1. 

Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 1 ust. 1 dyrektywy Rady 2001/23/WE z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ochrony praw pracowniczych w przypadku przejęcia przedsiębiorstw, zakładów lub części przedsiębiorstw lub zakładów ( 2 ), a także art. 267 akapit trzeci TFUE i orzecznictwa Trybunału dotyczącego odpowiedzialności państw członkowskich z tytułu naruszenia prawa Unii.

2. 

Pytania przedłożone przez Varas Cíveis de Lisboa (Portugalia) zostały przedstawione w ramach powództwa o odszkodowanie wniesionego przez J.F. Ferreirę da Silvę e Brita oraz innych powodów przeciwko Estado português (państwu portugalskiemu), opartego na naruszeniu prawa Unii, którego miał się dopuścić Supremo Tribunal de Justiça.

3. 

Celem analizy pytania pierwszego, w świetle okoliczności sporu zawisłego w postępowaniu głównym, jest dokonanie wykładni pojęcia „przejęcia zakładu” w rozumieniu art. 1 ust. 1 dyrektywy. W przeciwieństwie do rozwiązania przyjętego przez Supremo Tribunal de Justiça stwierdzę, że przepis ten należy interpretować w ten sposób, iż pojęcie przejęcia zakładu obejmuje sytuację, w której spółka działająca na rynku lotów czarterowych zostaje rozwiązana w wyniku decyzji jej większościowego akcjonariusza, który sam jest spółką czynnie działającą w sektorze lotnictwa, i który w ramach likwidacji tego pierwszego przedsiębiorstwa:

4. 

W ramach analizy pytania drugiego wyjaśnię następnie dlaczego art. 267 akapit trzeci TFUE należy interpretować w ten sposób, że sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, taki jak Supremo Tribunal de Justiça, w okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym był zobowiązany do wystąpienia do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

5. 

Wreszcie w ramach badania pytania trzeciego wyjaśnię dlaczego, w okolicznościach takich jak w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym, wykładni prawa wspólnotowego, a w szczególności orzecznictwa sformułowanego w wyroku Köbler ( 3 ), należy dokonywać w ten sposób, że sprzeciwia się ono zastosowaniu przepisu krajowego dotyczącego odpowiedzialności państwa, który uzależnia możliwość dochodzenia odszkodowania od wcześniejszego uchylenia orzeczenia, którego wydanie wyrządziło szkodę.

6.

Dyrektywa 2001/23 kodyfikuje dyrektywę Rady 77/187/EWG z dnia 14 lutego 1998 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ochrony praw w przypadku przeniesienia własności przedsiębiorstw, firm lub części przedsiębiorstw lub firm ( 4 ), zmienioną dyrektywą Rady 98/50/WE z dnia 29 czerwca 1998 r. ( 5 ).

7.

Zgodnie z motywem 8 tej dyrektywy:

„Względy pewności prawnej i przejrzystości wymagały, aby pojęcie prawne przejęcia zostały wyjaśnione w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości. Wyjaśnienie to nie zmienia zakresu stosowania dyrektywy 77/187[…], interpretowanej przez Trybunał Sprawiedliwości”.

8.

Artykuł 1 ust. 1 lit. a) i b) dyrektywy stanowi:

9.

Artykuł 3 ust. 1 akapit pierwszy tej dyrektywy przewiduje:

„Prawa i obowiązki zbywającego wynikające z umowy o pracę lub stosunku pracy istniejącego w momencie przejęcia, przechodzą, w wyniku tego przejęcia, na przejmującego.”.

10.

Zgodnie z art. 13 Lei n.o 67/2007, de 31 de Dezembro que aprova o Regime da Responsabilidade Civil Extracontractual do Estado e Demais Entidades Públicas ( 6 ) (ustawy nr 67/2007 z dnia 31 grudnia 2007 r. ustanawiającej system odpowiedzialności pozaumownej państwa i innych podmiotów publicznych ( 7 )), zmienionej ustawą nr 31/2008 r. z dnia 17 lipca 2008 r. ( 8 ):

„1.   Bez uszczerbku dla możliwości dochodzenia odszkodowania za niesłuszne skazanie i bezzasadne pozbawienie wolności, państwo ponosi odpowiedzialność cywilną za szkody wyrządzone przez wydanie orzeczenia sądowego, które jest oczywiście sprzeczne z konstytucją, bezprawne lub nieuzasadnione z uwagi na poważny błąd w ustaleniach faktycznych.

2.   Możliwość wytoczenia powództwa o odszkodowanie jest uzależniona od wcześniejszego uchylenia przez właściwy sąd orzeczenia, którego wydanie wyrządziło szkodę”.

11.

W dniu 19 lutego 1993 r. spółka Air Atlantis SA (zwana dalej „AIA”), utworzona w 1985 r. i działająca w sektorze nieregularnego transportu lotniczego (loty czarterowe), została rozwiązana. W tej sytuacji powodowie w postępowaniu głównym otrzymali wypowiedzenia ich umów o pracę w ramach procedury zwolnień grupowych.

12.

Od dnia 1 maja 1993 r. przewoźnik Transportes Aéreos Portugueses (zwany dalej „TAP), który był głównym akcjonariuszem AIA, rozpoczął wykonywanie części lotów zakontraktowanych wcześniej przez AIA na okres od 1 maja do 31 października 1993 r. TAP wykonał również pewną ilość lotów czarterowych, których dotychczas nie obsługiwał, jako że były to trasy obsługiwane tradycyjnie przez AIA. TAP używał w tym celu części wyposażenia, który AIA wykorzystywała dotychczas w swojej działalności, miedzy innymi cztery samoloty. TAP przejął również obowiązek zapłaty opłat leasingowych z tytułu umów leasingu dotyczących tych samolotów oraz zaczął korzystać z wyposażenia biurowego, jakie AIA posiadała i z którego korzystała w swoich biurach w Lizbonie i w Faro (Portugalia), a także z inne składniki materialne majątku tej spółki. Ponadto TAP zatrudnił niektórych byłych pracowników AIA.

13.

Następnie powodowie w postępowaniu głównym zaskarżyli do tribunal de trabalho de Lisboa (sądu pracy w Lizbonie, Portugalia) to zwolnienie grupowe, wnosząc o przywrócenie ich do pracy w TAP oraz zapłatę wynagrodzeń za czas pozostawania bez pracy.

14.

Orzeczeniem z dnia 6 lutego 2007 r. tribunal de trabalho de Lisboa częściowo uznał powództwo przeciwko zwolnieniu grupowemu i orzekł przywrócenie powodów do pracy w ramach poprzednich grup zaszeregowania oraz zasądził zapłatę odszkodowania. W uzasadnieniu tego wyroku tribunal de trabalho de Lisboa stwierdził, że w niniejszym przypadku miało miejsce przejęcie zakładu, a przynajmniej jego części, gdyż wskutek wstąpienia przez TAP w dotychczasowe stosunki pracy zachowana została tożsamość zakładu a ponadto jego działalność była kontynuowana.

15.

Od wyroku tego TAP wniósł apelację do Tribunal da Relação de Lisboa (sądu apelacyjnego w Lizbonie), który wyrokiem z dnia 16 stycznia 2008 r. uchylił wyrok wydany w pierwszej instancji, w zakresie w jakim sąd pierwszej instancji nakazał TAP przywrócenie do pracy powodów i zapłatę odszkodowań, stwierdzając, że prawo do wniesienia powództwa w celu zaskarżenia zwolnienia grupowego uległo przedawnieniu. Uznał ponadto, że pomiędzy AIA i TAP nie doszło do przejścia zakładu lub jego części.

16.

Powodowie wnieśli wówczas skargę kasacyjną do Supremo Tribunal de Justiça, który wyrokiem z dnia 25 lutego 2009 r. orzekł, że zwolnienie grupowe było całkowicie zgodne z prawem. Przejmując argumentację przedstawioną przez Tribunal da Relação de Lisboa, Supremo Tribunal de Justiça zauważył, że aby doszło do przejęcia zakładu nie wystarczy „samo tylko prowadzenie” działalności gospodarczej, ale konieczne jest też zachowanie tożsamości zakładu. Tymczasem w niniejszym przypadku TAP przy wykonywaniu lotów latem 1993 r. nie posłużył się „jednostką” o tej samej tożsamości, co „jednostka”, która wcześniej należała do AIA, lecz posłużył się swoją własną jednostką organizacyjną działającą na danym rynku, jaką było jego własne przedsiębiorstwo. Wobec braku identyczności pomiędzy dwoma „jednostkami”, zdaniem Supremo Tribunal de Justiça nie ma możliwości, aby uznać, że doszło do przejęcia zakładu.

17.

W odniesieniu do prawa Unii Supremo Tribunal de Justiça zauważył, że Trybunał, skonfrontowany z sytuacjami, w których dane przedsiębiorstwo kontynuowało działalność dotychczas prowadzoną przez inne, orzekł, iż „sama ta okoliczność” nie pozwala na stwierdzenie, że doszło do przejęcia jednostki gospodarczej, ponieważ „jednostki takiej nie można sprowadzić tylko do działalności, jaką ona prowadzi” ( 9 ).

18.

Ustosunkowując się do wniosku niektórych powodów w postępowaniu głównym, którzy zwrócili się do Supremo Tribunal de Justiça o wystąpienie do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, sąd ten zwrócił uwagę, że „[o]bowiązek odesłania prejudycjalnego, jaki ciąży na sądach krajowych, których orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, powstaje tylko wtedy, gdy owe sądy uznają, że odwołanie się do prawa [Unii] jest niezbędne dla rozstrzygnięcia toczącego się przed nimi sporu, a także wtedy, gdy pojawiła się kwestia dotycząca wykładni tego prawa”.

19.

Supremo Tribunal de Justiça stwierdził również, że „[s]am Trybunał Sprawiedliwości wyraźnie uznał, iż »prawidłowe stosowanie prawa [Unii] może być tak oczywiste, że nie pozostawia ono miejsca na jakiekolwiek racjonalne wątpliwości co do sposobu rozstrzygnięcia postawionego pytania«, co również i w tym przypadku zwalnia sąd krajowy od obowiązku odesłania prejudycjalnego. Otóż z uwagi na treść [przepisów prawa Unii] powołanych przez [powodów w postępowaniu głównym], wobec ich interpretacji przez Trybunał […] oraz w świetle okoliczności niniejszej sprawy, które były oceniane […], nie ma żadnych racjonalnych wątpliwości w kwestii ich interpretacji, które wymagałyby wystąpienia z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym”.

20.

Supremo Tribunal de Justiça podkreślił ponadto, że „istnieje utrwalone i bogate orzecznictwo Trybunału w kwestii wykładni przepisów [prawa Unii], które dotyczą »przejęcia zakładu«, przy czym w dyrektywie […] dokonano konsolidacji pojęć zawartych w niej pod wpływem tego orzecznictwa, w związku z czym pojęcia te są obecnie jasne z punktu widzenia orzecznictwa (zarówno wspólnotowego, jak i krajowego), co zwalnia z obowiązku uprzedniej konsultacji z Trybunałem”.

21.

W tej sytuacji powodowie w postępowaniu głównym wystąpili przeciwko państwu portugalskiemu z powództwem z tytułu odpowiedzialności pozaumownej, żądając zasądzenia od niego zapłaty odszkodowania za niektóre wyrządzone szkody majątkowe. W uzasadnieniu powództwa podnieśli oni, że wyrok wydany przez Supremo Tribunal de Justiça jest w oczywisty sposób sprzeczny z prawem, ponieważ zawiera błędną wykładnię pojęcia przejęcia zakładu w rozumieniu dyrektywy oraz ponieważ sąd ten nie wykonał obowiązku wystąpienia do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi wykładni prawa wspólnotowego.

22.

Państwo portugalskie twierdzi, że zgodnie z art. 13 ust. 2 RRCEE wytoczenie powództwa o zapłatę odszkodowania wymaga wcześniejszego uchylenia krzywdzącej decyzji przez właściwy sąd i przypomina, że skoro nie uchylono orzeczenia Supremo Tribunal de Justiça, na którym opiera się powództwo, żądanie zapłaty odszkodowania jest bezzasadne.

23.

Sąd odsyłający wyjaśnia, że należy ustalić, czy wyrok wydany przez Supremo Tribunal de Justiça jest w oczywisty sposób sprzeczny z prawem ze względu na błędną interpretację pojęcia „przejęcia zakładu” w świetle dyrektywy i znanych mu okoliczności faktycznych. Należy ponadto ustalić, czy Supremo Tribunal de Justiça miał obowiązek wystąpić z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, o co się do niego zwrócono.

24.

W powyższych okolicznościach Varas Cíveis de Lisboa postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

25.

W pierwszym pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy może stanowić „przejęcie zakładu” w rozumieniu art. 1 ust. 1 dyrektywy sytuacja, w której spółka działająca na rynku lotów czarterowych zostaje rozwiązana w wyniku decyzji jej większościowego akcjonariusza, który jest sam spółką czynnie działającą w sektorze lotnictwa, i w ramach likwidacji, spółka dominująca:

26.

Jak wynika z motywu 3 i art. 3 dyrektywy 2001/23, celem tego aktu jest ochrona pracowników poprzez zapewnienie przestrzegania ich praw w wypadku przejęcia przedsiębiorstwa ( 10 ). W tym zakresie art. 3 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2001/23 przewiduje, że prawa i obowiązki zbywającego wynikające z umowy o pracę lub stosunku pracy istniejącego w momencie przejęcia przechodzą, w wyniku tego przejęcia, na przejmującego. Natomiast art. 4 ust. 1 dyrektywy chroni pracowników przed każdym zwolnieniem przez zbywającego czy przejmującego, wyłącznie z powodu samego przejęcia.

27.

Zgodnie z art. 1 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2001/23 ma ona zastosowanie do każdego przypadku przejęcia przedsiębiorstwa, zakładu lub części przedsiębiorstwa bądź zakładu przez innego pracodawcę w wyniku umownego przeniesienia własności lub łączenia. Trybunał dokonał wykładni pojęcia umownego przeniesienia własności w sposób elastyczny, aby zrealizować cel dyrektywy, którym jest ochrona pracowników najemnych w przypadku przejęcia ich przedsiębiorstwa ( 11 ). Trybunał uznał bowiem, że dyrektywa ta ma zastosowanie we wszystkich przypadkach, w których – w ramach stosunków zobowiązaniowych – następuje zmiana osoby fizycznej lub prawnej odpowiedzialnej w zakresie prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności gospodarczej, która przejmuje obowiązki pracodawcy w stosunku do pracowników przedsiębiorstwa ( 12 ).

28.

Trybunał uznał już, że dyrektywa 77/187 ma zastosowanie do przejęć między spółkami należącymi do jednej grupy ( 13 ).

29.

Ponadto Trybunał doprecyzował warunki, na jakich dyrektywa 77/187 ma zastosowanie w przypadku przejęcia przedsiębiorstwa będącego w fazie likwidacji sądowej lub dobrowolnej. I tak, o ile w wyroku Abels ( 14 ) Trybunał orzekł, że ta dyrektywa nie znajduje zastosowania do przejęcia przedsiębiorstwa, zakładu lub części zakładu w ramach postępowania upadłościowego ( 15 ), o tyle w wyroku Dethier Équipement ( 16 ) uznał jednak, że dyrektywa ta ma zastosowanie w przypadku przejęcia przedsiębiorstwa w fazie likwidacji, jeżeli przedsiębiorstwo prowadzi działalność gospodarczą ( 17 ). W wyroku Europièces ( 18 ) Trybunał zajął takie samo stanowisko w kwestii przedsiębiorstwa przejmowanego w trakcie likwidacji dobrowolnej ( 19 ).

30.

Z elastycznej interpretacji pojęcia umownego przeniesienia własności oraz z orzecznictwa Trybunału dotyczącego w szczególności przypadku likwidacji zbywanego podmiotu wynika, że rozwiązanie i likwidacja AIA mogą stanowić „przejęcie zakładu” w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. a) dyrektywy.

31.

Niemniej jednak przejęcie powinno jeszcze spełniać warunki określone w art. 1 ust. 1 lit. b) dyrektywy, tj. powinno dotyczyć jednostki gospodarczej, rozumianej jako „zorganizowane połączenie zasobów, którego celem jest prowadzenie działalności gospodarczej, bez względu na to, czy jest to działalność podstawowa czy pomocnicza”, która po przejęciu zachowuje swoją „tożsamość”.

32.

Aby stwierdzić, że doszło do przejęcia przedsiębiorstwa, należy ustalić, czy spełnione zostało decydujące kryterium dla uznania, że takie przejęcie nastąpiło, a mianowicie, czy dana jednostka zachowuje swą tożsamość po przejęciu jej przez nowego pracodawcę ( 20 ).

33.

W celu ustalenia, czy ten warunek został spełniony, należy uwzględnić ogół okoliczności faktycznych cechujących dane przejęcie, do których w szczególności zalicza się typ przedsiębiorstwa lub zakładu, którego sprawa dotyczy, przejęcie lub brak przejęcia materialnych składników majątku przedsiębiorstwa, takich jak budynki i ruchomości, wartość składników niematerialnych w momencie przejęcia, przejęcie lub brak przejęcia zasadniczej części pracowników przez nowego pracodawcę, przejęcie lub brak przejęcia klienteli, jak również stopień podobieństwa działalności wykonywanej przed przejęciem i po nim oraz długość ewentualnego zawieszenia działalności. Okoliczności te stanowią jednakże tylko pojedyncze elementy oceny, która musi być dokonana całościowo, i stąd nie mogą być oceniane osobno ( 21 ).

34.

Trybunał podkreśla, że w swojej ocenie okoliczności faktycznych charakteryzujących daną transakcję sąd krajowy powinien w szczególności uwzględnić typ przedsiębiorstwa lub zakładu, którego sprawa dotyczy. Zdaniem Trybunału wynika z tego, że waga poszczególnych kryteriów charakteryzujących fakt przejęcia w rozumieniu dyrektywy 2001/23 różnić się musi w zależności od prowadzonej działalności, tj. metod produkcji lub eksploatacji, które wykorzystywane są w danym przedsiębiorstwie, zakładzie lub w części zakładu ( 22 ).

35.

Poszczególne czynniki umożliwiające sprawdzenie, czy dana jednostka zachowuje swoją tożsamość po przejęciu jej przez nowego pracodawcę, a więc uznanie transakcji za „przejęcie” w rozumieniu art. 1 ust. 1 dyrektywy, mają swoją wagę, która zmienia się w zależności od rodzaju działalności prowadzonej przez dane przedsiębiorstwo.

36.

Kluczowe jest to, czy dana jednostka zachowuje swoją tożsamość, co wynika w szczególności z przejęcia istotnej części materialnych lub niematerialnych składników majątku przedsiębiorstwa oraz z faktu, że będą one nadal rzeczywiście eksploatowane przez tę jednostkę lub zostaną przejęte przez nowego pracodawcę w celu wykonywania tej samej lub podobnej działalności. Wszystkie te dwa warunki zostały spełnione w niniejszej sprawie.

37.

W odniesieniu do przejęcia istotnej części materialnych lub niematerialnych składników majątku przedsiębiorstwa Trybunał wprawdzie zwrócił uwagę, że w pewnych sektorach jednostka gospodarcza może funkcjonować bez takich składników, tak że zachowanie tożsamości takiej jednostki po dokonaniu transakcji, której była przedmiotem, nie może w założeniu zależeć od przeniesienia własności tychże składników ( 23 ).

38.

Jak jednak wynika z orzecznictwa Trybunału, inaczej jest w przypadku przedsiębiorstw działających w sektorach, które wymagają korzystania z istotnych składników majątkowych. Sytuacja taka ma miejsce na przykład w sektorze transportu autobusowego, który wymaga posiadania znaczącego taboru i infrastruktury. W tym przypadku Trybunał uznał, że brak przejęcia przez nowego wykonawcę zamówienia składników majątkowych wykorzystywanych przez poprzedniego wykonawcę w celu obsługi określonych linii autobusowych stanowi okoliczność, którą należy wziąć pod uwagę ( 24 ). Na tej podstawie Trybunał stwierdził, że w takiej branży jak regularne przewozy autobusowe, w którym składniki majątkowe w znaczącym stopniu umożliwiają wykonywanie danej działalności, nieprzekazanie przez starego wykonawcę zamówienia nowemu wykonawcy znacznej części tych składników, które są niezbędne do funkcjonowania jednostki, musi prowadzić do stwierdzenia, że jednostka ta nie zachowuje swojej tożsamości ( 25 ).

39.

Z powyższego orzecznictwa wynika, że w sprawie takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, która to sprawa również dotyczy sektora transportu, przeniesienie znaczących materialnych składników majątku należy uznać za kluczowy element dla określenia, czy mamy do czynienia z „przejęciem zakładu” w rozumieniu art. 1 ust. 1 dyrektywy 2001/23/WE.

40.

Oceniając okoliczności faktyczne dotyczące przedmiotowej transakcji sąd odsyłający szczególną wagę musi przypisać czynnikowi dotyczącemu przeniesienia własności znaczących składników majątkowych przedsiębiorstwa na TAP.

41.

W tym względzie bezsporne jest, że TAP przejęła umowy leasingu czterech samolotów, które były wykorzystywane wcześniej przez AIA w ramach prowadzonej przez nią działalności. Z akt sprawy wynika, że owo przejęcie było w szczególności podyktowane chęcią zminimalizowania przez TAP negatywnych skutków finansowych, jakie mogłyby wyniknąć z wcześniejszego zakończenia takich umów. Okoliczności leżące u podstaw decyzji TAP o wstąpieniu w sytuację prawną leasingobiorcy w umowach leasingu czterech samolotów eksploatowanych dotąd przez AIA są jednakże bez znaczenia dla celów uznania transakcji za „przejęcie” w rozumieniu art. 1 ust. 1 dyrektywy. Znaczenie ma jedynie obiektywne stwierdzenie, że umowy te zostały faktycznie przeniesione na TAP w czasie likwidacji AIA, ponieważ TAP nadal wykorzystywał przedmiotowe samoloty.

42.

Jak słusznie wskazują powodowie w postępowaniu głównym, nie można uznać, że ze względu na to, iż TAP jest większościowym akcjonariuszem i głównym wierzycielem AIA, może on swobodnie dysponować przedsiębiorstwem należącym do jego grupy i przejmować jego aktywa, nie podlegając przy tym zobowiązaniom wynikającym z dyrektywy.

43.

Nie ma również znaczenia, że samoloty przejęte przez TAP były wykorzystywane zamiennie do transportu regularnego i nieregularnego. Ważne jest to, że samoloty te były wykorzystywane – przynajmniej częściowo – w ramach realizowania nieregularnego transportu przez TAP, stanowiącego kontynuację działalności poprzednio wykonywanej przez AIA.

44.

Ponadto okoliczność, że przejęte samoloty są objęte umową leasingu nie stanowi przeszkody dla uznania, że doszło do przejęcia zakładu, ponieważ decydujące znaczenie ma ciągłość wykorzystywania tych składników majątkowych przez przejmującego.

45.

Wreszcie, nie ma znaczenia również to, że owe samoloty zostały zwrócone po zakończeniu umów leasingowych, które nastąpiło w latach 1998–2000. Zasadnicze znaczenie ma fakt, że umowy zostały faktycznie przejęte, a TAP rzeczywiście korzystał z samolotów przez znaczny okres czasu.

46.

Z wyżej wymienionych informacji wynika, że poczynione przez sąd odsyłający ustalenie, zgodnie z którym TAP zastąpił rozwiązaną spółkę, stając się stroną umów leasingu samolotów, stanowi ważną przesłankę przemawiającą za stwierdzeniem, że doszło do przejęcia zakładu, ponieważ dowodzi przejęcia przez TAP składników majątkowych niezbędnych do kontynuowania działalności wykonywanej wcześniej przez AIA.

47.

Do tego ustalenia należy dodać kolejne, zgodnie z którym TAP przejął też drobne wyposażenie należące do rozwiązanej spółki, takie jak urządzenia pokładowe i wyposażenie biurowe. Jest to dodatkowy dowód na to, że doszło do przejęcia zakładu.

48.

Z akt sprawy wynika również, że TAP zastąpił rozwiązaną spółkę w trwających umowach o loty czarterowe zawartych z agencjami turystycznymi, chcąc dalej rozwijać działalność wykonywaną dotychczas przez tę spółkę. Tymczasem z orzecznictwa Trybunału wynika, że przejęcie klienteli stanowi istotną przesłankę dla stwierdzenia, że doszło do przejęcia przedsiębiorstwa ( 26 ).

49.

Wydaje się, że Supremo Tribunal de Justiça uważa, iż okoliczność, że TAP był uprawniony do prowadzenia działalności na rynku lotów czarterowych i że czynił to już „sporadycznie”, stoi na przeszkodzie stwierdzeniu, że doszło do „przejęcia zakładu” w rozumieniu dyrektywy. Podzielam jednak pogląd powodów w postępowaniu głównym, zgodnie z którym to, że przedsiębiorstwo jest już lub może być aktywne na danym rynku nie stanowi przeszkody dla zapewnienia przez to przedsiębiorstwo ciągłości podobnej działalności wykonywanej przez inne przedsiębiorstwo, które w międzyczasie zostało zlikwidowane, oraz rozszerzenia tym samym jego własnej działalności.

50.

W odniesieniu w szczególności do lotów wykonywanych w 1994 r., chodzi – jak ustalił Supremo Tribunal de Justiça w wydanym wyroku – o umowy zawarte przez TAP bezpośrednio z operatorami turystycznymi na trasy dotychczas przez niego nieobsługiwane, które do tej pory stanowiły trasy AIA. Zdaniem Supremo Tribunal de Justiça „TAP wykonywał – tak jak mógłby to czynić każdy inny przewoźnik lotniczy – działalność stanowiącą jedynie wypełnienie luki na rynku, która powstała wskutek likwidacji AIA”.

51.

Tymczasem jak słusznie zwracają uwagę powodowie w postępowaniu głównym, sama okoliczność, że TAP rozpoczął wykonywanie działalności prowadzonej wcześniej przez inne przedsiębiorstwo należące do jego grupy, które w międzyczasie rozwiązał, stanowi ważną przesłankę dla stwierdzenia, że doszło do przejęcia zakładu, ponieważ świadczy o kontynuowaniu przez TAP działalności wykonywanej dotychczas przez AIA.

52.

W swoim wyroku Supremo Tribunal de Justiça oparł się na wyroku Süzen ( 27 ) dla poparcia poglądu, że sama kontynuacja działalności wykonywanej przez inne przedsiębiorstwo nie wystarcza do stwierdzenia, że doszło do przejęcia zakładu ( 28 ). Jednakże z orzecznictwa Trybunału wynika, że jeżeli tego rodzaju kontynuacja jest połączona z przejęciem istotnych składników majątkowych, to fakt przejęcia zakładu nie powinien budzić żadnych wątpliwości.

53.

Na kontynuowanie przez TAP działalności wykonywanej dotychczas przez AIA wskazuje również inna przesłanka przedstawiona przez sąd odsyłający, a mianowicie przywrócenie do pracy w TAP pracowników wcześniej zatrudnionych w rozwiązanej spółce w celu wykonywania takich samych zadań jak te, które wcześniej wykonywali w tejże spółce.

54.

Jak stwierdził Supremo Tribunal de Justiça w swoim wyroku, zostało udowodnione, że dwie pracownice, które do tej pory były oddelegowane przez TAP do działu handlowego AIA, po jej zlikwidowaniu zostały przywrócone przez TAP do pracy w ramach jego własnego działu handlowego na stanowiskach związanych z obsługą lotów nieregularnych oraz zakontraktowanych lotów czarterowych w lecie 1993.

55.

Zdaniem Supremo Tribunal de Justiça, nie chodzi tu o zatrzymanie przez TAP pracowników uprzednio zatrudnionych przez AIA. Pracownicy ci byli związani umową o pracę z TAP. Chodziło zatem o pracowników zatrudnionych przez TAP, a nie przez AIA. Rzeczone pracownice zostały oddelegowane przez TAP do pracy w AIA, a po jej likwidacji powróciły do zatrudniającego je przedsiębiorstwa. W swoim wyroku Supremo Tribunal de Justiça uznał zatem, że powrót pracowników TAP do ich przedsiębiorstwa po zlikwidowaniu AIA, do której zostali delegowani, wynika z realizacji warunków umowy o pracę zawartej z ich pracodawcą, czyli TAP. Mimo, że owym pracownikom zostały powierzone stanowiska odpowiadające ich grupie zaszeregowania i w lecie 1993 wykonywali oni obowiązki w zakresie lotów nieregularnych obsługiwanych przez TAP w tym samym roku, zdaniem Supremo Tribunal de Justiça praca wykonywana przez tych pracowników w TAP uniemożliwia stwierdzenie istnienia zorganizowania samodzielnej jednostki gospodarczej zajmującej się lotami nieregularnymi.

56.

Niemniej jednak, jak słusznie wskazują powodowie w postępowaniu głównym, powierzenie dwóm pracownicom TAP zadań bezpośrednio związanych z sektorem lotów nieregularnych świadczy o kontynuowaniu przez TAP działalności AIA, która to działalność była uprzednio wykonywana przez TAP jedynie okazjonalnie, a więc również potwierdza, że doszło do przejęcia zakładu. Ponadto wydaje się, że ci pracownicy stanowią „zorganizowaną zbiorowość” ( 29 ), ponieważ wykonują w TAP pracę podobną to tej, jaką wykonywali w AIA.

57.

Dodatkową wskazówką, że doszło do przejęcia zakładu, jest stopień podobieństwa działalności wykonywanych przed i po przejęciu. Jak stwierdza Komisja, AIA była przedsiębiorstwem lotniczym specjalizującym się w lotach nieregularnych. TAP, którego podstawowym obszarem działalności jest transport lotniczy, był uprawniony do wykonywania zarówno lotów regularnych jak i nieregularnych, a zatem uprawniony do prowadzenia działalności na rynku lotów czarterowych, co już czynił, aczkolwiek okazyjnie ( 30 ). Istnieje zatem silne podobieństwo działalności wykonywanej przez oba przedsiębiorstwa.

58.

W odniesieniu wreszcie do kryterium związanego z ewentualnym zawieszeniem działalności zostało ustalone, że od dnia 1 maja 1993 r., czyli niezwłocznie po zlikwidowaniu AIA, TAP rozpoczął wykonywanie przynajmniej części lotów czarterowych zakontraktowanych przez AIA w sezonie letnim 1993. A zatem nie odnotowano długotrwałego zawieszenia działalności. Przeciwnie, działalność była ciągle kontynuowana, ponieważ około 15 dni po rozwiązaniu AIA, TAP wstąpił w jej zobowiązania w celu realizacji umów dotyczących odnośnych lotów.

59.

Wszystkie te przesłanki świadczą, w moim przekonaniu, o tym, że doszło do „przejęcia zakładu” w rozumieniu art. 1 ust. 1 dyrektywy.

60.

Supremo Tribunal de Justiça doszedł jednak do innych wniosków, ponieważ przyjął zbyt wąską interpretację przesłanki dotyczącej zachowania tożsamości przejętej jednostki. Ściślej rzecz biorąc, w jego argumentacji nie ma żadnej wzmianki o wyroku Trybunału, który powinien jednak doprowadzić go do innego rozstrzygnięcia, czyli wyroku Klarenberg ( 31 ), ogłoszonego kilka dni przed wyrokiem Supremo Tribunal de Justiça, w której to sprawie opinia rzecznika generalnego P. Mengozziego – uwzględniona przez Trybunał – została przedstawiona w dniu 6 listopada 2008 r. ( 32 )..

61.

W swoim wyroku Supremo Tribunal de Justiça nadał szczególne znaczenie kryterium, zgodnie z którym możliwość uznania, że doszło do „przejęcia” w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) dyrektywy, wymaga uprzedniego zidentyfikowania zbywanej jednostki ekonomicznej u przejmującego ( 33 ).

62.

W tym względzie Supremo Tribunal de Justiça wskazał, że nie zostało udowodnione, iż TAP wprowadził obsługę lotów nieregularnych, dokładnie przenosząc strukturę AIA. Biorąc pod uwagę wszystkie ustalone okoliczności, TAP nie przejął jednostki ekonomicznej, mając na celu bezpośrednią i niezależną kontynuację działalności w zakresie lotów czarterowych, uprzednio wykonywanej przez AIA. W szczególności nie doszło do przeniesienia wielu pojedynczych składników przedsiębiorstwa, które następnie zostałyby zreorganizowane w obrębie TAP, powodując powstanie przedsiębiorstwa lub niezależnego zakładu. Dodatkowo, nic nie wskazuje na istnienie w obrębie TAP jednostki zajmującej się działalnością w zakresie lotów czarterowych, zorganizowanej w sposób niezależny w tym właśnie celu.

63.

A zatem zdaniem Supremo Tribunal de Justiça całościowa analiza przesłanek nie pozwala na stwierdzenie, że w obrębie TAP istnieje zespół środków materialnych i osobowych stanowiących fundament dla działalności w zakresie lotów czarterowych, wyodrębniony w sposób niezależny w tym właśnie celu, tj. jednostka ekonomiczna, która zachowuje swoją tożsamość i prowadzi w TAP samodzielną działalność w zakresie nieregularnego lotnictwa komercyjnego. Wręcz przeciwnie, Supremo Tribunal de Justiça stwierdza, że wyposażenie AIA, używane następnie przez TAP, zostało w całości włączone w skład aktywów TAP oraz że TAP wykonywał loty regularne i nieregularne, w przypadku których wykorzystywał jednakowo swój personel i wyposażenie swojego przedsiębiorstwa lotniczego.

64.

Uwzględniając tę argumentację należy wyjaśnić, że w rozumieniu dyrektywy możliwe jest przejęcie z zachowaniem tożsamości przejmowanej jednostki, nawet jeśli nie zachowuje ona swojej samodzielnej struktury organizacyjnej. Innymi słowy, przeciwnie do tego, co orzekł Supremo Tribunal de Justiça, przesłanka dotycząca zachowania tożsamości nie oznacza, że przejęta jednostka ekonomiczna powinna zachować samodzielność w strukturze podmiotu przejmującego.

65.

W przypadku, którego dotyczył wyrok Klarenberg ( 34 ), argumentacja strony pozwanej w postępowaniu głównym była identyczna z argumentacją przyjętą przez Supremo Tribunal de Justiça w celu wykluczenia tezy o przejęciu zakładu. Strona pozwana podniosła bowiem, że zdefiniowana w art. 1 ust. 1 lit. b) „jednostka gospodarcza” zachowuje swoją tożsamość tylko wtedy, jeśli więzi o charakterze organizacyjnym, łączące wszystkich pracowników i jej składniki, zostają zachowane. Z drugiej strony przejmowana jednostka gospodarcza nie zachowuje swej tożsamości, w sytuacji gdy w następstwie przeniesienia jej własności traci ona swą niezależność organizacyjną, ponieważ nabyte zasoby włączane są w ramy całkowicie nowej struktury ( 35 ).

66.

Trybunał uznał, że taka koncepcja tożsamości jednostki gospodarczej oparta na tylko jednym czynniku, odnoszącym się do niezależności organizacyjnej, nie może zostać przyjęta, w szczególności ze względu na cel dyrektywy, którym jest zagwarantowanie skutecznej ochrony praw pracowników w sytuacji, gdy następuje przejęcie. Zdaniem Trybunału oznaczałoby to bowiem, że gdy przejmujący podejmie decyzję o zlikwidowaniu części przedsiębiorstwa lub zakładu i włączeniu go w ramy istniejącej u niego struktury, zastosowanie dyrektywy do tej części przedsiębiorstwa lub zakładu będzie wyłączone, co także pozbawi zainteresowanych pracowników ochrony przyznanej im w tej dyrektywie ( 36 ).

67.

Jeśli chodzi o czynnik odnoszący się do organizacji, Trybunał orzekł w przeszłości, że jest on jednym z czynników, za pomocą których definiuje się jednostkę gospodarczą ( 37 ). Jednak orzekł on także, że zmiana struktury organizacyjnej przejmowanej jednostki nie ma takiego charakteru, aby mogła stać na przeszkodzie zastosowaniu dyrektywy ( 38 ).

68.

Trybunał zwrócił również uwagę, że „art. 1 ust. 1 lit. b) dyrektywy definiuje jednostkę gospodarczą jako »zorganizowane połączenie zasobów, którego celem jest prowadzenie działalności gospodarczej, bez względu na to, czy jest to działalność podstawowa, czy pomocnicza«, podkreślając nie tylko aspekt organizacyjny przejmowanej jednostki, lecz także prowadzenie działalności gospodarczej” ( 39 ). Trybunał wywodzi stąd, że przesłankę odnoszącą się do zachowania tożsamości przez jednostkę gospodarczą w rozumieniu dyrektywy należy interpretować z uwzględnieniem dwóch przewidzianych w jej art. 1 ust. 1 lit. b) elementów, składających się łącznie na tę tożsamość, a także celu tej dyrektywy, którym jest ochrona pracowników ( 40 ).

69.

Biorąc pod uwagę powyższe i w celu niepozbawiania dyrektywy części effet utile, Trybunał orzekł, że przesłankę odnoszącą się do zachowania tożsamości przez jednostkę gospodarczą należy interpretować nie w taki sposób, iż na jej podstawie wymagane jest zachowanie specyficznej organizacji poszczególnych czynników produkcji będących przedmiotem przejęcia, lecz w taki sposób, że zakłada ona zachowanie funkcjonalnych więzi współzależności i wzajemnego uzupełniania się tych czynników ( 41 ).

70.

Zdaniem Trybunału zachowanie bowiem takich funkcjonalnych więzi pomiędzy różnymi przejmowanymi czynnikami pozwala przejmującemu na wykorzystywanie ich w celu prowadzenia identycznej lub analogicznej działalności gospodarczej, nawet jeśli, po dokonaniu przejęcia, są one włączone w ramy odmiennej struktury organizacyjnej ( 42 ).

71.

W świetle wyroku Klarenberg ( 43 ) nie ma znaczenia, że przejęta jednostka została zlikwidowana w strukturze TAP, ponieważ została zachowana więź funkcjonalna pomiędzy przejętymi aktywami i personelem oraz kontynuacją działalności prowadzonej dotychczas przez AIA.

72.

W swoim wyroku Supremo Tribunal de Justiça położył szczególny nacisk na to, że przejęte samoloty i personel były wykorzystywane do lotów regularnych i nieregularnych. W ocenie Supremo Tribunal de Justiça, okoliczność ta może świadczyć o tym, że w strukturze TAP nie doszło do zachowania niezależnej jednostki gospodarczej zajmującej się lotami nieregularnymi.

73.

W tym względzie uważam, że nie jest istotne, iż przeniesione składniki zostały wykorzystane nie tylko do wykonywania lotów nieregularnych, ale również regularnych. Przesłanka odnosząca się do zachowania tożsamości przez przejmowaną jednostkę nie wymaga, aby przeniesione aktywa były wykorzystywane wyłącznie w ramach kontynuowanej działalności. Więź funkcjonalna pomiędzy tymi aktywami a kontynuowaną działalnością zostaje utrzymana nawet jeśli wspomniane składniki były wykorzystywane również do wykonywania innej działalności, tym bardziej jeśli chodzi o podobną działalność w sektorze transportu powietrznego.

74.

Jak podnosi Komisja, z wyroku Klarenberg ( 44 ) wynika, że rozwiązanie AIA i włączenie znacznej części jej składników majątkowych w strukturę organizacyjną TAP nie może wyłączyć stosowania dyrektywy, nawet jeśli składniki te nie zachowały swojej „niezależnej” tożsamości. Ważne jest to, że przejęte składniki zachowują swoją tożsamość, a po dokonaniu przejęcia są wykorzystywane w celu prowadzenia identycznej lub analogicznej działalności gospodarczej.

75.

Tymczasem w niniejszej sprawie składniki majątkowe AIA były początkowo wykorzystywane (sezon lotniczy lato 1993 r.) w celu kontynuowania działalności identycznej z działalnością AIA, czyli lotów czarterowych zakontraktowanych przez AIA, a następnie w celu kontynuowania działalności identycznej (loty czarterowe obsługiwane przez TAP) lub podobnej (loty regularne TAP).

76.

Jak wyjaśnił Trybunał w wyroku Klarenberg ( 45 ), brzmienie art. 6 ust. 1 akapity pierwszy i czwarty dyrektywy potwierdza, że wolą prawodawcy Unii jest, aby wspomniana dyrektywa znajdowała zastosowanie do każdego przejęcia spełniającego przesłanki zawarte w jej art. 1 ust. 1, niezależnie od tego, czy jednostka gospodarcza zachowuje niezależność w ramach struktury istniejącej u przejmującego, czy też niezależności tej nie zachowuje ( 46 ).

77.

Oczywiście to do sądu odsyłającego ostatecznie należy sprawdzenie, czy w niniejszym przypadku zachodzą przesłanki wskazujące na to, że doszło do przejęcia zakładu. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem do sądu odsyłającego należy ustalenie, w ramach całościowej oceny wszystkich okoliczności faktycznych związanych z czynnością, której dotyczy postępowanie przed tym sądem, czy tożsamość przejmowanej jednostki gospodarczej została zachowana ( 47 ).

78.

Jednakże szczególny kontekst postępowania głównego, będący następstwem rozbieżnych stanowisk przyjętych przez sądy krajowe, w moim przekonaniu powinien skłonić Trybunał do udzielenia sądowi odsyłającemu dokładniejszej, a jednocześnie bardziej bezpośredniej odpowiedzi.

79.

Proponuję zatem, aby na pierwsze pytanie odpowiedzieć, że art. 1 ust. 1 dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż pojęcie przejęcia zakładu obejmuje sytuację, w której spółka działająca na rynku lotów czarterowych zostaje rozwiązana w wyniku decyzji jej większościowego akcjonariusza, który sam jest spółką czynnie działającą w sektorze lotnictwa, i w ramach likwidacji, spółka dominująca:

80.

W drugim pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający zwraca się w istocie do Trybunału z kwestią, czy art. 267 TFUE powinien być interpretowany w ten sposób, że sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, taki jak Supremo Tribunal de Justiça, w świetle okoliczności faktycznych przedstawionych w pytaniu pierwszym, a także wobec faktu, że sądy krajowe niższej instancji, które rozpatrywały sprawę, wydały sprzeczne orzeczenia, miał obowiązek wystąpienia z odesłaniem prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości, przedstawiając pytanie dotyczące prawidłowej wykładni pojęcia „przejęcia zakładu” w rozumieniu art. 1 ust. 1 dyrektywy.

81.

Tytułem wstępu należy przypomnieć, że procedura ustanowiona w art. 267 TFUE stanowi instrument współpracy pomiędzy Trybunałem i sądami krajowymi, dzięki któremu Trybunał udziela sądom krajowym wskazówek dotyczących wykładni prawa Unii, potrzebnych im do rozstrzygnięcia zawisłych przed nimi sporów ( 48 ).

82.

W ramach tej współpracy jedynie do sądu krajowego, przed którym postępowanie się toczy i który ma wydać w nim orzeczenie, należy ocena, w świetle okoliczności konkretnej sprawy, zarówno konieczności wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym, w celu umożliwienia mu wydania orzeczenia, jak również znaczenia pytań, które przedkłada on Trybunałowi ( 49 ).

83.

Tym samym obowiązek skierowania wniosku w trybie prejudycjalnym przewidziany w art. 267 akapit trzeci TFUE mieści się w ramach współpracy pomiędzy sądami krajowymi występującymi w charakterze sądów zobowiązanych do stosowania prawa wspólnotowego a Trybunałem, ustanowionej w celu zapewnienia prawidłowego stosowania i jednolitej wykładni prawa Unii we wszystkich państwach członkowskich ( 50 ).

84.

Należy wskazać, że obowiązek zwrócenia się do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym przewidzianym w art. 267 akapit trzeci TFUE w zakresie dotyczącym sądów krajowych, których orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, ma w szczególności na celu zapobieganie pojawianiu się rozbieżności w orzecznictwie wewnątrz Unii w kwestiach prawa Unii ( 51 ).

85.

Zdaniem Trybunału, cel ten jest osiągnięty wówczas, gdy obowiązkowi zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym podlegają, bez uszczerbku dla ograniczeń dopuszczonych przez Trybunał w wyroku Cilfit i in. ( 52 ), sądy najwyższe oraz wszystkie sądy krajowe, od których orzeczeń nie przysługuje środek zaskarżenia ( 53 ).

86.

Jeżeli nie istnieje żaden środek zaskarżenia wyroku sądu krajowego, to sąd ten jest co do zasady zobowiązany wystąpić do Trybunału zgodnie z art. 267 akapit trzeci TFUE, w sytuacji gdy podniesiona została przed nim kwestia dotycząca interpretacji traktatu FUE ( 54 ).

87.

Ze związku między akapitami drugim i trzecim art. 267 TFUE wynika, że sądy, o których mowa w akapicie trzecim tego przepisu, korzystają z tego samego co wszystkie inne sądy krajowe prawa do oceny, czy do wydania przez nie orzeczenia niezbędne jest rozstrzygnięcie w kwestii dotyczącej prawa Unii. Wobec tego sądy te nie są zobowiązane do przedkładania podniesionego przed nimi pytania dotyczącego wykładni prawa Unii, jeżeli pytanie nie jest istotne dla sprawy, tj. w przypadku gdy odpowiedź na pytanie, jakakolwiek by ona była, nie mogłaby mieć żadnego wpływu na rozstrzygnięcie sporu ( 55 ).

88.

Jeżeli sądy te stwierdzą natomiast, że odwołanie się do prawa Unii jest konieczne w celu rozstrzygnięcia zawisłego przed nimi sporu, art. 267 TFUE nakłada na nie obowiązek przedłożenia Trybunałowi Sprawiedliwości wszystkich powstałych pytań dotyczących wykładni ( 56 ).

89.

W sytuacji sporu związanego z kwestią wykładni prawa wspólnotowego, wykonanie przez sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, obowiązku polegającego na wystąpieniu do Trybunału z pytaniami prejudycjalnymi stanowi zatem zasadę, a zaniechanie tego wystąpienia wyjątek.

90.

Wyrok Cilfit i in. ( 57 ) nakłada na sądy krajowe orzekające w ostatniej instancji rozszerzony obowiązek uzasadnienia, jeżeli wstrzymują się od wystąpienia do Trybunału.

91.

Jeśli zatem chodzi o granice obowiązku określonego w art. 267 akapit trzeci TFUE, tak jak zostały one zakreślone przez Trybunał, z utrwalonego orzecznictwa po wydaniu wspomnianego wyroku wynika, że sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, w przypadku zaistnienia przed takim sądem pytania dotyczącego prawa wspólnotowego, ma obowiązek zwrócić się do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym, chyba że stwierdzi, że podniesione pytanie nie jest istotne dla sprawy lub że dany przepis prawa Unii stanowił już przedmiot wykładni przez Trybunał, lub że prawidłowe stosowanie prawa Unii jest tak oczywiste, że nie pozostawia ono miejsca na jakiekolwiek racjonalne wątpliwości. Istnienie takiej ewentualności należy oceniać z uwzględnieniem cech charakterystycznych prawa Unii i szczególnych trudności, jakie sprawia jego wykładnia, oraz niebezpieczeństwa rozbieżności w orzecznictwie wewnątrz Unii Europejskiej ( 58 ).

92.

Trybunał wyjaśnił, że bez uszczerbku dla wskazań wynikających z wyroku Köbler ( 59 ), orzecznictwo rozwinięte w wyroku Cilfit i in. ( 60 ) pozostawia wyłącznie sądowi krajowemu ocenę, czy prawidłowe stosowanie prawa Unii jest na tyle oczywiste, że nie pozostawia ono miejsca na jakiekolwiek racjonalne wątpliwości i pozostawia mu w związku z tym również decyzję o powstrzymaniu się od kierowania do Trybunału pytania o interpretację prawa Unii, które powstało w postępowaniu przed tym sądem ( 61 ).

93.

W ramach niniejszego odesłania prejudycjalnego sąd odsyłający zwraca się do Trybunału z pytaniem, czy w świetle jego orzecznictwa dotyczącego pojęcia przejęcia zakładu oraz mając na uwadze rozbieżne stanowiska sądów krajowych w kwestii właściwej wykładni w odniesieniu do okoliczności niniejszej sprawy, Supremo Tribunal de Justiça mógł nie odczuwać „jakichkolwiek racjonalnych wątpliwości” związanych z powstałą przed nim kwestią wykładni prawa, a zatem mógł powstrzymać się od skierowania do Trybunału pytania prejudycjalnego.

94.

W tym względzie podkreślić należy, że sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, musi zachować szczególną ostrożność zanim wykluczy istnienie jakiejkolwiek racjonalnych wątpliwości. Sąd ten powinien uzasadnić, dlaczego jest przekonany o prawidłowym stosowaniu prawa Unii.

95.

Taka ostrożność powinna doprowadzić ów sąd do dokładnego sprawdzenia w szczególności, czy rozważany przez niego sposób zastosowania prawa Unii w pełni uwzględnia charakterystyczne cechy prawa Unii, szczególne trudności, jakie sprawia jego wykładnia oraz ryzyko rozbieżności w orzecznictwie wewnątrz Unii.

96.

Supremo Tribunal de Justiça uznał, że pojęcia zawarte w dyrektywie, a w szczególności pojęcie przejęcia zakładu, są wystarczająco jasne w zakresie wykładni sądowej. To oznaczało, zdaniem Supremo Tribunal de Justiça, że w tym przypadku kierowanie odesłania prejudycjalnego nie było konieczne.

97.

Takie podejście wydaje się niewłaściwe, gdyż wiadomym jest, iż wykładnia pojęcia „przejęcie zakładu” zależy od okoliczności każdego konkretnego przypadku. Rozpatrywane kolejno przez Trybunał sprawy pozwalają mu na uściślanie zakresu tego pojęcia. Jest to zatem orzecznictwo, które ciągle ewoluuje. Ta szczególna cecha powinna była spowodować, że Supremo Tribunal de Justiça zachowa ostrożność przed podjęciem decyzji o niewystąpieniu do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem prejudycjalnym.

98.

Do tego nadmiernego zaufania do jednolitości orzecznictwa Trybunału dotyczącego pojęcia przejęcia zakładu dochodzi niepełne uwzględnienie tego orzecznictwa, które doprowadziło Supremo Tribunal de Justiça do przyjęcia błędnej wykładni tego pojęcia.

99.

W okolicznościach tego rodzaju jak w rozpatrywane w postępowaniu głównym, w których istnieje orzecznictwo Trybunału dotyczące pojęcia, którego wykładni należy dokonać, sąd krajowy zobowiązany zasadniczo do wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym, który uważa, że rozpatrywany przez niego spór jest związany z kwestią wykładni prawa wspólnotowego, ma do wyboru dwa rozwiązania. Albo zwrócić się do Trybunału o udzielenie dodatkowych wyjaśnień w odniesieniu do zawisłego przed nim sporu, albo postanowić o niewykonywaniu obowiązku skierowania pytania prejudycjalnego, jednakże wówczas powinien on przyjąć i zastosować odpowiedź już udzieloną przez Trybunał. Jeśli nie przyjmie żadnego z tych rozwiązań i wybierze inną wykładnię rozpatrywanego pojęcia prawa Unii, taki sąd popełnia naruszenie tego prawa, które należy uznać za wystarczająco istotne ( 62 ). Wynika to z utrwalonego orzecznictwa, zgodnie z którym naruszenie prawa Unii jest wystarczająco istotne, jeżeli miało miejsce w związku z oczywistym naruszeniem orzecznictwa Trybunału w danej dziedzinie ( 63 ).

100.

Podsumowując, gdyby Supremo Tribunal de Justiça uwzględnił orzecznictwo Trybunału, w tym również najnowsze, w sposób kompleksowy i rygorystyczny, nie mógłby mieć pewności co do dokonanego przez siebie zastosowania prawa Unii.

101.

Trybunał powinien zająć zdecydowane stanowisko w kwestii przypomnienia o obowiązku skierowania pytania prejudycjalnego ciążącym na sądach krajowych, których orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego. Jak bowiem wyjaśnił rzecznik generalny P. Léger w swojej opinii przedstawionej w sprawie Traghetti del Mediterraneo ( 64 ) oraz jak to obrazuje niniejsza sprawa, „uchybienie temu obowiązkowi może bowiem doprowadzić dany sąd krajowy do popełnienia błędu […], a zatem błędu w wykładni obowiązującego prawa [Unii] lub błędu polegającego na nieprawidłowym wyciągnięciu wniosków z tego prawa w celu dokonania wykładni prawa krajowego zgodnej z prawem Unii bądź dokonania oceny zgodności prawa krajowego z prawem [Unii]” ( 65 ).

102.

Podkreślam ponadto, że nieprzestrzeganie przez sądy krajowe, których orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, ciążącego na nich obowiązku skierowania pytania prejudycjalnego prowadzi do pozbawienia Trybunału podstawowego zadania przypisanego mu na mocy art. 19 ust. 1 akapit pierwszy TUE, jakim jest zapewnienie „poszanowania prawa w wykładni i stosowaniu Traktatów”.

103.

Wreszcie z akt sprawy wynika, że w niniejszej sprawie sądy portugalskie przyjęły rozbieżne stanowiska co do wykładni pojęcia „przejęcia zakładu”. W mojej opinii, jeżeli istnienie sprzecznych orzeczeń wydanych przez sądy krajowe nie może samo w sobie wystarczyć do aktualizacji przewidzianego w art. 267 akapit trzeci TFUE obowiązku skierowania pytania prejudycjalnego, mamy tu do czynienia z okolicznością wzmacniającą twierdzenie, zgodnie z którym Supremo Tribunal de Justiça powinien był przyjąć bardziej rozważne stanowisko i wystąpić do Trybunału z odesłaniem prejudycjalnym.

104.

Z wszystkich powyższych uwag wynika moim zdaniem, że art. 267 akapit trzeci TFUE należy interpretować w ten sposób, iż sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, taki jak Supremo Tribunal de Justiça, w okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym był zobowiązany do wystąpienia do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

105.

W trzecim pytaniu sąd odsyłający pyta w istocie Trybunał, czy prawo Unii, a w szczególności zasady sformułowane przez Trybunał w wyroku Köbler ( 66 ), należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one zastosowaniu przepisów krajowych dotyczących odpowiedzialności państwa, które uzależniają możliwość wystąpienia z powództwem o odszkodowanie przeciwko państwu od wcześniejszego uchylenia wyrządzającego szkodę orzeczenia.

106.

Przypominam, że na mocy art. 13 ust. 2 RRCEE „[m]ożliwość wytoczenia powództwa o odszkodowanie jest uzależniona od wcześniejszego uchylenie przez właściwy sąd orzeczenia, którego wydanie wyrządziło szkodę”.

107.

W celu ustalenia, czy taki warunek jest zgodny z prawem Unii, tytułem wstępu należy przypomnieć, że zasada odpowiedzialności państwa członkowskiego za szkody wyrządzone jednostkom wskutek naruszenia przez państwo prawa Unii jest nieodłączną częścią systemu traktatu ( 67 ).

108.

W odniesieniu do odpowiedzialności państwa z powodu naruszenia Unii dokonanego przez sąd krajowy orzekający w ostatniej instancji, Trybunał wyjaśnił, że ze względu na szczególny charakter działalności orzeczniczej oraz zasadne wymogi pewności prawa, odpowiedzialność państwa w takich przypadkach nie jest nieograniczona. Jak orzekł Trybunał, państwo może ponosić odpowiedzialność tylko w wyjątkowych wypadkach, gdy sąd krajowy najwyższej instancji naruszył w sposób oczywisty obowiązujące prawo. W celu ustalenia, czy warunek ten został spełniony, sąd krajowy rozpatrujący pozew o odszkodowanie winien wziąć pod uwagę wszelkie charakterystyczne elementy sprawy, w szczególności stopień jasności i precyzji naruszonej normy, celowość naruszenia, wybaczalny lub niewybaczalny charakter błędu co do prawa, ewentualne stanowisko instytucji wspólnotowej, a także uchybienie przez sąd krajowy zobowiązaniu do zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym zgodnie z art. 267 akapit trzeci TFUE ( 68 ).

109.

Jak już wspomniałem, naruszenie prawa wspólnotowego jest wystarczająco istotne, jeżeli rozpatrywane orzeczenie zostało wydane z oczywistym naruszeniem orzecznictwa Trybunału w tym zakresie ( 69 ).

110.

Prawo do odszkodowania powstaje więc, w razie spełnienia tej przesłanki dotyczącej oczywistego naruszenia obowiązującego prawa wspólnotowego, od momentu ustalenia, że naruszony przepis prawa jest źródłem uprawnień jednostek i że istnieje bezpośredni związek przyczynowy między tym oczywistym naruszeniem prawa a szkodą, jaką poniósł zainteresowany. Te trzy warunki są bowiem konieczne i wystarczające do powstania po stronie jednostek prawa do odszkodowania, co nie wyklucza możliwości dochodzenia odpowiedzialności państwa na mniej restrykcyjnych zasadach na podstawie prawa krajowego ( 70 ).

111.

Trybunał miał już również w przeszłości okazję wyjaśnić, że z zastrzeżeniem prawa do odszkodowania, którego podstawę stanowi bezpośrednio prawo Unii, jeżeli te wspomniane wyżej przesłanki zostaną spełnione, naprawienie przez państwo wyrządzonej szkody powinno nastąpić zgodnie z prawem krajowym regulującym zasady odpowiedzialności, przy czym zasady dotyczące naprawienia szkody, ustanowione przez prawo krajowe, nie mogą być mniej korzystne niż zasady dotyczące podobnych krajowych środków prawnych (zasada równoważności) i nie mogą być tak skonstruowane, by w praktyce uniemożliwiały lub nadmiernie utrudniały otrzymanie odszkodowania (zasada skuteczności) ( 71 ).

112.

Dlatego, moim zdaniem, rozwiązanie proceduralne przewidziane w art. 13 ust. 2 RRCEE należy zbadać w świetle zasady skuteczności. Należy zatem określić, czy takie rozwiązanie proceduralne może, w praktyce i w okolicznościach takich jak w sprawie głównej, uniemożliwiać lub nadmiernie utrudniać otrzymanie odszkodowania przez osobę poszkodowaną.

113.

Kluczowe będzie tutaj określenie, czy owa osoba poszkodowana ma możliwość zaskarżenia wyrządzającego szkodę orzeczenia Supremo Tribunal de Justiça. Zapytany o to na rozprawie rząd portugalski najpierw odpowiedział przecząco na to pytanie, a następnie zmienił swoją odpowiedź w mało przekonujący sposób. Zbadanie istniejącego stanu prawnego w tym zakresie należy do sądu krajowego. W przypadku, gdy ów sąd stwierdzi, że osobie poszkodowanej nie przysługuje środek zaskarżenia od powodującego szkodę orzeczenia Supremo Tribunal de Justiça, powinien on uznać, że rozwiązanie proceduralne przewidziane w art. 13 ust. 2 RRCEE jest sprzeczne z zasadą skuteczności, ponieważ uniemożliwia ono otrzymanie odszkodowania przez poszkodowanego.

114.

W każdym razie, wydaje mi się, że z dyskusji przed Trybunałem wynika, iż w razie ustalenia, iż taki środek zaskarżenia od orzeczenia Supremo Tribunal de Justiça rzeczywiście przysługuje, należy stwierdzić, że byłby on w dużej mierze teoretyczny i trudny do wprowadzenia w życie ( 72 ). W związku z powyższym, ponieważ rozwiązanie proceduralne przewidziane w art. 13 ust. 2 RRCEE stanowi w takim przypadku poważną przeszkodę dla otrzymania odszkodowania przez poszkodowanego, wydaje mi się ono sprzeczne z zasadą skuteczności. Takie bowiem rozwiązanie proceduralne nadmiernie utrudnia otrzymanie odszkodowania przez tę osobę poszkodowaną.

115.

Stwierdzam zatem, że w okolicznościach takich rozpatrywane w postępowaniu głównym, prawo Unii, a w szczególności zasady sformułowane przez Trybunał w wyroku Köbler ( 73 ), należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwiają się one zastosowaniu przepisów krajowych dotyczących odpowiedzialności państwa, które uzależniają możliwość wystąpienia z powództwem o odszkodowanie przeciwko państwu od wcześniejszego uchylenia orzeczenia, którego wydanie wyrządziło szkodę.

116.

Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytania prejudycjalne przedłożone przez Varas Cíveis de Lisboa: