Ten dokument pochodzi ze strony internetowej EUR-Lex
Dokument 62016CJ0075
Judgment of the Court (First Chamber) of 14 June 2017.#Livio Menini and Maria Antonia Rampanelli v Banco Popolare – Società Cooperativa.#Request for a preliminary ruling from the Tribunale Ordinario di Verona.#Reference for a preliminary ruling — Consumer protection — Alternative dispute resolution (ADR) procedures — Directive 2008/52/EC — Directive 2013/11/EU — Article 3(2) — Applications by consumers to set an order aside in the context of payment order proceedings instituted by a credit institution — Right of access to the judicial system — National legislation providing for mandatory recourse to a mediation procedure — Obligation to be assisted by a lawyer — Condition for the admissibility of proceedings before the courts.#Case C-75/16.
Wyrok Trybunału (pierwsza izba) z dnia 14 czerwca 2017 r.
Livio Menini i Maria Antonia Rampanelli przeciwko Banco Popolare Società Cooperativa.
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunale Ordinario di Verona.
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Procedury alternatywnego rozstrzygania sporów (ADR) – Dyrektywa 2008/52/WE – Dyrektywa 2013/11/UE – Artykuł 3 ust. 2 – Sprzeciw wniesiony przez konsumentów w ramach postępowania w sprawie nakazu zapłaty wszczętego przez instytucję kredytową – Prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości – Ustawodawstwo krajowe przewidujące obowiązek skorzystania z postępowania mediacyjnego – Obowiązek korzystania z pomocy adwokata – Przesłanka dopuszczalności powództwa sądowego.
Sprawa C-75/16.
Wyrok Trybunału (pierwsza izba) z dnia 14 czerwca 2017 r.
Livio Menini i Maria Antonia Rampanelli przeciwko Banco Popolare Società Cooperativa.
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunale Ordinario di Verona.
Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Procedury alternatywnego rozstrzygania sporów (ADR) – Dyrektywa 2008/52/WE – Dyrektywa 2013/11/UE – Artykuł 3 ust. 2 – Sprzeciw wniesiony przez konsumentów w ramach postępowania w sprawie nakazu zapłaty wszczętego przez instytucję kredytową – Prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości – Ustawodawstwo krajowe przewidujące obowiązek skorzystania z postępowania mediacyjnego – Obowiązek korzystania z pomocy adwokata – Przesłanka dopuszczalności powództwa sądowego.
Sprawa C-75/16.
Zbiór orzeczeń – ogólne
Identyfikator ECLI: ECLI:EU:C:2017:457
WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)
z dnia 14 czerwca 2017 r. ( *1 )
„Odesłanie prejudycjalne — Ochrona konsumentów — Procedury alternatywnego rozstrzygania sporów (ADR) — Dyrektywa 2008/52/WE — Dyrektywa 2013/11/UE — Artykuł 3 ust. 2 — Sprzeciw wniesiony przez konsumentów w ramach postępowania w sprawie nakazu zapłaty wszczętego przez instytucję kredytową — Prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości — Ustawodawstwo krajowe przewidujące obowiązek skorzystania z postępowania mediacyjnego — Obowiązek korzystania z pomocy adwokata — Przesłanka dopuszczalności powództwa sądowego”
W sprawie C‑75/16
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Tribunale Ordinario di Verona (sąd w Weronie, Włochy) postanowieniem z dnia 28 stycznia 2016 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 10 lutego 2016 r., w postępowaniu:
Livio Menini,
Maria Antonia Rampanelli
przeciwko
Banco Popolare Società Cooperativa,
TRYBUNAŁ (pierwsza izba),
w składzie: R. Silva de Lapuerta (sprawozdawca), prezes izby, E. Regan, J.C. Bonichot, C.G. Fernlund i S. Rodin, sędziowie,
rzecznik generalny: H. Saugmandsgaard Øe,
sekretarz: R. Schiano, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 24 listopada 2016 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
— |
w imieniu rządu włoskiego przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez D. Del Gaiza, avvocato dello Stato, |
— |
w imieniu rządu niemieckiego przez M. Hellmanna i T. Henzego, działających w charakterze pełnomocników, |
— |
w imieniu Komisji Europejskiej przez E. Montaguti, C. Valero i M. Wilderspina, działających w charakterze pełnomocników, |
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 16 lutego 2017 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 |
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/11/UE z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE (dyrektywa w sprawie ADR w sporach konsumenckich; Dz.U. 2013, L 165, s. 63) i dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 2008, L 136, s. 3; sprostowanie Dz.U. 2013, L 281, s. 30). |
2 |
Wniosek ten został złożony w ramach sporu między Liviem Meninim i Marią Antonią Rampanelli a Banco Popolare Società Cooperativa w przedmiocie uregulowania ujemnego salda rachunku bieżącego, którego posiadaczami w Banco Popolare są L. Menini i M. Rampanelli, w następstwie udzielonego im przez ten bank kredytu. |
Ramy prawne
Prawo Unii
Dyrektywa 2008/52
3 |
Motywy 8 i 13 dyrektywy 2008/52 mają następujące brzmienie:
[…]
|
4 |
Zgodnie z art. 1 tej dyrektywy: „1. Celem niniejszej dyrektywy jest ułatwienie dostępu do alternatywnych metod rozwiązywania sporów oraz promowanie polubownego rozwiązywania sporów przez zachęcanie do korzystania z mediacji oraz przez zapewnienie wyważonej relacji między mediacją a postępowaniem sądowym. 2. Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie, w przypadku sporów o charakterze transgranicznym, do spraw cywilnych i handlowych, z wyjątkiem praw i obowiązków, którymi zgodnie z właściwym obowiązującym prawem strony nie mogą swobodnie dysponować. Nie rozszerza się jej stosowania w szczególności na sprawy skarbowe, celne i administracyjne lub odpowiedzialność państwa za działania lub zaniechania w wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii). […]”. |
5 |
Artykuł 2 ust. 1 owej dyrektywy stanowi: „Do celów niniejszej dyrektywy dany spór uznaje się za spór o charakterze transgranicznym, jeśli przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub zwykłe miejsce pobytu w innym państwie członkowskim niż państwo miejsca zamieszkania lub zwykłego miejsca pobytu którejkolwiek z pozostałych stron w dniu, w którym:
|
6 |
Artykuł 3 lit. a) tej dyrektywy definiuje pojęcie „mediacji” jako zorganizowane postępowanie o dobrowolnym charakterze, bez względu na jego nazwę lub określenie, w którym przynajmniej dwie strony sporu próbują same osiągnąć porozumienie w celu rozwiązania ich sporu, korzystając z pomocy mediatora. Postępowanie takie może zostać zainicjowane przez strony albo może je zaproponować lub zarządzić sąd lub nakazać prawo państwa członkowskiego. |
7 |
Artykuł 5 ust. 2 dyrektywy 2008/52 przewiduje: „Niniejsza dyrektywa pozostaje bez uszczerbku dla ustawodawstwa krajowego, które nakłada obowiązek skorzystania z mediacji lub uzależnia ją od zachęt lub sankcji, bez względu na to, czy rozpoczęło się już postępowanie sądowe, pod warunkiem że ustawodawstwo to nie utrudnia stronom korzystania z ich prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości”. |
Dyrektywa 2013/11
8 |
Zgodnie z motywami 16, 19 i 45 dyrektywy 2013/11:
[…]
[…]
|
9 |
Artykuł 1 tej dyrektywy ma następujące brzmienie: „Celem niniejszej dyrektywy jest – poprzez osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony konsumentów – przyczynianie się do należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego dzięki zapewnieniu konsumentom możliwości dobrowolnego składania skarg na działania przedsiębiorców do podmiotów oferujących niezależne, bezstronne, przejrzyste, skuteczne, szybkie i uczciwe [ADR]. Niniejsza dyrektywa pozostaje bez uszczerbku dla ustawodawstwa krajowego nakładającego obowiązek uczestnictwa w takich postępowaniach, pod warunkiem że ustawodawstwo to nie uniemożliwia stronom korzystania z przysługującego im prawa dostępu do systemu sądowego [wymiaru sprawiedliwości]”. |
10 |
Artykuł 3 wspomnianej dyrektywy stanowi: „1. O ile niniejsza dyrektywa nie stanowi inaczej, jeżeli jakikolwiek przepis niniejszej dyrektywy koliduje z przepisem innego unijnego aktu prawnego dotyczącym pozasądowych postępowań w sprawie dochodzenia roszczeń wszczynanych przez konsumenta przeciwko przedsiębiorcy, przepis niniejszej dyrektywy jest nadrzędny. 2. Niniejsza dyrektywa pozostaje bez uszczerbku dla dyrektywy [2008/52]. […]”. |
11 |
Artykuł 4 tej dyrektywy ma następujące brzmienie: „1. Na użytek niniejszej dyrektywy:
2. Przedsiębiorca »ma siedzibę«:
3. Podmiot ADR »ma siedzibę«:
|
12 |
Artykuł 8 dyrektywy 2013/11 otrzymał następujące brzmienie: „Państwa członkowskie zapewniają, by postępowania ADR były skuteczne i spełniały następujące wymogi:
[…]”. |
13 |
Zgodnie z art. 9 tej dyrektywy: „1. Państwa członkowskie zapewniają, aby w postępowaniach ADR: […]
[…] 2. W postępowaniach ADR mających na celu rozstrzygnięcie sporu poprzez zaproponowanie rozwiązania państwa członkowskie zapewniają, aby:
[…] 3. W przypadku gdy zgodnie z prawem krajowym postępowania ADR przewidują, że ich wynik jest wiążący dla przedsiębiorcy, jeżeli konsument przyjął zaproponowane rozwiązanie, art. 9 ust. 2 traktuje się jako mający zastosowanie wyłącznie do konsumenta”. |
14 |
Artykuł 12 wspomnianej dyrektywy stanowi: „1. Państwa członkowskie zapewniają, aby upływ terminu przedawnienia w trakcie postępowania ADR, którego wynik nie jest wiążący, nie pozbawiał stron, które próbują rozwiązać spór, możliwości wszczęcia w późniejszym czasie postępowania sądowego dotyczącego tego sporu. 2. Ustęp 1 pozostaje bez uszczerbku dla przepisów dotyczących okresu [przedawnienia] zawartych w umowach międzynarodowych, których stroną są państwa członkowskie”. |
Prawo włoskie
15 |
Artykuł 4 ust. 3 decreto legislativo n. 28 Attuazione dell’articolo 60 della legge 18 giugno 2009, n. 69, in materia di mediazione finalizzata alla conciliazione delle controversie civili e commerciali (dekretu ustawodawczego nr 28 dotyczącego wykonania art. 60 ustawy nr 69 z dnia 18 czerwca 2009 r. o mediacji w sprawach cywilnych i handlowych) z dnia 4 marca 2010 r. (GURI nr 53 z dnia 5 marca 2010 r., s. 1; zwanego dalej „dekretem ustawodawczym nr 28/2010”), który dokonuje transpozycji dyrektywy 2008/52, w brzmieniu mającym zastosowanie ratione temporis, przewiduje: „W chwili udzielania zlecenia adwokat jest zobowiązany do poinformowania osoby korzystającej z pomocy prawnej o możliwości skorzystania z postępowania mediacyjnego uregulowanego w niniejszym dekrecie oraz o ulgach podatkowych, o których mowa w art. 17 i 20. Adwokat informuje ponadto osobę korzystającą z pomocy prawnej o przypadkach, w których przeprowadzenie postępowania mediacyjnego stanowi warunek dopuszczalności powództwa w postępowaniu sądowym. Powyższa informacja musi zostać przekazana na piśmie w sposób wyraźny. W przypadku naruszenia obowiązków informacyjnych umowa pomiędzy adwokatem i osobą korzystającą z pomocy prawnej może podlegać unieważnieniu […]”. |
16 |
Artykuł 5 dekretu ustawodawczego nr 28/2010 stanowi: „[…] 1-bis. Kto zamierza wytoczyć powództwo dotyczące sporu w przedmiocie […] umów ubezpieczeniowych, bankowych i finansowych, jest zobowiązany do uprzedniego wszczęcia, przy pomocy adwokata, postępowania mediacyjnego w myśl niniejszego dekretu albo postępowania pojednawczego przewidzianego przez dekret ustawodawczy nr 179 z dnia 8 października 2007 r., albo postępowania ustanowionego w art. 128-bis tekstu jednolitego ustaw dotyczących bankowości i kredytu, o którym mowa w dekrecie ustawodawczym nr 385 z dnia 1 września 1993 r., z późniejszymi zmianami, w dziedzinach, które są w nim uregulowane. Wszczęcie postępowania mediacyjnego jest warunkiem dopuszczalności powództwa sądowego […]. […] 2-bis. W sytuacji, w której wszczęcie postępowania mediacyjnego stanowi warunek dopuszczalności powództwa sądowego, warunek ten uznaje się za spełniony, jeżeli pierwsze spotkanie przed mediatorem kończy się bez osiągnięcia porozumienia. […] 4. Ustępy 1-bis i 2 nie mają zastosowania do:
[…]”. |
17 |
Artykuł 8 tego dekretu ustawodawczego ma następujące brzmienie: „1. W chwili złożenia wniosku o przeprowadzenie mediacji osoba odpowiedzialna podmiotu wyznacza mediatora i ustala pierwsze spotkanie stron w terminie nieprzekraczającym 30 dni od dnia złożenia wniosku. Wniosek przekazuje się drugiej stronie postępowania i powiadamia się ją o terminie pierwszego spotkania wszelkimi środkami właściwymi do zapewnienia ich otrzymania także przez powoda. Podczas pierwszego i kolejnych spotkań, aż do zakończenia postępowania, strony zobowiązane są do korzystania z pomocy adwokata […]. […] 4-bis. W razie nieuczestniczenia strony w postępowaniu mediacyjnym bez uzasadnionej przyczyny sąd może wysnuć wnioski w zakresie dowodów w późniejszym postępowaniu sądowym w myśl art. 116 ust. 2 kodeksu postępowania cywilnego. Sąd nakazuje stronie, która w sytuacji przewidzianej w art. 5 nie uczestniczyła w postępowaniu bez uzasadnionej przyczyny, wpłacenie na rzecz skarbu państwa kwoty w wysokości odpowiadającej standardowej opłacie sądowej. […]”. |
18 |
Decreto legislativo n. 130 Attuazione della direttiva 2013/11/UE sulla risoluzione alternativa delle controversie dei consumatori, che modifica il regolamento (CE) n. 2006/2004 e la direttiva 2009/22/CE [dekret ustawodawczy nr 130 dokonujący transpozycji dyrektywy 2013/11/UE w sprawie pozasądowego rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE] z dnia 6 sierpnia 2015 r. (GURI nr 191 z dnia 19 sierpnia 2015 r.; zwany dalej „dekretem ustawodawczym nr 130/2015”) wprowadził do decreto legislativo n. 206, recante Codice del consumo (dekretu ustawodawczego nr 206 dotyczącego kodeksu konsumenta) z dnia 6 września 2005 r. (GURI nr 235 z dnia 8 października 2005 r.; zwanego dalej „kodeksem konsumenta”) tytuł II‑bis, zatytułowany „Pozasądowe rozstrzyganie sporów”. Objęty owym nowym tytułem art. 141 tego kodeksu, zmienionego dekretem ustawodawczym nr 130/2015, stanowi: „[…] 4. Przepisy zawarte w niniejszym tytule mają zastosowanie do dobrowolnych pozasądowych postępowań, także z wykorzystaniem technik telematycznych, rozstrzygania krajowych i transgranicznych sporów pomiędzy konsumentami i przedsiębiorcami mającymi miejsce zamieszkania lub siedzibę w Unii Europejskiej, w ramach których to postępowań podmiot ADR proponuje rozwiązanie lub zwołuje strony celem osiągnięcia polubownego rozwiązania, oraz w szczególności do podmiotów zajmujących się mediacją w przedmiocie spraw konsumenckich, wpisanych do specjalnej sekcji, o której mowa w art. 16 ust. 2 i 4 [dekretu ustawodawczego nr 28/2010], a także do innych podmiotów ADR ustanowionych w wykazach prowadzonych i nadzorowanych przez organy, o których mowa w ust. 1 lit. i), lub wpisanych do tych wykazów, po sprawdzeniu spełnienia warunków i zgodności ich organizacji i ich procedur z przepisami niniejszego tytułu […]. […] 6. Pozostają w mocy następujące przepisy przewidujące obowiązkowość pozasądowych procedur rozstrzygania sporów:
[…]”. |
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
19 |
Banco Popolare udzieliło L. Meniniemu i M.A. Rampanelli kredytu w rachunku bieżącym na podstawie trzech kolejnych umów w celu umożliwienia im nabycia akcji, w tym akcji wyemitowanych przez samo Banco Popolare lub inne należące do niego spółki. |
20 |
W dniu 15 czerwca 2015 r. Banco Popolare uzyskało nakaz zapłaty przeciw L. Meniniemu i M.A. Rampanelli na kwotę 991848,21 EUR, odpowiadającą saldu ich długu, który jak twierdził bank, wynikał z umowy podpisanej w dniu 16 lipca 2009 r. w celu otwarcia rachunku bieżącego zabezpieczonego hipoteką. Livio Menini i M.A. Rampanelli wnieśli sprzeciw od tego nakazu, wnosząc o zawieszenie związanych z nim tymczasowych środków wykonawczych. |
21 |
Sąd odsyłający, Tribunale Ordinario di Verona (sąd w Weronie, Włochy), zauważa, że zgodnie z prawem krajowym takie postępowanie w przedmiocie sprzeciwu jest dopuszczalne tylko pod warunkiem, że strony uprzednio wszczęły postępowanie mediacyjne na podstawie art. 5 ust. 1-bis i 4 dekretu ustawodawczego nr 28/2010. Sąd ten uznał także, że zawisły przed nim spór należy do zakresu stosowania kodeksu konsumenta, zmienionego dekretem ustawodawczym nr 130/2015, który dokonał transpozycji do prawa włoskiego dyrektywy 2013/11. Livio Menini i M.A. Rampanelli powinni bowiem być uważani za „konsumentów” w rozumieniu art. 4 lit. a) tej dyrektywy, ponieważ zawarli oni umowy mogące zostać zakwalifikowane jako „umowy o świadczenie usług” w rozumieniu art. 4 lit. d) wspomnianej dyrektywy. |
22 |
Zdaniem sądu odsyłającego nie jest oczywiste, iż z faktu, że dyrektywa 2013/11 powołuje się bezpośrednio na dyrektywę 2008/52, wynika, że w dyrektywie 2013/11 zamierzano zastrzec na rzecz państw członkowskich raczej możliwość przewidzenia obowiązku skorzystania z postępowania mediacyjnego niż z postępowania ADR przewidzianego w dyrektywie 2013/11 w dziedzinie sporów dotyczących konsumentów. Artykuł 5 ust. 2 dyrektywy 2008/52, umożliwiając państwom członkowskim przewidzenie mediacji jako przesłanki dopuszczalności powództw, nie ma bowiem wiążącego charakteru i pozostawia ten wybór w gestii państw członkowskich. |
23 |
Niemniej jednak sąd odsyłający uważa, że przepisy prawa włoskiego w dziedzinie obowiązkowej mediacji są sprzeczne z dyrektywą 2013/11. Dyrektywa ta ustanawia bowiem jednolity, wyłączny i zharmonizowany system w przypadku sporów dotyczących konsumentów, wiążący państwa członkowskie co do realizacji celu zamierzonego w tej dyrektywie. Dyrektywa 2013/11 powinna zatem mieć zastosowanie również do postępowań, których dotyczy dyrektywa 2008/52. |
24 |
Sąd odsyłający zaznacza także fakt, że art. 9 dyrektywy 2013/11 pozostawia stronom nie tylko wybór uczestnictwa w postępowaniu ADR, ale również wybór wycofania się z tego postępowania na każdym etapie, skutkiem czego przewidziany w prawie krajowym obowiązek skorzystania z mediacji spowodowałby, że konsument znalazłaby się w sytuacji bardziej niekorzystnej niż sytuacja, w której znalazłby się on, gdyby skorzystanie z mediacji miało wyłącznie charakter fakultatywny. |
25 |
Wreszcie, zdaniem sądu odsyłającego przewidziane w prawie krajowym obowiązkowe postępowanie mediacyjne nie jest bowiem zgodne z art. 9 ust. 2 dyrektywy 2013/11, ponieważ w postępowaniu krajowym strony nie mogą wycofać się z postępowania mediacyjnego na każdym etapie i bezwarunkowo, jeżeli nie są zadowolone ze skuteczności lub z przebiegu tego postępowania. Mogą to zrobić, jedynie powołując się na uzasadnioną przyczynę, pod rygorem narażenia się na karę pieniężną, którą sąd zobowiązany jest nałożyć, nawet gdyby strona wycofująca się w ten sposób z postępowania mediacyjnego wygrała sprawę po zakończeniu postępowania sądowego. |
26 |
W tych okolicznościach Tribunale Ordinario di Verona (sąd w Weronie) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
|
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
27 |
Rządy włoski i niemiecki kwestionują dopuszczalność wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym ze względu na to, że dyrektywa 2013/11 nie ma zastosowania w postępowaniu głównym. Rząd włoski twierdzi, że spór ten jest kontynuacją postępowania w sprawie nakazu zapłaty wszczętego przez przedsiębiorcę wobec konsumenta i że z tego tytułu jest on wyłączony z zakresu stosowania dyrektywy 2013/11. Rząd niemiecki uważa natomiast, że sąd odsyłający nie sprecyzował, czy wprowadzone dekretem ustawodawczym nr 28/2010 postępowanie mediacyjne stanowi „postępowanie ADR” przed „podmiotem ADR”, zgodnie z definicjami zawartymi w dyrektywie 2013/11, będące jedynym przypadkiem, w którym dyrektywa miałaby zastosowanie. |
28 |
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału odrzucenie przez Trybunał wniosku sądu krajowego jest możliwe tylko wtedy, gdy jest oczywiste, że wykładnia prawa Unii, o którą wnioskowano, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje elementami stanu faktycznego lub prawnego, które są konieczne do udzielenia użytecznej odpowiedzi na przedstawione mu pytania (wyrok z dnia 14 marca 2013 r., Allianz Hungária Biztosító i in., C‑32/11, EU:C:2013:160, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo). |
29 |
W niniejszej sprawie okazuje się jednak, że kwestia, czy dyrektywa 2013/11 ma zastosowanie w postępowaniu głównym, jest nierozerwalnie związana z odpowiedziami, których należy udzielić w ramach rozpatrywanego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. W tych okolicznościach Trybunał jest właściwy do udzielania odpowiedzi w ramach tego wniosku (zob. analogicznie wyrok z dnia 7 marca 2017 r., X i X, C‑638/16 PPU, EU:C:2017:173, pkt 37 i przytoczone tam orzecznictwo). |
W przedmiocie pytania pierwszego
30 |
Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 ust. 2 dyrektywy 2013/11, w części, w której przewiduje, że dyrektywa ta pozostaje „bez uszczerbku” dla dyrektywy 2008/52, należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisowi krajowemu, takiemu jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, który przewiduje obowiązkowe postępowanie mediacyjne w przypadku sporów, o których mowa w art. 2 ust. 1 dyrektywy 2013/11. |
31 |
Należy przypomnieć, że art. 1 ust. 1 dyrektywy 2008/52 przewiduje, iż jego celem jest ułatwienie dostępu do alternatywnych metod rozwiązywania sporów oraz ułatwienie polubownego rozwiązywania sporów przez zachęcanie do korzystania z mediacji. W ust. 2 tego artykułu podkreślono, że dyrektywa ta ma zastosowanie w sporach o charakterze transgranicznym w sprawach cywilnych i handlowych, a mianowicie, zgodnie z art. 2 tej dyrektywy, we wszelkich sporach, w których przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub zwykłe miejsce pobytu w innym państwie członkowskim niż państwo miejsca zamieszkania lub zwykłego miejsca pobytu którejkolwiek z pozostałych stron. |
32 |
W niniejszej sprawie jest zaś bezsporne, że postępowanie główne nie jest sporem transgranicznym. |
33 |
Co prawda – jak wskazuje motyw 8 dyrektywy 2008/52 – nic nie stoi na przeszkodzie temu, by państwa członkowskie stosowały przepisy tej dyrektywy do krajowych procesów mediacyjnych, którą to możliwość, jak wynika z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wybrał włoski ustawodawca. Podobnie w motywie 19 dyrektywy 2013/11 przypomniano, że dyrektywa 2008/52 ustanawia ramy systemów mediacji na poziomie Unii w przypadku sporów transgranicznych, a przy tym nie uniemożliwia stosowania jej w odniesieniu do wewnętrznych systemów mediacji. |
34 |
Jednakże, jak wskazał rzecznik generalny w pkt 60 opinii, dokonany przez włoskiego ustawodawcę wybór rozszerzenia zakresu stosowania dekretu ustawodawczego nr 28/2010 na spory krajowe nie może prowadzić do rozszerzenia zakresu stosowania dyrektywy 2008/52 określonego w art. 1 ust. 2 tej dyrektywy. |
35 |
Z powyższego wynika, że ponieważ dyrektywa 2008/52 nie ma zastosowania w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym, nie ma konieczności orzekania w kwestii związku między tą dyrektywą a dyrektywą 2013/11. Jeżeli chodzi o kwestię, czy dyrektywa 2013/11 stoi na przeszkodzie przepisowi krajowemu takiemu jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, kwestia ta stanowi w szczególności przedmiot drugiego z zadanych przez sąd odsyłający pytań, a zatem powinna zostać zbadana pod tym kątem. |
36 |
W świetle powyższych uwag nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na pytanie pierwsze. |
W przedmiocie pytania drugiego
37 |
Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy dyrektywę 2013/11 należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie przepisowi krajowemu, takiemu jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, który przewiduje, po pierwsze, obowiązek skorzystania z postępowania mediacyjnego w przypadku sporów, o których mowa w art. 2 ust. 1 tej dyrektywy, jako przesłankę dopuszczalności powództwa sądowego w tych samych sprawach, po drugie, iż w trakcie takiej mediacji konsumenci powinni korzystać z pomocy adwokata, i po trzecie, że konsumenci mogą uchylić się od uprzedniego skorzystania z mediacji, jedynie jeśli wykażą istnienie uzasadnionej przyczyny na poparcie tej decyzji. |
38 |
W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy przede wszystkim zbadać, czy dyrektywa 2013/11 może mieć zastosowanie do przepisu takiego jak rozpatrywany w postępowaniu głównym. |
39 |
W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z art. 1 dyrektywy 2013/11 akt ten ma na celu zapewnienie konsumentom możliwości dobrowolnego składania skarg na działania przedsiębiorców w ramach postępowań ADR. |
40 |
Dyrektywa 2013/11 nie ma zastosowania do wszystkich sporów dotyczących konsumentów, lecz jedynie do postępowań spełniających następujące przesłanki łączne, a mianowicie: po pierwsze, postępowanie powinno być wszczęte przez konsumenta przeciwko przedsiębiorcy w odniesieniu do zobowiązań umownych wynikających z umów sprzedaży lub umów o świadczenie usług, po drugie, zgodnie z art. 4 ust. 1 lit. g) dyrektywy 2013/11 postępowanie to powinno spełniać wymogi owej dyrektywy i w szczególności z tego tytułu być niezależne, bezstronne, przejrzyste, skuteczne, szybkie i uczciwe, i po trzecie, prowadzenie owego postępowania powinno zostać powierzone podmiotowi ADR, to znaczy, zgodnie z art. 4 ust. 1 lit. h) tej dyrektywy, podmiotowi, bez względu na nadaną mu lub używaną w stosunku do niego nazwę, utworzonemu na stałe i oferującemu rozstrzygnięcie sporu w ramach postępowania ADR, umieszczonemu w wykazie zgodnie z art. 20 ust. 2 dyrektywy 2013/11, który to wykaz jest przekazywany Komisji Europejskiej. |
41 |
Aby ustalić, czy dyrektywa 2013/11 ma zastosowanie do postępowania ADR takiego jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, należy zbadać, czy przesłanki te są spełnione. |
42 |
Jeśli chodzi o przesłankę pierwszą, kwestia, czy postępowanie ADR, takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, powinno być uznane za wszczęte nie przez przedsiębiorcę, lecz przez konsumenta, należy do oceny sądu krajowego i wchodzi w zakres stosowania prawa krajowego każdego państwa członkowskiego. W konsekwencji, w odniesieniu do postępowania głównego, do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny, czy sprzeciw od nakazu zapłaty oraz powiązany z tym środkiem wniosek o zawieszenie wykonania tymczasowego stanowią przedstawiony przez konsumenta zarzut o charakterze autonomicznym w stosunku do postępowania w sprawie nakazu zapłaty wszczętego przez przedsiębiorcę kredytowego, takiego jak będący przedmiotem postępowania głównego. |
43 |
W odniesieniu do przesłanek drugiej i trzeciej wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie wskazuje, czy przewidziane w prawie włoskim postępowanie mediacyjne toczy się przed podmiotem ADR zgodnie z dyrektywą 2013/11. Podobnie do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny, czy podmiot określony w art. 141 ust. 4 kodeksu konsumenta, zmienionego dekretem ustawodawczym nr 130/2015, jest podmiotem ADR, który spełnia przesłanki przewidziane w dyrektywie 2013/11, w zakresie, w jakim stanowi to przesłankę stosowania tej dyrektywy. |
44 |
Z powyższego wynika, że dyrektywa 2013/11, z zastrzeżeniem dokonania weryfikacji tego przez sąd odsyłający, może mieć zastosowanie do przepisu takiego jak rozpatrywany w postępowaniu głównym. |
45 |
Jeżeli chodzi o trzy elementy zawarte w pytaniu zadanym przez sąd odsyłający i w pierwszej kolejności w odniesieniu do przewidzianego w art. 5 ust. 1-bis dekretu ustawodawczego nr 28/2010 wymogu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego jako przesłanki dopuszczalności powództwa odnośnie do sporów będących przedmiotem tego postępowania, prawdą jest, że art. 1 zdanie pierwsze dyrektywy 2013/11 przewiduje możliwość „dobrowolnego” składania przez konsumentów skarg na działania przedsiębiorców do podmiotów ADR. |
46 |
W tym względzie Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy zgodnie z wykładnią literalną tego art. 1 zdanie pierwsze państwa członkowskie są uprawnione do utrzymania takiego uprzedniego i obowiązkowego skorzystania z mediacji jedynie dla sporów niewchodzących w zakres stosowania tej dyrektywy. |
47 |
Jednakże, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, przy dokonywaniu wykładni przepisów prawa Unii należy uwzględniać nie tylko ich brzmienie, lecz także ich kontekst oraz cele regulacji, której część przepisy te stanowią (wyrok z dnia 15 października 2014 r., Hoštická i in., C‑561/13, EU:C:2014:2287, pkt 29 i przytoczone tam orzecznictwo). |
48 |
W tym względzie, mimo że w art. 1 zdanie pierwsze dyrektywy 2013/11 zastosowano wyrażenie „dobrowolne[…]”, należy przypomnieć, że w art. 1 zdanie drugie przewidziano wyraźnie możliwość nałożenia przez państwa członkowskie obowiązku udziału w postępowaniach ADR, pod warunkiem że ustawodawstwo to nie uniemożliwia stronom korzystania z przysługującego im prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości. |
49 |
Wykładnia ta znajduje potwierdzenie w art. 3 lit. a) dyrektywy 2008/52, który określa mediację jako zorganizowane postępowanie o dobrowolnym charakterze, bez względu na jego nazwę lub określenie, w którym przynajmniej dwie strony sporu próbują same osiągnąć porozumienie w celu rozwiązania ich sporu. Postępowanie takie może bowiem zostać zainicjowane przez strony albo może je zaproponować lub zarządzić sąd, lecz może je także nakazać prawo państwa członkowskiego. Ponadto zgodnie z art. 5 ust. 2 dyrektywy 2008/52 akt ten pozostaje bez uszczerbku dla ustawodawstwa krajowego, które nakłada obowiązek skorzystania z mediacji, pod warunkiem że ustawodawstwo to nie utrudnia stronom korzystania z ich prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości. |
50 |
Jak wynika z motywu 13 dyrektywy 2008/52, dobrowolny charakter mediacji polega zatem nie na wolności stron co do ewentualnego wszczęcia tego procesu, lecz na tym, że „strony same zajmują się przeprowadzeniem postępowania i mogą je organizować zgodnie ze swoim życzeniem oraz zakończyć je w dowolnym terminie”. |
51 |
Wobec powyższego, tym, co istotne, jest nie obowiązkowy lub fakultatywny charakter systemu mediacji, lecz fakt, by zagwarantowane było prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości. W tym celu, jak wskazuje rzecznik generalny w pkt 75 opinii, państwa członkowskie zachowują pełną autonomię legislacyjną, pod warunkiem że zachowana jest skuteczność (effet utile) dyrektywy 2013/11. |
52 |
W związku z tym fakt, że prawo krajowe, takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, nie tylko ustanowiło pozasądową procedurę mediacyjną, ale, co więcej, wprowadziło obowiązek skorzystania z niej przed odwołaniem się do organu sądowego, nie stoi na przeszkodzie realizacji celu dyrektywy 2013/11 (zob. analogicznie wyrok z dnia 18 marca 2010 r., Alassini i in., od C‑317/08 do C‑320/08, EU:C:2010:146, pkt 45). |
53 |
Jest wprawdzie bezsporne, że poprzez uzależnienie dopuszczalności powództw sądowych w sprawach określonych w art. 5 ust. 1‑bis dekretu ustawodawczego nr 28/2010 od podjęcia obligatoryjnej próby mediacyjnej rozpatrywane w postępowaniu głównym przepisy krajowe wprowadzają dodatkowy etap, który należy pokonać przed uzyskaniem dostępu do sądu. Warunek ten może mieć wpływ na zasadę skutecznej ochrony sądowej (zob. podobnie wyrok z dnia 18 marca 2010 r., Alassini i in., od C‑317/08 do C‑320/08, EU:C:2010:146, pkt 62). |
54 |
Niemniej jednak z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, że prawa podstawowe nie mają charakteru bezwzględnego. Mogą one podlegać ograniczeniom, pod warunkiem że ograniczenia te rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego, jakim służy omawiane działanie, i że nie powodują z punktu widzenia realizowanych celów nieproporcjonalnej oraz niedopuszczalnej ingerencji w samą istotę praw w ten sposób gwarantowanych (wyrok z dnia 18 marca 2010 r., Alassini i in., od C‑317/08 do C‑320/08, EU:C:2010:146, pkt 63 i przytoczone orzecznictwo). |
55 |
Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 81 opinii, mimo że wyrok z dnia 18 marca 2010 r., Alassini i in. (od C‑317/08 do C‑320/08, EU:C:2010:146), dotyczy postępowania pojednawczego, tok rozumowania przyjęty przez Trybunał w ramach tego wyroku można zastosować do przepisów krajowych, które czynią obowiązkowym korzystanie z innych procedur pozasądowych, takich jak postępowanie mediacyjne rozpatrywane w postępowaniu przed sądem odsyłającym. |
56 |
W związku z powyższym, jak wskazano w istocie w motywie 45 dyrektywy 2013/11, państwa członkowskie mają swobodę wyboru środków uznanych przez siebie za odpowiednie, aby zmierzać do tego, by dostęp do wymiaru sprawiedliwości nie był utrudniony, zważywszy, że z jednej strony fakt, iż rozstrzygnięcie postępowania ADR nie jest wiążące dla stron, a z drugiej strony fakt, że podczas trwania takiego postępowania nie upływa termin przedawnienia, stanowią dwa środki, które między innymi są odpowiednie do osiągnięcia tego celu. |
57 |
W odniesieniu do wiążącego charakteru rozstrzygnięcia postępowania ADR art. 9 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2013/11 wprowadza wymóg, by państwa członkowskie zapewniały, aby strony miały możliwość wycofania się z tego postępowania na dowolnym etapie, jeżeli nie będą zadowolone z jego skuteczności lub z jego przebiegu. Co więcej, zgodnie z art. 9 ust. 2 lit. b) wspomnianej dyrektywy po zakończeniu postępowania ADR rozwiązanie jest tylko proponowane stronom, które mają wybór, by na to rozwiązanie się zgodzić, nie zgodzić się na nie lub zastosować się do niego. |
58 |
Mimo że art. 9 ust. 3 dyrektywy 2013/11 ustanawia, że przepisy krajowe mogą przewidzieć, iż wynik postępowań ADR jest wiążący dla przedsiębiorców, to możliwość ta wymaga, by konsument wcześniej przyjął zaproponowane rozwiązanie. |
59 |
Co do terminu przedawnienia, art. 12 dyrektywy 2013/11 przewiduje, że państwa członkowskie zapewniają, aby upływ terminu przedawnienia w trakcie postępowania ADR, którego wynik nie jest wiążący, nie pozbawiał stron, które próbują rozwiązać spór, możliwości wszczęcia w późniejszym czasie postępowania sądowego dotyczącego tego sporu. |
60 |
Ponadto zgodnie z art. 8 lit. a) dyrektywy 2013/11 postępowanie ADR powinno być dostępne dla obu stron w formie internetowej i nieinternetowej, bez względu na ich siedzibę lub miejsce zamieszkania. |
61 |
Wymóg przeprowadzenia postępowania mediacyjnego jako przesłanka dopuszczalności powództwa sądowego może zatem okazać się zgodny z zasadą skutecznej ochrony sądowej, o ile postępowanie to nie prowadzi do wydania decyzji wiążącej dla stron, nie opóźnia w istotny sposób wniesienia powództwa sądowego, powoduje zawieszenie biegu przedawnienia dochodzonych praw i nie wiąże się z ponoszeniem kosztów przez strony, chyba że koszty te są nieznaczne, pod warunkiem wszakże, iż droga elektroniczna nie stanowi jedynego sposobu dostępu do rzeczonego postępowania pojednawczego i że możliwe jest zastosowanie środków tymczasowych w szczególnych przypadkach, kiedy wymaga tego nagła sytuacja (zob. podobnie wyrok z dnia 18 marca 2010 r., Alassini i in., od C‑317/08 do C‑320/08, EU:C:2010:146, pkt 67). |
62 |
Do sądu odsyłającego należy zatem zbadanie, czy będące przedmiotem postępowania głównego ustawodawstwo krajowe, a w szczególności art. 5 dekretu ustawodawczego nr 28/2010 oraz art. 141 kodeksu konsumenta, zmienionego dekretem ustawodawczym nr 130/2015, nie uniemożliwia stronom korzystania z ich prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości zgodnie z wymogiem art. 1 dyrektywy 2013/11, w zakresie, w jakim ustawodawstwo to spełnia wymogi przedstawione w powyższym punkcie. |
63 |
W tym zakresie wymóg przeprowadzenia postępowania mediacyjnego jako przesłanka dopuszczalności powództwa sądowego jest bowiem zgodny z art. 1 dyrektywy 2013/11. |
64 |
W drugiej kolejności, co do obowiązku korzystania przez konsumenta z pomocy adwokata w celu wszczęcia postępowania mediacyjnego, odpowiedź na to pytanie wynika z brzmienia art. 8 lit. b) dyrektywy 2013/11. Artykuł ten, dotyczący skuteczności postępowania, stanowi bowiem, że państwa członkowskie zapewniają, by strony mogły uczestniczyć w postępowaniu ADR bez obowiązku korzystania z pomocy prawnika lub doradcy prawnego. Co więcej, art. 9 ust. 1 lit. b) wspomnianej dyrektywy przewiduje, że strony powinny zostać poinformowane o tym, iż nie są zobowiązane do korzystania z pomocy prawnika lub doradcy prawnego. |
65 |
W związku z powyższym ustawodawstwo krajowe nie może wprowadzać wymogu, by konsument uczestniczący w postępowaniu ADR obowiązkowo korzystał z pomocy adwokata. |
66 |
Na koniec, w trzeciej kolejności, jeżeli chodzi o kwestię, czy dyrektywę 2013/11 należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie przepisowi prawa krajowego, zgodnie z którym to przepisem konsumenci mogą wycofać się z postępowania mediacyjnego jedynie w sytuacji, gdy wykażą istnienie uzasadnionej przyczyny na poparcie tej decyzji, pod groźbą sankcji w ramach późniejszego postępowania sądowego, należy uznać, iż taki wymóg może ograniczać prawo dostępu stron do wymiaru sprawiedliwości, co jest niezgodne z celem dyrektywy 2013/11, przypomnianym w jej art. 1. Ewentualne wycofanie się konsumenta z postępowania ADR nie może pociągać za sobą niekorzystnych dla niego konsekwencji w ramach postępowania sądowego w sprawie, która była lub powinna być przedmiotem tego postępowania. |
67 |
Powyższy pogląd znajduje swoje potwierdzenie w brzmieniu art. 9 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2013/11, który, jeśli chodzi o postępowania ADR mające na celu rozstrzygnięcie sporu poprzez zaproponowanie rozwiązania, nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, by strony miały możliwość wycofania się z postępowania na dowolnym etapie, jeżeli nie będą zadowolone ze skuteczności lub z przebiegu tego postępowania. |
68 |
Ten sam przepis precyzuje także, iż w przypadku gdy ustawodawstwo krajowe przewiduje obowiązkowy udział przedsiębiorców w postępowaniach ADR, owo uprawnienie do wycofania się przysługuje konsumentowi – i jedynie jemu. |
69 |
W konsekwencji dyrektywę 2013/11 należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu ograniczającemu uprawnienie konsumentów do wycofania się z postępowania mediacyjnego jedynie w sytuacji, gdy owi konsumenci wykażą istnienie uzasadnionej przyczyny na poparcie tej decyzji. |
70 |
Niemniej jednak należy przypomnieć, że na rozprawie rząd włoski oświadczył, iż nałożenie grzywny przez sąd w późniejszym postępowaniu jest przewidziane jedynie w przypadku nieuczestniczenia strony w postępowaniu mediacyjnym bez uzasadnionej przyczyny, a nie w przypadku jej wycofania się z tego postępowania. Jeśli ma to miejsce, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego, dyrektywa 2013/11 nie stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu umożliwiającemu konsumentowi odmówienie uczestnictwa w uprzednim postępowaniu mediacyjnym jedynie z uzasadnionej przyczyny, w zakresie, w jakim może je on zakończyć bez ograniczeń zaraz po pierwszym spotkaniu z mediatorem. |
71 |
W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy odpowiedzieć, że:
|
W przedmiocie kosztów
72 |
Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi. |
Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje: |
Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/11/UE z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE (dyrektywę w sprawie ADR w sporach konsumenckich) należy interpretować w ten sposób, że nie stoi ona na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, takiemu jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które przewiduje skorzystanie z postępowania mediacyjnego w przypadku sporów, o których mowa w art. 2 ust. 1 dyrektywy tej dyrektywy, jako przesłankę dopuszczalności powództwa sądowego w tych samych sprawach, w zakresie, w jakim wymóg taki nie uniemożliwia stronom korzystania z ich prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości. |
Natomiast wspomnianą dyrektywę należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, takiemu jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które przewiduje, iż w trakcie takiej mediacji konsumenci powinni korzystać z pomocy adwokata i że mogą wycofać się z postępowania mediacyjnego, jedynie jeśli wykażą istnienie uzasadnionej przyczyny na poparcie tej decyzji. |
Podpisy |
( *1 ) Język postępowania: włoski.