rodzaju umowę z Audi Bank, oddziałem Volkswagen Bank (zwanym dalej „Audi Bank”) na kwotę 37710 EUR (zwane dalej „spornymi umowami w sprawie C‑187/20”). Te umowy o kredyt miały na celu sfinansowanie zakupu pojazdu, przeznaczonego do użytku prywatnego, marki BMW, w wypadku JL, i marki Audi, w wypadku DT. Sprzedawcami tych pojazdów były odpowiednio spółki Auer Gruppe GmbH (zwana dalej „sprzedawcą E”) i Autohaus Locher (zwany dalej „sprzedawcą F”). Ponieważ cena sprzedaży pojazdu zakupionego przez JL wynosiła 23500 EUR, wypłacił on sprzedawcy E zaliczkę w wysokości 1000 EUR i sfinansował pozostałą kwotę 22500 EUR oraz kwotę odpowiadającą składce ubezpieczeniowej w wysokości 1901,84 EUR, podczas gdy DT, który zakupił pojazd za cenę 37710 EUR sfinansował całą tę kwotę z uzyskanego kredytu.

48

BMW Bank i Audi Bank korzystały z usług odpowiednio sprzedawców E i F w zakresie przygotowania i zawarcia spornych umów w sprawie C‑187/20. Obie te umowy przewidywały, że, odpowiednio, od dnia 5 maja 2017 r. i od dnia 1 maja 2016 r. JL i DT byli zobowiązani do spłaty kwoty kredytu powiększonej o odsetki, których łączna kwota wynosiła 1413,14 EUR w wypadku JL i 1737,40 EUR w wypadku DT. Odpowiednie spłaty miały zostać dokonane w 47 i 48 miesięcznych ratach w jednakowej wysokości 309,25 EUR i 395,65 EUR, przy czym JL i DT byli zobowiązani do dokonania ostatniej płatności odpowiednio w wysokości 11280 EUR w dniu 5 kwietnia 2021 r. i w wysokości 20456,20 EUR w dniu 1 kwietnia 2020 r.

49

Pismami z dnia 13 czerwca 2019 r. i z dnia 12 stycznia 2019 r. JL i DT odstąpili od spornych umów w sprawie C‑187/20.

50

JL i DT twierdzą, że odstąpienie od umowy jest ważne, ponieważ termin na odstąpienie nie rozpoczął biegu ze względu na to, iż umowy te zawierały błędne informacje. JL wnosi zatem do sądu odsyłającego o stwierdzenie, że od dnia 13 czerwca 2019 r. odsetki i spłata kapitału nie są należne. DT domaga się od Audi Bank zwrotu, po przekazaniu tej spółce zakupionego pojazdu, 43 zapłaconych rat miesięcznych, czyli łącznie 17012,95 EUR. Ponadto DT wnosi o stwierdzenie, że nie jest zobowiązany ani do zapłaty odsetek, ani do spłaty kapitału, i że Audi Bank odmawia odbioru zakupionego pojazdu.

51

Jak wynika z postanowienia odsyłającego, sporne umowy w sprawie C‑187/20 nie zawierały definicji rodzaju przyznanego kredytu. Jednakże dokument zatytułowany „Standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego”, który został załączony do umowy zawartej przez JL i który stał się integralną częścią tej umowy, zawierał następującą wzmiankę: „Kredyt ratalny ze stałą miesięczną ratą i stałym oprocentowaniem”. DT otrzymał analogiczny dokument noszący taki sam tytuł i zawierający w szczególności następujące wzmianki „Kredyt ratalny z potwierdzonym prawem do odstąpienia”, a także „Stałe raty miesięczne i podwyższona rata końcowa”.

52

Sąd odsyłający stwierdza, że sporne umowy w sprawie C‑187/20 nie zawierają informacji, z których wynikałoby, że po wypłaceniu kredytu obowiązek zapłaty ceny sprzedaży ustaje wobec sprzedającego do wysokości tej kwoty, a kupujący może żądać od sprzedawcy, po zapłaceniu pełnej ceny sprzedaży, wydania zakupionego pojazdu.

53

Co się tyczy informacji o stopie odsetek za opóźnienie, umowa zawarta przez JL z BMW Bank w dniu 4 maja 2017 r. przewidywała:

„Jeśli kredytobiorca/współkredytobiorca opóźnia się z dokonaniem płatności, odsetki za opóźnienie będą naliczane w wysokości pięciu punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej w skali roku. Stopa bazowa będzie każdorazowo ustalana na dzień 1 stycznia i 1 lipca danego roku i podawana do wiadomości przez Niemiecki Bank Federalny w Bundesanzeiger”.

54

Co się tyczy umowy zawartej przez DT z Audi Bank w dniu 23 marca 2016 r., zawierała ona następującą wzmiankę:

„W wypadku wypowiedzenia umowy naliczymy Państwu ustawowe oprocentowanie dla odsetek za opóźnienie. Roczna stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wynosi 5 punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej”.

55

Ponadto dokument otrzymany przez DT, o którym mowa w pkt 51 niniejszego wyroku,” stanowił:

„Roczna stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wynosi 5 punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej. Stopa bazowa jest określana przez Niemiecki Bank Federalny i ustalana każdorazowo na dzień 1 stycznia i 1 lipca każdego roku”.

56

Wspomniany dokument nie stał się jednak integralną częścią umowy zawartej przez DT z Audi Bank w dniu 23 marca 2016 r. ze względu na niespełnienie wymogu formy pisemnej przewidzianego w § 492 ust. 1 BGB.

57

Sąd odsyłający stwierdza, że mechanizm zmian stopy odsetek za zwłokę nie został w pełni wyjaśniony w spornych umowach w sprawie C‑187/20. O ile bowiem warunki umowy zawartej przez JL z BMW Bank w dniu 4 maja 2017 r. odnosiły się do ustalania przez Niemiecki Bank Federalny, dwa razy w roku, bazowej stopy procentowej, o tyle umowa ta nie precyzuje, że stopa ta odpowiada stopie procentowej dla ostatniej podstawowej operacji refinansowej przeprowadzonej przez Europejski Bank Centralny, ponieważ wspomniana umowa nie odsyła również do mającego znaczenie w tym względzie § 247 ust. 1 BGB.

58

Podobnie ani umowa zawarta przez DT z Aui Bank w dniu 23 marca 2016 r., ani dokument zatytułowany „standardowy europejski arkusz informacyjny” nie wskazują, na jakiej podstawie ustalana jest bazowa stopa procentowa, o której mowa w tej umowie.

59

Sporne umowy w sprawie C‑187/20 zawierały także klauzulę identyczną z tą, która została przytoczona w pkt 26 niniejszego wyroku.

60

Co się tyczy prawa kredytobiorcy do wypowiedzenia umowy z ważnego powodu, umowa zawarta przez JL z BMW Bank w dniu 4 maja 2017 r. nie zawierała odesłania do § 314 BGB i nie wskazywała, że wypowiedzenie umowy na podstawie tego przepisu powinno nastąpić w rozsądnym terminie. Umowa zawarta przez DT z Audi Bank w dniu 23 marca 2016 r. nie zawierała żadnej informacji o prawie kredytobiorcy do wypowiedzenia umowy z ważnego powodu zgodnie z § 314 BGB. Przewidywała ona wprawdzie prawo kredytodawcy do wypowiedzenia umowy z ważnego powodu, nie precyzowała jednak formy tego wypowiedzenia ani terminu na jego dokonanie. Wspomniana umowa nie zawierała w szczególności wzmianki o tym, że wypowiedzenie takie powinno zostać dokonane na trwałym nośniku, zgodnie z art. 492 ust. 5 BGB.

61

Co się tyczy informacji na temat ewentualnego pozasądowego mechanizmu reklamacyjnego, umowa zawarta przez JL z BMW Bank w dniu 4 maja 2017 r. nie określała warunków dostępu do takiego mechanizmu, takich jak wymóg opisania sporu, złożenia konkretnego wniosku i przesłania kopii niezbędnych dokumentów. Umowa ta ograniczała się w tym względzie do wskazania, że odsyła się do „»Regulaminu rozstrzygania reklamacji klientów w niemieckim sektorze bankowym«, udostępnianego na życzenie lub dostępnego na stronie internetowej Bundesverband der Deutschen Banken eV [(federalnego stowarzyszenia niemieckich banków)] www.bdb.de”. Umowa zawarta przez DT z Audi Bank w dniu 23 marca 2016 r. zawierała te same informacje, ale wskazano w niej ponadto, że „[r]eklamację należy złożyć w formie pisemnej (np. w postaci listu, faksu, wiadomości elektronicznej) do biura ds. reklamacji klientów przy Bundesverband deutscher Banken eV, Postfach 040307, 10062 Berlin, faks: 030 16633169, adres e-mail: ombudsmann@bdb.de”.

62

W tych okolicznościach Landgericht Ravensburg (sąd krajowy w Ravensburgu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

63

Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 18 grudnia 2020 r. sprawy C‑33/20, C‑155/20 i C‑187/20 zostały połączone do celów ustnego etapu postępowania, jak również do celów wydania wyroku.

64

Ponieważ niektóre pytania w sprawach C‑33/20, C‑155/20 i C‑187/20 są podobne lub identyczne, należy je zbadać łącznie.

65

Poprzez pytanie pierwsze w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 lit. a), c) i e) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w stosownym wypadku umowa o kredyt powinna w sposób jasny i zwięzły wskazywać, że jest to „umowa o kredyt wiązany” w rozumieniu art. 3 lit. n) tej dyrektywy i że umowa ta została zawarta na czas określony.

66

W tym względzie należy przypomnieć, że w art. 3 lit. n) dyrektywy 2008/48 zdefiniowano pojęcie „umowy o kredyt wiązany” w następujący sposób: „dany kredyt służy wyłącznie finansowaniu innej umowy dotyczącej dostawy określonych towarów lub świadczenia określonej usługi; […] obie te umowy stanowią z obiektywnego punktu widzenia jedną transakcję handlową; uznaje się, że jedna transakcja handlowa ma miejsce wtedy, gdy […] kredytodawca korzysta z usług dostawcy towarów lub usług w związku z zawarciem lub przygotowywaniem umowy o kredyt lub w przypadku gdy dane towary lub świadczenie danej usługi jest wyraźnie określone w umowie o kredyt”.

67

W sprawie C‑187/20 z postanowienia odsyłającego wynika, że kredytodawcy korzystali z usług sprzedawców E i F w zakresie przygotowania i zawierania spornych umów w tej sprawie oraz że kredyt przyznany zgodnie z tymi umowami był przeznaczony wyłącznie na sfinansowanie dostawy pojazdów do użytku prywatnego. Umowy tego rodzaju należy zatem uznać za „umowy o kredyt wiązany” w rozumieniu art. 3 lit. n) dyrektywy 2008/48.

68

Ponadto, jak wynika z postanowienia odsyłającego, sporne umowy w sprawie C‑187/20 zostały zawarte na czas określony.

69

W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z art. 10 ust. 2 lit. a), c) i e) dyrektywy 2008/48 umowa o kredyt powinna określać w sposób jasny i zwięzły rodzaj kredytu, okres obowiązywania umowy o kredyt oraz w przypadku kredytu w formie odroczonej płatności za określony towar lub usługę lub w przypadku umowy o kredyt wiązany – towar lub usługę i ich cenę gotówkową.

70

Jak wynika z art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 w związku z jej motywem 31, wymóg wskazania w umowie o kredyt sporządzonej w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku w sposób jasny i zwięzły elementów określonych w tym przepisie jest niezbędny dla umożliwienia konsumentom poznania ich praw i obowiązków (wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Kreissparkasse Saarlouis, C‑66/19, EU:C:2020:242, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo).

71

Zaznajomienie się z informacjami, jakie powinna obowiązkowo zawierać umowa o kredyt zgodnie z art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48, i ich dobre zrozumienie przez konsumenta są konieczne dla prawidłowego wykonania tej umowy (wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Kreissparkasse Saarlouis, C‑66/19, EU:C:2020:242, pkt 45).

72

Wymóg ten przyczynia się do realizacji celu zamierzonego przez dyrektywę 2008/48, który polega na ustanowieniu w odniesieniu do kredytu konsumenckiego pełnej i bezwzględnie wiążącej harmonizacji w pewnych kluczowych obszarach, uznanej za niezbędną do zapewnienia wszystkim konsumentom w Unii Europejskiej wysokiego i porównywalnego poziomu ochrony ich interesów oraz ułatwienia powstania dobrze funkcjonującego wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich (wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Kreissparkasse Saarlouis, C‑66/19, EU:C:2020:242, pkt 36 i przytoczone tam orzecznictwo).

73

Tymczasem informacja, zgodnie z którą, po pierwsze, dana umowa stanowi „umowę o kredyt wiązany” w rozumieniu art. 3 lit. n) dyrektywy 2008/48, a po drugie, umowa ta jest zawierana na czas określony, ma dla konsumenta fundamentalne znaczenie i pozwala mu na rzeczywiste zapoznanie się z jego prawami i obowiązkami.

74

Na pytanie pierwsze w sprawie C‑187/20 należy zatem odpowiedzieć, że art. 10 ust. 2 lit. a), c) i e) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w stosownym wypadku umowa o kredyt powinna w sposób jasny i zwięzły wskazywać, że jest to „umowa o kredyt wiązany” w rozumieniu art. 3 lit. n) tej dyrektywy, i że umowa ta została zawarta na czas określony.

75

Poprzez pytanie drugie w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający dąży w zasadniczo do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że wymaga on, aby „umowa o kredyt wiązany” w rozumieniu art. 3 lit. n) tej dyrektywy, która służy wyłącznie sfinansowaniu umowy dostawy towaru i która przewiduje, iż kwota kredytu jest wypłacana sprzedawcy tego towaru, wskazywała, że konsument jest zwolniony z obowiązku zapłaty ceny sprzedaży w wysokości wypłaconej kwoty i że sprzedawca musi mu wydać nabywany towar, o ile cena sprzedaży została zapłacona w całości.

76

W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 umowa o kredyt powinna określać w sposób jasny i zwięzły całkowitą kwotę kredytu oraz warunki dokonywania wypłat, a w przypadku kredytu w formie odroczonej płatności za określony towar lub usługę lub w przypadku umowy o kredyt wiązany – towar lub usługę i ich cenę gotówkową.

77

Co się tyczy warunków formalnych odnoszących się do „umów o kredyt wiązany” w rozumieniu art. 3 lit. n) dyrektywy 2008/48, art. 10 ust. 2 tej dyrektywy wymaga jedynie, aby w umowie o kredyt wymieniono dany produkt lub daną usługę i ich cenę gotówkową.

78

O ile art. 10 ust. 2 lit. d) dyrektywy 2008/48 przewiduje, że w umowie o kredyt należy obowiązkowo wskazać całkowitą kwotę kredytu i warunki dokonywania wypłat, o tyle żaden przepis tej dyrektywy nie wymaga, aby umowa ta zawierała wzmiankę o konsekwencjach wypłaty kredytu w odniesieniu do stosunku umownego między konsumentem a sprzedawcą towaru lub usługi finansowanych z kredytu.

79

Niemniej jednak art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 nie stoi na przeszkodzie temu, aby za obopólną zgodą strony umowy o kredyt wskazały w tej umowie owe skutki.

80

W tym stanie rzeczy na pytanie drugie w sprawie C‑187/20 należy odpowiedzieć, że art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że nie wymaga on, aby „umowa o kredyt wiązany” w rozumieniu art. 3 lit. n) tej dyrektywy, która służy wyłącznie sfinansowaniu umowy dostawy towaru i która przewiduje, iż kwota kredytu jest wypłacana sprzedawcy tego towaru, wskazywała, że konsument jest zwolniony z obowiązku zapłaty ceny sprzedaży w wysokości wypłaconej kwoty i że sprzedawca musi mu wydać nabywany towar, o ile cena sprzedaży została zapłacona w całości.

81

Poprzez pytanie pierwsze w sprawach C‑33/20 i C‑155/20, a także pytanie trzecie w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w umowie o kredyt należy wskazać w postaci konkretnej wartości procentowej stopę odsetek za opóźnienie obowiązującą w chwili zawarcia umowy o kredyt oraz opisać w konkretny sposób mechanizm zmiany stopy odsetek za opóźnienie.

82

Należy przypomnieć, że zgodnie z art. 10 ust. 1 akapit pierwszy tej dyrektywy umowy o kredyt sporządza się w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku. Artykuł 10 ust. 2 lit. l) rzeczonej dyrektywy stanowi, że w umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły określa się stopę oprocentowania mającą zastosowanie do opóźnionych płatności obowiązującą w chwili zawarcia umowy o kredyt oraz ustalenia dotyczące jej zmian, a także, w stosownych przypadkach, opłaty z tytułu zaległości w spłacie.

83

Z postanowień odsyłających wynika, że w spornych umowach w każdej ze spraw w postępowaniu głównym uściślono, iż roczna stopa odsetek za opóźnienie wynosi „pięć punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej”. Z postanowień tych wynika również, że w dokumencie zatytułowanym „standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego”, który został przekazany konsumentom w tych sprawach, wskazano, że „roczna stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wynosi 5 punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej. Bazowa stopa oprocentowania jest określana przez Niemiecki Bank Federalny i ustalana, odpowiednio, na dzień 1 stycznia i 1 lipca każdego roku”. Jednakże, jak wynika z rzeczonych postanowień odsyłających, ów dokument nie stanowił integralnej części tych umów. Jedynie sporna umowa w sprawie C‑187/20, zawarta pomiędzy JL a BMW Bank, przewidywała wyraźnie, że „stopa bazowa będzie każdorazowo ustalana na dzień 1 stycznia i 1 lipca danego roku i podawana do wiadomości przez Niemiecki Bank Federalny w Bundesanzeiger”.

84

Z orzecznictwa Trybunału wynika w tym względzie, że chociaż umowa o kredyt niekoniecznie musi zostać sporządzona w jednym dokumencie, to jednak wszystkie elementy określone w art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 powinny zostać sporządzone w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku (zob. podobnie wyrok z dnia 9 listopada 2016 r., Home Credit Slovakia, C‑42/15, EU:C:2016:842, pkt 45 i sentencja).

85

Ze względu na to, że elementy określone w art. 10 ust. 2 tej dyrektywy powinny być wskazane w sposób jasny i zwięzły, konieczne jest, by umowa o kredyt zawierała jasne i precyzyjne odesłania do innych dokumentów w formie papierowej lub do innych trwałych nośników zawierających te elementy, faktycznie przekazanych konsumentowi przed zawarciem umowy w sposób umożliwiający mu rzeczywiste poznanie wszystkich praw i obowiązków (wyrok z dnia 9 listopada 2016 r., Home Credit Slovakia, C‑42/15, EU:C:2016:842, pkt 34).

86

Zadaniem sądu krajowego jest zatem dokonanie oceny, czy sytuacja taka ma miejsce w sprawach rozpatrywanych w postępowaniach głównych.

87

Co się tyczy wykładni art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48, należy stwierdzić, że brzmienie tego przepisu wymaga wskazania w umowie o kredyt stopy procentowej mającej zastosowanie w przypadku opóźnienia w płatnościach w konkretnym momencie, czyli w momencie zawarcia tej umowy. Ponadto, co się tyczy zmiany tej stopy po zawarciu rzeczonej umowy, przepis ten przewiduje obowiązek wskazania ustaleń dotyczących zmian owej stopy.

88

Jak zauważył zasadniczo rzecznik generalny w pkt 57–60 opinii, z brzmienia art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 wynika, że w umowie o kredyt należy wskazać w konkretny sposób stopę oprocentowania mającą zastosowanie w przypadku opóźnienia w płatnościach i obowiązującą w chwili zawarcia umowy, wyrażając ją w postaci wartości procentowej, a nie tylko przedstawiając definicję tej stopy czy wzór, za pomocą którego jest ona obliczana.

89

Co się tyczy ogólnej systematyki tej dyrektywy, jak wynika z zawartych w art. 3 rzeczonej dyrektywy definicji rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania, stopy oprocentowania kredytu oraz stałej stopy oprocentowania kredytu, te poszczególne rodzaje stóp powinny być wyrażone w procentach.

90

Co się tyczy celów tej dyrektywy, a konkretnie jej art. 10 – jak przypomniano w pkt 70 niniejszego wyroku – wymóg wskazania w umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły elementów, o których mowa w tym przepisie, jest niezbędny do tego, aby konsument mógł poznać swe prawa i obowiązki.

91

Tymczasem jeżeli umowa zawarta przez konsumenta odsyła do określonych przepisów prawa krajowego w odniesieniu do informacji, których wskazania wymaga art. 10 dyrektywy 2008/48, konsument nie jest w stanie na podstawie umowy określić zakresu swojego zobowiązania umownego (wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Kreissparkasse Saarlouis, C‑66/19, EU:C:2020:242, pkt 44).

92

Jak zauważył rzecznik generalny w pkt 64 opinii, obowiązek wskazania w umowie o kredyt konkretnej stopy odsetek za zwłokę, wyrażonej w procentach, pozwala konsumentowi poznać konsekwencje ewentualnego opóźnienia w spłacie kredytu.

93

Ze względu na to, że stopa odsetek za opóźnienie obowiązująca w chwili zawarcia umowy o kredyt stanowi informację wyrażoną w postaci liczbowej – inaczej niż w szczególności w wypadku zmiennej stopy oprocentowania –, pierwsza z tych stóp powinna zostać wskazana w konkretny sposób w umowie o kredyt, jako wartość procentowa.

94

Co się tyczy przewidzianego w art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 obowiązku wskazania w umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły ustaleń dotyczących zmian stopy oprocentowania mającej zastosowanie do opóźnionych płatności, w przypadku gdy – tak jak w sprawach w rozpatrywanych w postępowaniach głównych – strony spornej umowy o kredyt uzgodniły, że stopa odsetek za opóźnienie będzie zmieniana wraz ze zmianą stopy bazowej, która jest określana przez bank centralny państwa członkowskiego i publikowana w łatwo dostępnym dzienniku urzędowym tego państwa członkowskiego, zamieszczone w tej umowie odesłanie do stopy bazowej może pozwolić przeciętnemu, dostatecznie uważnemu konsumentowi na poznanie i zrozumienie mechanizmu zmiany tej stopy odsetek za opóźnienie, pod warunkiem że sposób obliczania tej stopy został przedstawiony w rzeczonej umowie. W tym względzie muszą zostać spełnione dwie przesłanki. Po pierwsze, przedstawiony sposób obliczania powinien być łatwo zrozumiały dla przeciętnego konsumenta nieposiadającego specjalistycznej wiedzy w dziedzinie finansowej oraz powinien umożliwiać mu obliczenie stopy odsetek za opóźnienie na podstawie informacji zawartych w umowie o kredyt. Po drugie, w umowie tej należy przedstawić także częstotliwość zmiany owej stopy bazowej, która jest określona w przepisach krajowych (zob. analogicznie wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 53).

95

Na pytanie pierwsze w sprawach C‑33/20 i C‑155/20, a także na pytanie trzecie w sprawie C‑187/20 należy zatem odpowiedzieć, że art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w umowie o kredyt należy wskazać w postaci konkretnej wartości procentowej stopę odsetek za opóźnienie obowiązującą w chwili zawarcia tej umowy oraz opisać w konkretny sposób mechanizm zmiany stopy odsetek za opóźnienie. W przypadku gdy strony danej umowy o kredyt uzgodniły, że stopa odsetek za opóźnienie będzie zmieniana wraz ze zmianą stopy bazowej, która jest określana przez bank centralny państwa członkowskiego i publikowana w łatwo dostępnym dzienniku urzędowym, zamieszczone w tej umowie odesłanie do stopy bazowej jest wystarczające, pod warunkiem że w owej umowie przedstawiono sposób obliczania stopy odsetek za opóźnienie na podstawie stopy bazowej. W tym względzie muszą zostać spełnione dwie przesłanki. W pierwszej kolejności przedstawiony sposób obliczania powinien być łatwo zrozumiały dla przeciętnego konsumenta nieposiadającego specjalistycznej wiedzy w dziedzinie finansowej oraz powinien umożliwiać mu obliczenie stopy odsetek za opóźnienie na podstawie informacji zawartych w tejże umowie. W drugiej kolejności w danej umowie o kredyt należy przedstawić także częstotliwość zmiany owej stopy bazowej, która jest określona w przepisach krajowych.

96

Poprzez pytanie drugie w sprawach C‑33/20 i C‑155/20, a także pytanie czwarte w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 lit. r) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w umowie o kredyt należy podać konkretną, zrozumiałą dla konsumenta metodę obliczania rekompensaty należnej w przypadku przedterminowej spłaty kredytu, tak aby konsument mógł obliczyć wysokość rekompensaty należnej w przypadku wcześniejszej spłaty.

97

W celu udzielenia odpowiedzi na te pytania należy przypomnieć, że zgodnie z art. 10 ust. 2 lit. r) dyrektywy 2008/48 umowa o kredyt powinna określać w sposób jasny i zwięzły „prawo do przedterminowej spłaty oraz procedurę przedterminowej spłaty, a także, w stosownych przypadkach, informację dotyczącą prawa kredytodawcy do otrzymania rekompensaty i sposobu jej ustalania”.

98

W tym wypadku z postanowień odsyłających wynika, że umowy kredytowe, o których mowa w postępowaniach głównych przewidują, iż „bank będzie obliczał szkodę zgodnie z finansowo-matematycznymi ramami określonymi przez Bundesgerichtshof [(federalny trybunał sprawiedliwości)[”.

99

W tym względzie – jak wynika z orzecznictwa Trybunału – jeżeli dyrektywa 2008/48 nakłada na przedsiębiorcę obowiązek podania do wiadomości konsumenta treści zaproponowanego mu zobowiązania umownego, którego pewne elementy wynikają z bezwzględnie obowiązujących przepisów ustawowych lub wykonawczych państwa członkowskiego, przedsiębiorca ten jest zobowiązany poinformować konsumenta o treści tych przepisów, tak aby mógł on poznać swe prawa i obowiązki (zob. podobnie wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Kreissparkasse Saarlouis, C‑66/19, EU:C:2020:242, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo).

100

O ile w odniesieniu do rekompensaty należnej w przypadku przedterminowej spłaty, o której mowa w art. 10 ust. 2 lit. r) dyrektywy 2008/48, nie jest w tym względzie konieczne, aby umowa o kredyt określała wzór arytmetyczny, za pomocą którego owa rekompensata zostanie obliczona, o tyle jednak powinna ona wskazywać sposób obliczania tej rekompensaty w sposób konkretny i łatwy do zrozumienia dla przeciętnego konsumenta, tak aby mógł on ustalić kwotę rekompensaty należnej w przypadku przedterminowej spłaty na podstawie informacji dostarczonych w umowie o kredyt.

101

Tymczasem samo odesłanie, na potrzeby obliczenia rekompensaty należnej w przypadku przedterminowej spłaty kredytu, do ram finansowo-matematycznych przewidzianych przez sąd krajowy – w niniejszym przypadku Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości) – nie spełnia przypomnianego w pkt 99 niniejszego wyroku wymogu poinformowania konsumenta o treści ciążącego na nim zobowiązania umownego.

102

W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie w sprawach C‑33/20 i C‑155/20, a także na pytanie czwarte w sprawie C‑187/20 należy odpowiedzieć, że art. 10 ust. 2 lit. r) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że do celów obliczenia rekompensaty należnej w przypadku przedterminowej spłaty kredytu w umowie o kredyt należy wskazać sposób obliczania tej rekompensaty w sposób konkretny i łatwy do zrozumienia dla przeciętnego konsumenta, tak aby mógł on ustalić kwotę rekompensaty należnej w przypadku przedterminowej spłaty na podstawie informacji zawartych w tej umowie.

103

Poprzez pytanie trzecie w sprawach C‑33/20 i C‑155/20, a także pytanie piąte w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w umowie o kredyt należy wymienić wszystkie sytuacje, w których prawo do wypowiedzenia umowy zostało przyznane stronom umowy o kredyt przez przepisy krajowe, tak jak prawo kredytobiorcy do wypowiedzenia umowy z ważnego powodu, i czy w umowie tej należy wskazać termin złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu i formę takiego oświadczenia w odniesieniu do każdej z tych sytuacji.

104

Na wstępie należy przypomnieć, że w myśl art. 10 ust. 2 lit. s) dyrektywy 2008/48 w umowie o kredyt należy określić w sposób jasny i zwięzły „procedurę mającą zastosowanie przy korzystaniu z prawa do rozwiązania umowy o kredyt”.

105

Co więcej, art. 13 tej dyrektywy przewiduje warunki, na jakich konsument i kredytodawca mogą rozwiązać umowę o kredyt odnawialny, przy czym wskazana dyrektywa nie przyznaje żadnego prawa do wypowiedzenia umowy w odniesieniu do umów o kredyt na czas określony. W tych okolicznościach zawarte w art. 10 ust. 2 lit. s) dyrektywy 2008/48 odniesienie do „prawa do rozwiązania” należy interpretować jako dotyczące prawa do wypowiedzenia umowy przewidzianego w art. 13 tej dyrektywy.

106

Wynika z tego, że dyrektywa 2008/48 nie przewiduje żadnego obowiązku zawarcia w umowie o kredyt jakiejkolwiek informacji dotyczącej prawa do wypowiadania umów o kredyt na czas określony.

107

Jak wynika z postanowień odsyłających w postępowaniach głównych, umowy, o których mowa w tych postępowaniach, zostały zawarte na czas określony.

108

W tym względzie należy przypomnieć, że w odniesieniu do umów wchodzących w zakres stosowania dyrektywy 2008/48 państwa członkowskie nie mogą przyjąć w odniesieniu do stron umowy obowiązków nieprzewidzianych w tej dyrektywie, jeżeli zawiera ona zharmonizowane przepisy w kwestii, której obowiązki te dotyczą (wyrok z dnia 9 listopada 2016 r., Home Credit Slovakia, C‑42/15, EU:C:2016:842, pkt 55).

109

Artykuł 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 dokonuje takiej harmonizacji w odniesieniu do elementów, które należy obowiązkowo ująć w umowie o kredyt (wyrok z dnia 9 listopada 2016 r., Home Credit Slovakia, C‑42/15, EU:C:2016:842, pkt 56).

110

Prawdą jest, że państwo członkowskie może przewidzieć w swych przepisach krajowych możliwość wypowiadania umów o kredyt zawartych na czas określony. Jednakże art. 10 ust. 2 lit. s) dyrektywy 2008/48 i art. 13 tej dyrektywy w związku z jej art. 22 ust. 1 stoją na przeszkodzie temu, by przepisy krajowe państwa członkowskiego przewidywały obowiązek zamieszczenia w takiej umowie o kredyt informacji dotyczącej prawa do wypowiedzenia umowy, które nie zostało przewidziane w dyrektywie 2008/48, ale jedynie w tych przepisach krajowych.

111

Niemniej jednak dyrektywa 2008/48 nie stoi na przeszkodzie temu, aby strony umowy o kredyt, które postanowiły, w drodze obopólnego porozumienia, przewidzieć prawo do wypowiedzenia tej umowy poza przypadkami, o których mowa w art. 13 tej dyrektywy, wspomniały o tym prawie w rzeczonej umowie (zob. podobnie wyrok z dnia 9 listopada 2016 r., Home Credit Slovakia, C‑42/15, EU:C:2016:842, pkt 57, 58).

112

W świetle powyższych rozważań na pytanie trzecie w sprawach C‑33/20 i C‑155/20, a także na pytanie piąte w sprawie C‑187/20 należy odpowiedzieć, że art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że nie wymaga on, aby umowa o kredyt wymieniała wszystkie sytuacje, w których prawo do wypowiedzenia umowy o kredyt zostało przyznane jej stronom nie przez tę dyrektywę, lecz jedynie przez przepisy krajowe.

113

Poprzez pytanie czwarte w sprawie C‑155/20 oraz pytanie siódme w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy dyrektywę 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, by kredytodawca powołał się na zarzut utraty prawa do odstąpienia od umowy przez konsumenta w trakcie wykonywania przez tego konsumenta prawa do odstąpienia od umowy zgodnie z art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48, w przypadku gdy część przewidzianej w art. 10 ust. 2 tej dyrektywy obowiązkowej informacji ani nie została zawarta w umowie o kredyt, ani nie została prawidłowo udostępniona w późniejszym czasie, a konsument ten bez własnej winy nie wiedział o istnieniu przysługującego mu prawa do odstąpienia.

114

Aby udzielić odpowiedzi na te pytania, należy przypomnieć, że jak wynika z art. 14 ust. 1 akapit drugi lit. b) dyrektywy 2008/48, czternastodniowy termin na odstąpienie od umowy rozpoczyna bieg dopiero wtedy, gdy informacje przewidziane w art. 10 tej dyrektywy zostały przekazane konsumentowi, jeżeli zdarzenie to miało miejsce później niż w dniu zawarcia umowy o kredyt. Ten sam art. 10 wymienia informacje, jakie powinny być zawarte w umowach o kredyt.

115

Jak wynika z pkt 108 niniejszego wyroku, w odniesieniu do umów wchodzących w zakres stosowania dyrektywy 2008/48 państwa członkowskie nie mogą przyjąć w odniesieniu do stron umowy obowiązków nieprzewidzianych w tej dyrektywie, jeżeli zawiera ona zharmonizowane przepisy w kwestii, której obowiązki te dotyczą.

116

Otóż, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 101 opinii, warunki czasowe dotyczące skorzystania przez konsumenta z prawa odstąpienia od umowy są objęte harmonizacją dokonaną w art. 14 dyrektywy 2008/48.

117

W związku z tym, ponieważ dyrektywa 2008/48 nie przewiduje żadnego ograniczenia w czasie, które odnosiłoby się do korzystania przez konsumenta z przysługującego mu prawa odstąpienia od umowy, takie ograniczenie nie może zostać wprowadzone w państwie członkowskim w drodze przepisów krajowych.

118

Na pytanie czwarte w sprawie C‑155/20 oraz na pytanie siódme w sprawie C‑187/20 należy zatem odpowiedzieć, że art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, by kredytodawca powołał się na zarzut utraty prawa do odstąpienia od umowy przez konsumenta w trakcie wykonywania przez tego konsumenta prawa do odstąpienia od umowy zgodnie z tym przepisem, w przypadku gdy część przewidzianej w art. 10 ust. 2 tej dyrektywy obowiązkowej informacji ani nie została zawarta w umowie o kredyt, ani nie została prawidłowo udostępniona w późniejszym czasie, bez względu na to, czy miała miejsce sytuacja, w której bez własnej winy konsument ten nie wiedział o istnieniu przysługującego mu prawa do odstąpienia.

119

Poprzez pytanie piąte w sprawie C‑155/20 oraz pytanie ósme w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy dyrektywę 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, by kredytodawca mógł skutecznie uznać, że konsument nadużył swego prawa do odstąpienia od umowy przewidzianego w art. 14 ust. 1 dyrektywy, w sytuacji gdy, po pierwsze, część przewidzianej w art. 10 ust. 2 tej dyrektywy obowiązkowej informacji ani nie została zawarta w umowie o kredyt, ani nie została prawidłowo udostępniona w późniejszym czasie, a po drugie, konsument ten bez własnej winy nie wiedział o istnieniu przysługującego mu prawa do odstąpienia.

120

W celu udzielenia odpowiedzi na te pytania należy stwierdzić, że dyrektywa 2008/48 nie zawiera przepisów regulujących kwestię nadużywania przez konsumenta praw przyznanych mu przez tę dyrektywę.

121

Niemniej jednak należy zbadać, czy korzystanie przez konsumenta z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy na podstawie art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48 nie ulega ograniczeniu w efekcie zastosowania w tym wypadku ogólnej zasady prawa Unii, w myśl której podmioty prawa nie mogą powoływać się na normy tego prawa w sposób noszący znamiona oszustwa lub nadużycia.

122

Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, dowód istnienia praktyki stanowiącej nadużycie wymaga z jednej strony zaistnienia ogółu obiektywnych okoliczności, z których wynika, że pomimo formalnego poszanowania przesłanek przewidzianych w uregulowaniu Unii cel, jakiemu służy to uregulowanie, nie został osiągnięty, a z drugiej strony – wystąpienia subiektywnego elementu w postaci woli uzyskania korzyści wynikającej z uregulowania Unii poprzez sztuczne stworzenie warunków wymaganych dla jej uzyskania (wyrok z dnia 26 lutego 2019 r., T Danmark i Y Denmark, C‑116/16 i C‑117/16, EU:C:2019:135, pkt 97 i przytoczone tam orzecznictwo).

123

Co się tyczy celu, do którego zmierza art. 14 dyrektywy 2008/48, należy stwierdzić, po pierwsze, że jest nim umożliwienie konsumentowi wyboru umowy najlepiej odpowiadającej jego potrzebom, a tym samym umożliwienie mu uniknięcia skutków umowy, która po jej zawarciu, w okresie do namysłu przewidzianym dla wykonania prawa do odstąpienia, okazuje się nie odpowiadać potrzebom tego konsumenta (zob. analogicznie wyrok z dnia 19 grudnia 2019 r., Rust-Hackner i in., od C‑355/18 do C‑357/18 i C‑479/18, EU:C:2019:1123, pkt 101).

124

Po drugie, jak wskazał zasadniczo rzecznik generalny w pkt 117 i 118 opinii, celem art. 14 ust. 1 akapit drugi lit. b) dyrektywy 2008/48 jest zapewnienie, by konsument otrzymał wszystkie informacje niezbędne do oceny zakresu swojego zobowiązania umownego, oraz ukaranie kredytodawcy, który nie przekazuje mu informacji przewidzianych w art. 10 tej dyrektywy.

125

Sankcje przewidziane w dyrektywach Unii w dziedzinie ochrony konsumentów mają bowiem na celu zniechęcenie przedsiębiorcy do naruszania spoczywających na nim, zgodnie z przepisami tych dyrektyw, obowiązków w stosunku do konsumenta (zob. analogicznie wyroki: z dnia 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai, C‑26/13, EU:C:2014:282, pkt 84; z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 34, 38).

126

W związku z tym jeżeli przedsiębiorca nie przekazał konsumentowi informacji, o których mowa w art. 10 dyrektywy 2008/48, a konsument ten podejmuje decyzję o odstąpieniu od umowy o kredytu po upływie terminu czternastu dni od jej zawarcia, przedsiębiorca ten nie może zarzucić temu konsumentowi nadużycia przezeń prawa do odstąpienia od umowy, nawet jeśli czas, jaki upłynął między zawarciem tej umowy a odstąpieniem od niej przez konsumenta, jest znaczny.

127

W świetle powyższych rozważań na pytanie piąte w sprawie C‑155/20 oraz na pytanie ósme w sprawie C‑187/20 należy odpowiedzieć, że dyrektywę 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, by kredytodawca mógł skutecznie uznać, że konsument nadużył swego prawa do odstąpienia od umowy przewidzianego w art. 14 ust. 1 tej dyrektywy, w sytuacji gdy część przewidzianej w art. 10 ust. 2 tej dyrektywy obowiązkowej informacji ani nie została zawarta w umowie o kredyt, ani nie została prawidłowo udostępniona w późniejszym czasie, bez względu na to, czy konsument ten wiedział o istnieniu przysługującego mu prawa do odstąpienia.

128

Poprzez pytanie szóste w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że istotne wymogi formalne, którym podlega wszczęcie pozasądowego postępowania reklamacyjnego lub odwoławczego, muszą być podane do wiadomości w umowie kredytowej, czy też wystarczy, że umowa ta odsyła w tym względzie do regulaminu postępowania, z którym można się zapoznać w Internecie.

129

W tym względzie art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 stanowi, że w umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły określa się „czy konsument może skorzystać z pozasądowego mechanizmu reklamacyjnego i odwoławczego, a jeżeli tak – sposoby dostępu do niego”.

130

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przy dokonywaniu wykładni przepisów prawa Unii należy uwzględniać nie tylko brzmienie tych przepisów, lecz także ich kontekst oraz cele regulacji, której stanowią one część (wyrok z dnia 25 czerwca 2020 r., Bundesverband der Verbraucherzentralen und Verbraucherverbände, C‑380/19, EU:C:2020:498, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo).

131

Co się tyczy kontekstu, w jaki wpisuje się art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, należy zauważyć, że w art. 10 ust. 2 tej dyrektywy uściślono, iż informacje, o których mowa w tym przepisie, w tym warunki dostępu do pozasądowych mechanizmów reklamacyjnych i odwoławczych dostępnych dla konsumenta, muszą być określone w sposób jasny i zwięzły.

132

Wynika z tego, że zawarte w umowie o kredyt informacje w tym przedmiocie powinny być wystarczająco jasne i kompletne, aby umożliwić konsumentom wniesienie takiej reklamacji lub skargi, lecz nie muszą one powielać wszystkich przepisów proceduralnych dotyczących takich mechanizmów.

133

Co się tyczy celu art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, należy stwierdzić, że przepis ten zmierza do zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów poprzez stworzenie im możliwości wnoszenia, na zasadzie dobrowolności, reklamacji lub odwołań przeciwko kredytodawcom do podmiotów oferujących pozasądowe mechanizmy rozstrzygania sporów (zob. analogicznie wyrok z dnia 25 czerwca 2020 r., Bundesverband der Verbraucherzentralen und Verbraucherverbände, C‑380/19, EU:C:2020:498, pkt 26).

134

Aby móc skorzystać z takiej możliwości, konsumenci powinni zostać poinformowani o istnieniu pozasądowych mechanizmów dochodzenia roszczeń. Tak więc ważne jest, by gdy powstaje spór, konsumenci mogli szybko ustalić, jakie podmioty oferujące pozasądowe rozstrzyganie sporów są właściwe do rozpatrzenia ich skargi, i by wiedzieli, czy dany przedsiębiorca będzie uczestniczył w postępowaniu prowadzonym przez taki podmiot (zob. analogicznie wyrok z dnia 25 czerwca 2020 r., Bundesverband der Verbraucherzentralen und Verbraucherverbände, C‑380/19, EU:C:2020:498, pkt 27).

135

Artykuł 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 ma zatem na celu zapewnienie, po pierwsze, aby konsument mógł podjąć decyzję, z pełną znajomością okoliczności faktycznych, czy użyteczne jest skorzystanie z któregoś z pozasądowych mechanizmów reklamacyjnych i odwoławczych, a po drugie, aby był on w stanie faktycznie wnieść taką reklamację lub takie odwołanie na podstawie informacji zawartych w umowie o kredyt.

136

Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 94 opinii, zasadnicze znaczenie ma w tym względzie to, aby konsument został poinformowany, po pierwsze, o wszystkich pozasądowych procedurach dochodzenia roszczeń lub procedurach odwoławczych, z których może on skorzystać, a w razie potrzeby o ich kosztach każdej z tych procedur, po drugie, o tym, czy reklamację lub odwołanie należy złożyć poprzez przesłanie jej pocztą tradycyjną, czy też w drodze elektronicznej, po trzecie, o adresie poczty tradycyjnej lub elektronicznej, na który należy przesłać roszczenie reklamacyjne lub odwołanie, oraz, po czwarte, o innych warunkach formalnych, którym podlega ta reklamacja lub to odwołanie.

137

Co się tyczy informacji, o których mowa w poprzednim punkcie, samo odesłanie w umowie o kredyt do regulaminu postępowania, z którym można się zapoznać w Internecie, lub do innego dokumentu dotyczącego zasad funkcjonowania mechanizmów reklamacyjnych i odwoławczych nie jest wystarczające (zob. analogicznie wyrok z dnia 26 marca 2020 r., Kreissparkasse Saarlouis, C‑66/19, EU:C:2020:242, pkt 47 i przytoczone tam orzecznictwo).

138

W świetle wszystkich powyższych rozważań na pytanie szóste w sprawie C‑187/20 należy odpowiedzieć, że art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że umowa o kredyt powinna zawierać istotne informacje dotyczące wszelkich pozasądowych mechanizmów reklamacyjnych i odwoławczych, z których może skorzystać konsument, a w razie potrzeby o kosztach każdego z nich, o tym, czy reklamację lub odwołanie należy złożyć poprzez przesłanie jej pocztą tradycyjną, czy też w drodze elektronicznej, o adresie poczty tradycyjnej lub elektronicznej, na który należy przesłać roszczenie reklamacyjne lub odwołanie, oraz o innych warunkach formalnych, którym podlega ta reklamacja lub to odwołanie. Co się tyczy tych informacji, samo odesłanie w umowie o kredyt do regulaminu postępowania, z którym można się zapoznać w Internecie, lub do innego dokumentu dotyczącego zasad funkcjonowania mechanizmów reklamacyjnych i odwoławczych nie jest wystarczające.

139

Dla stron w postępowaniach głównych niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniach głównych, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (szósta izba) orzeka, co następuje: