1. 

Niniejsza sprawa daje Trybunałowi Sprawiedliwości możliwość orzeczenia odnośnie do stosowania szczególnych zasad przyznania jurysdykcji sądowej z art. 18 i nast. („Indywidualne umowy o pracę”) rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych ( 2 ) (zwanego dalej „rozporządzeniem”), w przypadku gdy dana osoba zostaje pozwana przez spółkę z tytułu nieprawidłowego sprawowania funkcji nie tylko jako dyrektor wspomnianej spółki, zatrudniony przez nią na podstawie umowy o pracę, ale także jako zarządzający tą spółką z punktu widzenia prawa spółek.

2. 

Konkretnie chodzi o ustalenie, czy ewentualny stosunek pracy łączący dyrektora spółki z tą spółką ulega zmianie, jeżeli chodzi o jego zakres dla celów przyznania międzynarodowej jurysdykcji w ramach rozporządzenia, z uwagi na istnienie ponadto stosunku handlowego łączącego go ze wspomnianą spółką w charakterze zarządzającego.

3.

W 11 motywie rozporządzenia wskazuje się, że „Przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i powinny zależeć zasadniczo od miejsca zamieszkania pozwanego, a tak ustalona jurysdykcja powinna mieć miejsce zawsze, z wyjątkiem kilku dokładnie określonych przypadków, w których ze względu na przedmiot sporu lub umowę stron uzasadnione jest inne kryterium powiązania […]”, do czego motyw 12 dodaje, że „jurysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego wymiaru sprawiedliwości”.

4.

Motyw 13 rozporządzenia wskazuje, że „[w] sprawach […] z zakresu prawa pracy strona słabsza powinna być chroniona przez przepisy jurysdykcyjne dla niej bardziej korzystne niż przepisy ogólne”.

5.

W sekcji 1 rozdziału II („Jurysdykcja”) rozporządzenia, zatytułowanej „Przepisy ogólne”, art. 2 ust. 1 stanowi:

„Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego”.

6.

Artykuł 5 pkt 3 rozporządzenia, który wchodzi w skład sekcji 2 rozdziału II, zatytułowanej „Jurysdykcja szczególna”, brzmi następująco:

„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:

7.

Sekcja 5 w rozdziale II rozporządzenia zatytułowana jest „Jurysdykcja dla indywidualnych umów o pracę”. W sekcji tej zawarte zostały art. 18 i 20. Artykuł 18 ust. 1 stanowi, że „jeżeli przedmiotem postępowania jest indywidualna umowa o pracę lub roszczenia z indywidualnej umowy o pracę, jurysdykcję określa się według niniejszej sekcji, bez uszczerbku dla art. 4 i art. 5 pkt 5”, podczas gdy art. 20 ust. 1 stanowi, że „pracodawca może wytoczyć powództwo tylko przed sądami państwa członkowskiego, na terytorium którego pracownik ma miejsce zamieszkania”.

8.

Artykuł 2:9 Burgerlijk Wetboek (niderlandzkiego kodeksu cywilnego ustanawia obowiązek prawidłowego sprawowania funkcji przez zarządzającego spółką.

9.

Jeżeli osoba ta jest związana ponadto ze wspomnianą spółką umową o pracę jako jej dyrektor – co jest możliwe w prawie niderlandzkim ( 3 ) – jej odpowiedzialność jako pracownika na podstawie winy umyślnej lub świadomego braku należytej staranności w wykonywaniu umowy o pracę regulowana jest przez art. 7:661 ust. 1 niderlandzkiego kodeksu cywilnego (w związku z art. 6:74) w następujący sposób: „Pracownik, który przy wykonywaniu umowy wyrządzi szkodę pracodawcy lub osobie trzeciej, której pracodawca zobowiązany jest do zapłaty odszkodowania, nie będzie odpowiedzialny wobec pracodawcy w tym zakresie, chyba że szkoda jest wynikiem jego winy lub świadomego braku należytej staranności […]”.

10.

Ponadto, zarządzający/dyrektor może ponosić odpowiedzialność za czyn bezprawny regulowaną w art. 6:162 niderlandzkiego kodeksu cywilnego.

11.

Spółka Holterman Ferho Exploitatie BV (zwana dalej „Holterman Ferho”), jest spółką holdingową, której siedziba znajduje się w Niderlandach. Posiada ona trzy niemieckie spółki zależne Ferho Bewehrungsstahl GmbH, Ferho Vechta GmbH i Ferho Frankfurt GmbH, z których wszystkie mają siedzibę w Niemczech.

12.

W kwietniu 2001 r. pozwany w postępowaniu a quo F.L. Freiherr Spies von Büllesheim (zwany dalej „F.L. Spies”), obywatel niemiecki zamieszkały w Niemczech, rozpoczął pracę dla Holterman Ferho w charakterze dyrektora na podstawie umowy, którą sąd apelacyjny zaklasyfikował jako „umowę o pracę”, sporządzonej w języku niemieckim. Wykonywał on również zadania zarządzającego wspomnianą spółką (w rozumieniu prawa spółek), które ograniczały się, zgodnie z wyjaśnieniami F.L. Spiesa na rozprawie, do zarządzania niemieckimi spółkami zależnymi Holterman Ferho, w stosunku do których był również zarządzającym i pełnomocnikiem. Zgodnie z tym, co wskazuje F.L. Spies w pkt 8 uwag i co potwierdziła na rozprawie, spółka Holterman Ferho nie miała poza nim więcej pracowników, a jego praca wykonywana była w każdym wypadku wyłącznie w Niemczech, czego nie podważa w uwagach spółka Holterman Ferho. Z drugiej strony, jak przyznał F.L. Spies na rozprawie w odpowiedzi na pytania Trybunału Sprawiedliwości, poza tym, że był on zarządzającym i dyrektorem spółki Holterman Ferho, był również jej wspólnikiem ( 4 ).

13.

W dniu 31 grudnia 2005 r. rozwiązany został stosunek łączący F.L. Spiesa z Ferho Frankfurt GmbH, a w dniu 31 grudnia 2006 r. – stosunek łączący go z pozostałymi spółkami. Cztery spółki wniosły powództwo o stwierdzenie oraz powództwo o odszkodowanie za wyrządzone szkody przeciwko F.L. Spiesowi do Rechtbank Almelo (Niderlandy). Tytułem głównym podniosły, że F.L. Spies nieprawidłowo sprawował funkcję zarządzającego, co spowodowało jego odpowiedzialność względem tych spółek na podstawie art. 2:9 niderlandzkiego kodeksu cywilnego. Pomocniczo spółka Holterman Ferho i jej trzy spółki zależne podniosły, iż poważne nieprawidłowości, jakich dopuścił się F.L. Spies w wykonywaniu swoich zadań, stanowiły w każdym razie czyn niedozwolony w rozumieniu art. 6:162 niderlandzkiego kodeksu cywilnego.

14.

Sąd pierwszej instancji orzekł o braku jurysdykcji międzynarodowej dla rozstrzygnięcia sprawy, zgodnie z opinią F.L. Spiesa. Gerechtshof te Arnhem utrzymał w mocy w postępowaniu odwoławczym wyrok Rechtbank Almelo. Gerechtshof dokonal podziału na:

15.

Od wyroku Gerechtshof cztery spółki wniosły kasację do sądu odsyłającego wyłącznie w odniesieniu do roszczeń sformułowanych przez Holterman Ferho przeciwko F.L. Spiesowi.

16.

Hoge Raad der Nederlanden postanowił zawiesić postępowanie i zadać następujące pytania prejudycjalne:

17.

W niniejszej sprawie uwagi na piśmie przedstawili F.L. Spies, spółka Holterman Ferho (również w imieniu swych spółek zależnych), rząd niemiecki i Komisja Europejska. W rozprawie, która odbyła się w dniu 20 stycznia 2015 r., udział wzięli F.L. Spies i Komisja, którzy na wniosek Trybunału Sprawiedliwości skoncentrowali się w swej argumentacji na pierwszym z pytań prejudycjalnych.

18.

Poprzez pierwsze pytanie prejudycjalne sąd odsyłający zasadniczo zmierza do ustalenia, czy w przypadku gdy dana osoba jako zarządzający zostaje pozwana przez spółkę z powodu nieprawidłowego wykonywania obowiązków wynikających z prawa spółek lub z powodu czynu niedozwolonego i jednocześnie, jako dyrektor, z powodu winy umyślnej lub świadomego braku należytej staranności w wykonywaniu umowy o pracę zawartej pomiędzy nim a spółką, na podstawie której powołano jej dyrektora, zastosowanie znajdują kryteria przyznania jurysdykcji z sekcji 5 rozdziału II („Jurysdykcja dla indywidualnych umów o pracę”, art. 18–21) rozporządzenia.

19.

F.L Spies uważa, że art. 18–21 rozporządzenia sprzeciwiają się temu, aby w okolicznościach niniejszej sprawy zastosowano jego art. 5, nawet wówczas gdy zadania przypisane dyrektorowi na podstawie umowy ograniczały się do pełnienia funkcji związanych z jego statusem zarządzającego spółką w rozumieniu prawa spółek: jeżeli dyrektor jest ponadto zarządzającym spółką, zatrudnionym przez nią, należy zastosować zasady specjalne z art. 18–21 rozporządzenia.

20.

Rząd niemiecki, który koncentruje swoje uwagi wyłącznie na owym pierwszym pytaniu prejudycjalnym, proponuje udzielenie odpowiedzi na nie w ten sposób, iż postanowienia art. 18–21 rozporządzenia sprzeciwiają się temu, aby sąd stosował art. 5 pkt 1 lit. a) lub art. 5 pkt 3 rozporządzenia w takim przypadku jak w niniejszej sprawie. Rząd niemiecki uważa, że literalne brzmienie wspomnianego rozporządzenia jest w tej kwestii wystarczająco jasne i że istnienie umowy o pracę – niezależnie od możliwości istnienia również stosunku opartego na prawie spółek – decyduje o stosowaniu kryterium przyznania jurysdykcji z art. 20 ust. 1 (miejsce siedziby pozwanego pracownika), co ponadto odpowiada celowi ochrony strony słabszej w umowie zamierzonemu przez omawiane zasady przyznawania jurysdykcji szczególnej.

21.

Holterman Ferho (również w imieniu swych spółek zależnych) ogranicza się do powtórzenia w uwagach na piśmie fragmentów opinii niderlandzkiego rzecznika generalnego przed Hoge Raad przedstawionych w postępowaniu a quo. Przyjmuje, że jeżeli chodzi o pozwy związane z brakiem wykonania obowiązków wynikających z umowy o pracę, zastosowanie znajdują zasady szczególne o przyznaniu jurysdykcji z art. 18–21 rozporządzenia, jednakże dla rozpoznania powództwa związanego z nieprawidłowym wykonywaniem zadań przez F.L. Spiesa w charakterze zarządzającego Holterman Ferho należy stosować jego art. 5 pkt 1 w taki sposób, że właściwe w tym zakresie będą sądy niderlandzkie, ponieważ wspomniana spółka ma siedzibę w Niderlandach [jego zdaniem miejsce siedziby spółki jest miejscem, w którym powinien był być wykonywany obowiązek, który służy podstawie powództwa w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. a) omawianego rozporządzenia].

22.

Wreszcie zdaniem Komisji należy ustalić, czy „umowa” (w rozumieniu rozporządzenia) wiążąca strony jest „indywidualną umową o pracę” w rozumieniu omawianego rozporządzenia – co decyduje o obowiązkowym stosowaniu zasad przyznawania jurysdykcji z jego art. 18 i nast. – lub czy jest to umowa o innym charakterze, co pozwoli na stosowanie wraz z zasadą ogólną z art. 2 wspomnianego rozporządzenia – art. 5 pkt 1. W tym celu Komisja wylicza szereg czynników, które muszą zostać spełnione, aby można było dojść do wniosku, iż chodzi o umowę o pracę, wśród nich stosunek podporządkowania pracownika wobec pracodawcy, który to jej zdaniem nie występuje w stosunku wiążącym zarządzającego daną spółką z tą spółką ( 5 ).

23.

Zdaniem sądu odsyłającego strony podpisały w dniu 7 maja 2001 r.„umowę o pracę”, na podstawie której F.L. Spies przyjął status dyrektora spółki Holterman Ferho. Tymczasem ponieważ rozporządzenie wymaga autonomicznej wykładni pojęcia „indywidualnej umowy o pracę” ( 6 ), decydującego znaczenie dla ustalenia charakteru wspomnianej umowy w rozumieniu omawianego rozporządzenia nie ma klasyfikacja, jaką mu nadały strony ani też klasyfikacja nadana mu przez prawo krajowe. Jak orzekł Trybunał Sprawiedliwości, pojęcia z rozporządzenia nr 44/2001 powinny być interpretowane w sposób autonomiczny, zasadniczo w odesłaniu do jego systematyki i celów ( 7 ), w celu zagwarantowania jego jednolitego stosowania we wszystkich państwach członkowskich ( 8 ).

24.

Do chwili obecnej Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie miał okazję interpretować pojęcie „umowa o pracę” w szczególnych ramach rozporządzenia. Jedynie w wyroku Shenavai ( 9 ) Trybunał orzekł w związku ze stosowaniem art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej, który to przepis obejmował również wspomniane umowy, iż „umowy o pracę, podobnie jak umowy dotyczące pracy najemnej, wykazują określone cechy charakterystyczne w porównaniu do pozostałych umów, nawet wówczas gdy umowy te odnoszą się do świadczenia usług, w tym znaczeniu, że tworzą one trwały stosunek, który wpisuje pracownika w ramach określoną organizację spraw spółki lub pracodawcy”.

25.

Wspomniany wyżej czynnik jest jedynym czynnikiem, jakiego dostarcza Trybunał Sprawiedliwości w celu ustalenia tego pojęcia dla celów rozporządzenia. Oczywiście istnieje bogate orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości, które interpretuje pojęcie pracownika w prawie Unii, w szczególności w związku z obecnym art. 45 TFUE ( 10 ), ale również w związku z konkretnymi aktami prawa wtórnego ( 11 ) Podobnie nie ma wątpliwości co do tego, że orzecznictwo to może dostarczyć elementów interpretacyjnych, które mogą być ważnie stosowane w innych dziedzinach ( 12 ). Niemniej jednak oczywiste jest również i to, że wykładnia samego pojęcia w dziedzinie podstawowych swobód z traktatu FUE lub instrumentów prawa wtórnego, które zmierzają do osiągniecia szczególnych celów, nie koniecznie musi być zbieżna z rozumieniem tego pojęcia w pozostałych dziedzinach prawa wspólnotowego ( 13 ).

26.

Rozporządzenie reguluje w sekcji 5 „[j]urysdykcj[ę] dla indywidualnych umów o pracę” i stanowi w art. 18, że „[j]eżeli przedmiotem postępowania jest indywidualna umowa o pracę lub roszczenia z indywidualnej umowy o pracę, jurysdykcję określa się według [tej ]sekcji […]”. O czym będzie mowa powyżej, wersja w języku niemieckim jest trochę bardziej szczegółowa i stanowi, że „jeżeli przedmiotem postępowania jest indywidualna umowa o pracę lub roszczenia z indywidualnej umowy o pracę, jurysdykcję określa się według [tej] sekcji” ( 14 ). Tym samym decydujące znaczenie dla stosowania sekcji 5 rozporządzenia ma moim zdaniem to, aby pozwany miał status strony „indywidualnej umowy o pracę” w rozumieniu wspomnianego rozporządzenia (zasadniczo niezależnie od tego, czy może być on związany ponadto z powodem stosunkiem prawnym o innym charakterze) oraz to, co wynika szczególnie jasno z wersji w języku niemieckim, aby roszczenie będące przedmiotem postępowania wynikało z tej umowy.

27.

W pierwszej kolejności, dokonując interpretacji w sposób autonomiczny pojęcia „indywidualna umowa o pracę” dla celów rozporządzenia wydaje mi się zasadniczo jasne, że poprzez umowę o pracę jedna osoba zobowiązuje się względem drugiej do wykonania określonej czynności w zamian za wynagrodzenie. Do tego należałoby dodać jeszcze jeden element, który pozwoliłby na oddzielenie „indywidualnej umowy o pracę” z art. 18 i nast. rozporządzenia od pozostałego „świadczenia usług”, do którego zastosowanie znajduje jego art. 5 pkt 1. Dlatego też, z uwagi na systematykę i cele wspomnianego rozporządzenia, nie należy pomijać celu ochrony strony słabszej stosunku, który leży u podstaw utworzenia przez prawodawcę szczególnych kryteriów przyznania jurysdykcji w jego art. 18 i nast.

28.

Moim zdaniem ów czynnik rozróżniający, który odróżnia umowę o pracę od świadczenia usług w rozumieniu rozporządzenia, stanowi to, że w przypadku umowy o pracę osoba, która świadczy usługę, podlega w większym lub mniejszym stopniu władzy dyrekcji i instrukcjom drugiej strony stosunku umownego, co plasuje ją na pozycji podporządkowania. To właśnie owa pozycja podporządkowania czyni co do zasady konieczną szczególną ochronę strony słabszej, która uzasadnia zasadę szczególną z art. 20 ust. 1 omawianego rozporządzenia, stanowiącą, iż w przypadku gdy pozwany jest „pracownikiem”, może być on pozywany jedynie przed sądy państwa członkowskiego swego miejsca zamieszkania ( 15 ).

29.

Z oceną tą zgadza się w szczególnej dziedzinie wykładni konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych ( 16 ) rzecznik generalna V. Trstenjak w opinii przedstawionej w sprawie Voogsgeerd ( 17 ). W szczególności do elementu „stosunku podporządkowania” („relationship of subordination” w wersji angielskiej) odnosi się sprawozdanie Jenard/Möller w sprawie konwencji z Lugano, równoległej do poprzedzającej rozporządzenie konwencji brukselskiej, w którym stwierdza się, że „pomimo iż w chwili obecnej brak jest autonomicznego pojęcia umowy o pracę [w rozumieniu wspomnianej konwencji], można stwierdzić, że oznacza ono stosunek podległości pracownika w stosunku do pracodawcy” ( 18 ).

30.

Okoliczność, iż umowa o pracę powierza danej osobie funkcje dyrektora spółki, niekoniecznie wyklucza element podporządkowania, pomimo iż element ten może okazać się w określonych okolicznościach złagodzony lub osłabiony w przypadku pracowników dyrekcji. Uważam, że element ten występuje, gdy osoba przejmująca obowiązki dyrekcji podlega poleceniom drugiej strony umowy lub jednego z jej organów, pomimo że korzysta z kompetencji decyzyjnej, a nawet z szerokiego zakresu uznania w codziennym wykonywaniu swych zadań, a jej działalność zazwyczaj nie podlega natychmiastowej kontroli pracodawcy ( 19 ).

31.

Ponadto nie uważam, aby w szczególnym wypadku dyrektora podlegającego wytycznym zgromadzenia wspólników zarządzanej przez niego spółki okoliczność, że sam dyrektor uczestniczy w tym zgromadzeniu, wyłączała automatycznie możliwość, iż łączący ich stosunek zostanie zaklasyfikowany jako „umowa o pracę” w rozumieniu rozporządzenia. Jednakże jeżeli uczestnictwo to będzie tak intensywne, iż osoba będzie mogła w decydujący sposób wpłynąć na kształt wytycznych, jakie zgromadzenie wspólników udziela mu jako dyrektorowi spółki, wówczas w praktyce będzie podlegał on własnym wytycznym i własnej kompetencji decyzyjnej. Sądzę, że w tym przypadku uprawnienie kierownicze zgromadzenia wspólników w odniesieniu do jego osoby ulegają rozproszeniu, a wraz z nim także stosunek podległości ( 20 ).

32.

Kwestia istnienia „umowy o pracę” w rozumieniu rozporządzenia powinna uzyskać odpowiedź w każdym konkretnym przypadku na podstawie ogółu danych i okoliczności, jakie charakteryzują istniejące stosunki pomiędzy stronami ( 21 ), czego ocena co do zasady należy do oceny sądu odsyłającego. W tym celu powinien on ocenić w niniejszej sprawie nie tylko okoliczności faktyczne, ale przede wszystkim dwa akty prawne: statut spółki Holterman Ferho oraz umowę podpisaną pomiędzy tą spółką a F.L. Spiesem. Na podstawie tych dwu elementów będzie mógł ustalić, czy F.L. Spies podlegał (czy też nie) przy pełnieniu swoich funkcji uprawnieniom kierowniczym innego niekontrolowanego przez siebie organu spółki, a ostatecznie – czy istniał stosunek podporządkowania. W tym celu będzie mógł również ocenić wśród innych aspektów to, czy w umowie uregulowano kwestie charakterystyczne dla stosunku pracy (wynagrodzenia, urlop etc.) ( 22 ), od kogo otrzymywał polecenia F.L. Spies, jaki był ich zakres i w jakim zakresie był on nimi związany, kto kontrolował wykonanie takich poleceń oraz z jakimi konsekwencjami związany był brak ich wykonania, a w szczególności czy mógł on zostać odwołany z powodu niezastosowania się do nich. W tym kontekście do sądu krajowego należy również ocena, w jakim zakresie ewentualny stosunek podporządkowania uległby zmianie, gdyby istniała okoliczność, iż dyrektor jest również wspólnikiem danej spółki, jak ma to miejsce w niniejszej sprawie w przypadku F.L. Spiesa, co zasadniczo zależeć będzie od możliwości wywierania wpływu przez tę osobę na wolę organu, od którego powinien dostawać polecenia.

33.

Jak wskazałem powyżej, decydujące znaczenie dla zastosowania sekcji 5 rozporządzenia ma nie tylko to, czy dana osoba jest pozywana jako strona „indywidualnej umowy o pracę”. Logiczną konsekwencją tego jest to, że roszczenie będące przedmiotem postępowania wynika dokładnie z tej samej umowy, na którą to okoliczność wskazała również Komisja w trakcie rozprawy.

34.

W celu ustalenia, czy roszczenie będące przedmiotem niniejszego postępowania wynika z „indywidualnej umowy o pracę” w rozumieniu rozporządzenia, wydaje mi się przydatne przeniesienie na grunt niniejszej sprawy stanowiska Trybunału Sprawiedliwości przedstawionego w wyroku w sprawie Brogsitter w celu ustalenia, czy dane powództwo z zakresu odpowiedzialności cywilnej jest objęte „dziedziną umowy lub roszczeń wynikających z umowy” w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. a) wspomnianego rozporządzenia: takie powództwo będzie objęte „dziedziną umowy lub roszczeń wynikających z umowy” w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia – czy też w niniejszej sprawie roszczenie wynika z „indywidualnej umowy o pracę” – tylko wtedy, gdy można będzie uznać, iż zarzucane zachowanie stanowi brak wykonania obowiązków umownych, jakie mogą zostać ustalone z uwzględnieniem przedmiotu umowy – w niniejszej sprawie konkretnej umowy o pracę. Tak byłoby a priori, gdyby wykładnia umowy łączącej pozwanego z powodem była nieodzowna dla ustalenia zgodności z prawem lub bezprawności zachowania zarzucanego pozwanemu przez powoda ( 23 ), czego ustalenie należy do sądu krajowego.

35.

Ostatecznie uważam, że sam fakt braku istnienia umowy o pracę pomiędzy stronami nie wystarcza dla stosowania szczególnych zasad przyznania jurysdykcji międzynarodowej z sekcji 5 rozporządzenia, jeżeli roszczenie, którego się dochodzi, nie wynika z „umowy o pracę” w sposób, o którym mowa powyżej.

36.

Do sądu odsyłającego należy ustalenie w niniejszej sprawie, z uwzględnieniem rozważań zawartych w poprzedzających punktach, czy pozwany zostaje pozwany jako strona „indywidualnej umowy o pracę w rozumieniu rozporządzenia. W tym celu musi on wziąć pod uwagę, że okoliczność przyznania danej osobie funkcji dyrektora danej spółki niekoniecznie wyklucza element podporządkowania charakterystycznego dla stosunku pracy oraz że okoliczność, iż dyrektor ma udział w kierowanej przez siebie spółce, również nie wyklucza automatycznie, że łączący ich stosunek może zostać zaklasyfikowany jako „umowa o pracę” w rozumieniu rozporządzenia. Podobnie do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy dochodzone roszczenie wynika z „indywidualnej umowy o pracę”, to znaczy czy można uznać, że zarzucane danej osobie zachowanie stanowi brak wykonania obowiązków umownych, które mogą zostać ustalone z uwzględnieniem przedmiotu konkretnej umowy o pracę. Jeżeli wykazane zostanie spełnienie obydwu tych elementów, zastosowanie znajdą szczególne zasady o przyznaniu jurysdykcji z sekcji 5 rozporządzenia, niezależnie od innego rodzaju stosunków, jakie mogą łączyć strony (wynikających np. z okoliczności, iż z punktu widzenia prawa spółek pozwany jest również zarządzającym spółką).

37.

Z uwagi na powyższe rozważania proponuję Trybunałowi Sprawiedliwości, aby na pierwsze pytanie prejudycjalne odpowiedział, że przepisy sekcji 5 rozdziału II (art. 18–21) rozporządzenia mają zastosowanie

zaś wykazanie obydwu elementów należy do sądu odsyłającego.

38.

Przyjęcie powyższej propozycji czyniłoby zbędnym udzielanie odpowiedzi na drugie i trzecie pytanie prejudycjalne. Niemniej jednak na wypadek, gdyby Trybunał Sprawiedliwości doszedł do wniosku, że w sprawie takiej jak niniejsza nie mają zastosowania przepisy sekcji 5 rozdziału II (art. 18–21) rozporządzenia, przejdę do oceny drugiego pytania prejudycjalnego.

39.

Za pośrednictwem drugiego i trzeciego pytania prejudycjalnego Hoge Raad der Nederlanden zmierza do wyjaśnienia, czy pojęcie „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” oraz pojęcie „czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego” zastosowane, odpowiednio, w art. 5 pkt 1 lit. a) i art. 5 pkt 3 rozporządzenia powinny być interpretowane w ten sposób, że obejmują one również przypadek, w którym spółka pozywa osobę posiadającą status zarządzającego tą spółką z powodu braku wykonania obowiązku prawidłowego wykonywania zadań wynikających z prawa spółek lub z powodu czynu niedozwolonego. W związku z tym Hoge Raad der Nederlanden pyta również o to, czy pojęcie „miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane” z art. 5 pkt 1 lit. a) przywołanego rozporządzenia lub pojęcie „czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego” w rozumieniu jego art. 5 pkt 3 odnoszą się do miejsca, w którym zarządzający pełnił lub powinien pełnić funkcje, jakie przyznaje mu statut spółek lub prawo spółek.

40.

F.L. Spies uważa, że zastosowanie znajduje jedynie art. 5 pkt 1 rozporządzenia („umowy lub roszczenia wynikającego z umowy”), z uwagi na istnienie zobowiązań dobrowolnie przejętych przez strony, co wyklucza jego zdaniem to, aby stan faktyczny został zaklasyfikowany jako „czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego”. Aby ustalić w tym przypadku, gdzie powinno zostać wykonane zobowiązanie służące za podstawę powództwa w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. a) wspomnianego rozporządzenia, koncentruje się on na miejscu, w którym miały mieć miejsce naruszenia zobowiązań, w tym wypadku Niemczech, jako że wspomniane naruszenia były związane z zarządzaniem niemieckimi spółkami zależnymi Holterman Ferho. Ponadto twierdzi on, że nie wykonywał funkcji zarządzania żadną spółką zależną w Niderlandach.

41.

Komisja wskazuje, że stosunek pomiędzy zarządzającym spółką a tą spółką ma charakter umowny w rozumieniu orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, ponieważ istnieją zobowiązania dobrowolnie przejęte przez strony. Jeżeli chodzi o stosowanie zasady z art. 5 pkt 1 rozporządzenia, Komisja uważa, iż przede wszystkim należy ustalić, czy w niniejszej sprawie rzeczywiście ma zastosowanie jego lit. a), jak wydaje się uważać sąd odsyłający, czy też lit. b), do której to tezy skłania się Komisja, twierdząc, że sporna umowa jest umową o świadczenie usług. Jej zdaniem miejscem w państwie członkowskim, w którym zgodnie z umową były świadczone usługi, jest miejsce, z którego zarządzano spółką, które Komisja identyfikuje z miejscem, w którym znajduje się jej główny organ zarządzający w rozumieniu art. 60 ust. 1 lit. b) wspomnianego rozporządzenia.

42.

Jak przypomniałem w pkt 23 niniejszej opinii, pojęcia „umowa lub roszczenie wynikające z umowy” i oraz „czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego”, powinny być interpretowane w sposób autonomiczny, poprzez odniesienie zasadniczo do systematyki i celów wspomnianego rozporządzenia, w celu zagwarantowania jego jednolitego stosowania we wszystkich państwach członkowskich. W związku z tym brak jest odesłania do kwalifikacji nadanej przez prawo właściwe dla stosunku prawnego, odnośnie do którego orzekać będzie sąd, który okaże się właściwy.

43.

Ponadto, jak już wcześniej wskazałem, w zakresie, w jakim rozporządzenie zastępuje w stosunkach pomiędzy państwami członkowskimi konwencję brukselską, wykładnia przyjęta przez Trybunał Sprawiedliwości w odniesieniu do przepisów konwencji brukselskiej jest również ważna w stosunku do wspomnianego rozporządzenia, jeżeli postanowienia tych instrumentów można zaklasyfikować jako równoważne. Tak dzieje się, odpowiednio, z art. 5 pkt 1 i 3 konwencji brukselskiej ( 24 ).

44.

Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że pojęcie „czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego” w rozumieniu art. 5 pkt 3 rozporządzenia obejmuje wszelkie roszczenie o pociągniecie do odpowiedzialności pozwanego, które nie jest związane z dziedziną umowną w rozumieniu art. 5 pkt 1 rozporządzenia ( 25 ) tak, że klasyfikacja stanu faktycznego jako „umowa lub roszczenie wynikające z umowy” wyklucza jego klasyfikację jako „czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego”, jeżeli roszczenie o pociągniecie do odpowiedzialności wynikają z „umowy” w rozumieniu rozporządzenia ( 26 ).

45.

W ten sposób należy wykazać, po pierwsze, czy niezależnie od kwalifikacji w prawie krajowym mamy do czynienia w niniejszej sprawie z „umową” w rozumieniu rozporządzenia. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości dotyczącym art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej, pojęcie „umowa lub roszczenie wynikające z umowy” oznacza istnienie zobowiązania dobrowolnie przyjętego przez jedną stronę wobec drugiej ( 27 ).

46.

Moim zdaniem, F.L. Spies i spółka Holterman Ferho rzeczywiście przyjęli dobrowolnie wzajemne zobowiązania (F.L. Spies zobowiązał się do kierowania i zarządzania spółką, podczas gdy spółka zobowiązała się do zapłaty wynagrodzenia za tę pracę), co pozwala na stwierdzenie, że ich stosunek – wynikający nie tylko z prawa spółek, na podstawie którego F.L. Spies przejął funkcje dyrektora, lecz również wynikający z prawa spółek, na podstawie którego przejął on status zarządzającego – ma charakter umowny w rozumieniu rozporządzenia ( 28 ).

47.

Tymczasem zgodnie z tym, co orzekł już Trybunał w wyroku Brogsitter, sama tylko okoliczność, że jedna ze stron postępowania głównego wniesie powództwo z zakresu odpowiedzialności cywilnej, nie wystarcza dla uznania, że takie powództwo należy do dziedziny „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” z art. 5 pkt 1 rozporządzenia. Będzie tak tylko wtedy, gdy zarzucane danej osobie zachowanie stanowi brak wykonania zobowiązań umownych, które mogą zostać ustalone w oparciu o przedmiot umowy. Tak byłoby a priori, gdyby wykładnia pojęcia „umowy” (w rozumieniu rozporządzenia), która wiąże pozwanego z powodami, była nieodzowna dla ustalenia zgodności z prawem lub bezprawności zarzucanego pozwanemu zachowania ( 29 ).

48.

Do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy w powództwach wniesionych przez powoda w postępowaniu głównym sformułowane zostało roszczenie o odpowiedzialność, które można by w rozsądny sposób uzasadnić brakiem przestrzegania praw i obowiązków z „umowy” (w rozumieniu rozporządzenia) wiążącej strony postępowania a quo, w taki sposób, że konieczne jest uwzględnienie owej „umowy” w celu orzekania co do środka zaskarżenia. W związku z tym takie powództwa określane są jako powództwa z zakresu dziedziny „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” w rozumieniu art. 5 pkt 1 rozporządzenia ( 30 ). W przeciwnym razie należy uznać je za objęte dziedziną „czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego” w rozumieniu art. 5 pkt 3 wspomnianego rozporządzenia. Umowami, jakie należy zinterpretować w tym celu, są umowy wiążące spółkę Holterman Ferho z F.L. Spiesem, które niekonieczne w całości zostały zawarte w formie pisemnej, a także przepisy prawa spółek, które określają treść dobrowolnie przyjętej funkcji.

49.

Na wypadek, gdyby trzeba było stosować art. 5 pkt 1 rozporządzenia, należy ustalić, jaki sąd ze względu na swą siedzibę jest właściwy dla rozstrzygnięcia sprawy. Mimo że drugie pytanie przedstawione przez sąd odsyłający odnosi się wyłącznie do art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia, należy zastanowić się, jak to wskazuje Komisja w swych uwagach, czy nie należy stosować raczej jego lit. b), a konkretnie tiret drugiego, które dotyczy specjalnie umów o świadczenie usług ( 31 ). W takim przypadku osoby mające miejsce zamieszkania w jednym z państw członkowskich mogłyby być pozywane przed sąd drugiego państwa członkowskiego, w którym zgodnie z umową były lub powinny być świadczone usługi.

50.

Jeżeli chodzi o to, czy działalność prowadzoną przez F.L. Spiesa na rzecz spółki Holterman Ferho można zaklasyfikować ją jako „świadczenie usług” w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia, konieczne jest dokonanie wykładni pojęcia „usługi” użytego (ale nie określonego) w rozporządzeniu w sposób autonomiczny, bez uwzględniania znaczenia przyznanego mu w porządkach prawnych państw członkowskich, w sposób, który będzie gwarantował jego jednolite stosowanie we wszystkich tych państwach.

51.

O ile Trybunał Sprawiedliwości wskazał już, że żaden z elementów oparty na strukturze lub systemie rozporządzenia nr 44/2001 nie wymaga interpretacji pojęcia „świadczenia usług” znajdującego się w art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia w świetle rozwiązań przyjętych przez Trybunał Sprawiedliwości w dziedzinie swobodnego świadczenia usług w rozumieniu art. 56 TFUE ( 32 ), o tyle jednak niektóre cechy charakterystyczne „świadczenia usług” z prawa pierwotnego mają zastosowanie do „świadczenia usług” z art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie, a konkretnie sama w sobie działalność, jaką świadczy pozwany, i wynagrodzenie, jakie otrzymuje za jej prowadzenie ( 33 ).

52.

Tymczasem, jak podkreśliła rzecznik generalna V. Trstenjak w opinii przedstawionej w sprawie Privatstiftung i Rabitsch ( 34 ), w abstrakcyjnej definicji odnośnego pojęcia określone zostały jedynie jego zewnętrzne granice. W każdej sprawie konieczne będzie rozstrzygnięcie w indywidualny sposób kwestii, czy określona działalność objęta jest pojęciem „usług”.

53.

W niniejszej sprawie skłaniam się do stanowiska Komisji, zgodnie z którym działalność zarządzającego spółką można zaklasyfikować jako „świadczenie usług” w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia. Taka klasyfikacja wykluczałaby zastosowanie w niniejszej sprawie zasady przyznania jurysdykcji przewidzianej we wskazanym art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia.

54.

Na podstawie art. 5 pkt 1 lit. b) właściwość sądu dla rozstrzygnięcia wszystkich powództw opartych na umowie o świadczenie usług przyznawana jest sądom państwa członkowskiego, w którym zgodnie z umową były lub powinny zostać wykonane usługi.

55.

Zdaniem Komisji ( 35 ) – która wychodząc od sposobu sformułowania pytania prejudycjalnego sądu odsyłającego, wiąże swoją odpowiedź z art. 60 rozporządzenia – usługi zarządzającego są świadczone w miejscu, w którym jest zarządzana spółka i które jej zdaniem odpowiada miejscu, w którym znajduje miejsce siedziby głównego zarządu, które to pojęcie odnosi się do miejsca, z którego się zarządza i kieruje spółką i które nie musi być zbieżne z jej „statutową siedzibą” [art. 60 ust. 1 lit. a) rozporządzenia] ustanowioną w statucie lub umowie spółki ani z jej miejscem „głównego przedsiębiorstwa” [art. 60 ust. 1 lit. c) rozporządzenia].

56.

Niemniej jednak zgadzam się z uwagą F.L. Spiesa z pkt 38 jego uwag, zgodnie z którą odpowiedź na pytanie przedstawione przez sąd odsyłający niekoniecznie musi zostać udzielona w drodze wykładni art. 60 rozporządzenia ( 36 ). Ja uważam z kolei, iż należy uwzględnić kryteria ustanowione przez Trybunał Sprawiedliwości w orzecznictwie dotyczącym interpretacji art. 5 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia, jeżeli usługi wykonywane są w różnych miejscach ( 37 ).

57.

Podobnie sąd odsyłający powinien zastanowić się przede wszystkim, czy „umowa” (w rozumieniu rozporządzenia) pomiędzy Holterman Ferho i F.L. Spiesem ( 38 ) wskazuje, jakie jest miejsce wykonania głównego świadczenia (zarządzania spółą holdingową Holterman Ferho) ( 39 ). W jej braku należy ustalić, w którym miejscu F.L. Spies rzeczywiście prowadził w przeważającej mierze działalność w wykonaniu umowy ( 40 ) (o ile świadczenie usług w tym miejscu nie będzie sprzeczne z wolą stron wynikającą z umowy pomiędzy nimi). W tym celu należy uwzględnić w szczególności czas spędzony we wspomnianych miejscach i znaczenie prowadzonej w nim działalności, a do sądu krajowego należy ustalenie jego właściwości w świetle przedstawionych mu elementów dowodowych ( 41 ).

58.

Z uwagi na wcześniejsze rozważania subsydiarnie uważam, że pojęcie „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” z art. 5 pkt 1 rozporządzenia obejmuje również przypadek, w którym spółka pozywa osobę mającą status zarządzającego tą spółką z powodu braku wykonania obowiązku prawidłowego wykonywania zadań wynikających z prawa spółek. Do sądu odsyłającego należy określenie miejsca, w którym zgodnie z umową wykonywane były lub powinny być wykonywane usługi w rozumieniu art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia, którym będzie miejsce spełnienia świadczenia głównego ustanowione w „umowie” (w rozumieniu rozporządzenia), a w jego braku miejsce, w którym zarządzający spółką rzeczywiście wykonywał w przeważającej mierze swoje czynności zarządzania, o ile świadczenie usług w tym miejscu nie było sprzeczne z wolą stron wynikającą z uzgodnień pomiędzy nimi.

59.

Z uwagi na powyższe, aby wyczerpać kwestię, przejdę do udzielenia krótkiej odpowiedzi na trzecie pytanie prejudycjalne.

60.

W związku z trzecim pytaniem prejudycjalnym F.L. Spies, który uważa, że art. 5 pkt 3 rozporządzenia nie ma zastosowania w niniejszej sprawie, nie uważa, by należało odnieść się do art. 60 rozporządzenia, co wydaje się czynić sąd odsyłający, w celu udzielenia mu odpowiedzi, o ile Trybunał będzie udzielał odpowiedzi na to pytanie: stosując kryteria dotyczące miejsca wystąpienia szkody wypracowane przez Trybunał Sprawiedliwości w stosunku do art. 5 pkt 3 rozporządzenia, właściwość będzie przysługiwała również i w tym wypadku sądom niemieckim.

61.

Holterman Ferho uważa, iż art. 5 pkt 3 wspomnianego rozporządzenia („czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego”) nie ma zastosowania w niniejszej sprawie.

62.

Komisja nie wyklucza, że można wystąpić również z powództwem z zakresu odpowiedzialności pozaumownej w zakresie, w jakim krajowe prawo niemieckie je dopuszcza. W takim przypadku na podstawie orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości powód w postępowaniu głównym będzie mógł wybrać pomiędzy złożeniem powództwa w miejscu, w którym powstała szkoda, lub w miejscu wystąpienia zdarzenia wywołującego szkodę, które w niniejszej sprawie zdaniem Komisji zbiegają się z miejscem, w którym znajduje się główny organ zarządzający spółki Holterman Ferho.

63.

Subsydiarnie, na wypadek, gdyby sąd odsyłający po ocenie w sposób przedstawiony w pkt 47 i 48 niniejszej opinii dochodzonego roszczenia o odpowiedzialność uznał je za objęte dziedziną „czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego” w rozumieniu art. 5 pkt 3 rozporządzenia, właściwy będzie, jak stanowi ów przepis, „sąd miejsca, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę”. Zgodnie z tym, co orzekł Trybunał Sprawiedliwości, wspomniane miejsce „obejmuje zarówno miejsce, w którym szkoda zaistniała, jak i miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące przyczynę leżącą u podstaw powstania szkody, wobec czego pozwany może zostać pozwany, według wyboru powoda, przed sąd mający siedzibę w jednym bądź w drugim z tych miejsc” ( 42 ).

64.

Do sądu odsyłającego należy ostateczne ustalenie w świetle okoliczności faktycznych niniejszej sprawy miejsca zdarzenia wywołującego ową szkodę i miejsca wystąpienia szkody.

65.

Jeżeli chodzi o miejsce wystąpienia zdarzenia wywołującego szkodę, należy przyjąć, iż znajduje się ono w miejscu, w którym F.L. Spies zazwyczaj wykonywał zadania jako zarządzający spółką holdingową Holterman Ferho (które zgodnie z oświadczeniem F.L. Spiesa przed Trybunałem Sprawiedliwości, czemu nie zaprzeczyła Holterman Ferho, znajduje się w Niemczech).

66.

Jeżeli chodzi o miejsce, w którym wystąpiła szkoda, to w okolicznościach takich jak w sprawie głównej właściwe będą sądy niderlandzkiej, o ile zdarzenie, które wystąpiło w Niemczech wyrządziło lub mogło wyrządzić szkodę w Niderlandach. W tym zakresie do sądu rozpoznającego sprawę należy ocena w świetle elementów, jakimi dysponuje, w jakim zakresie czyn niedozwolony popełniony przez F.L. Spiesa przy wykonywaniu przez niego jego zdań zarządzającego spółką Holterman Ferho mógł wyrządzić szkodę we wspomnianym państwie członkowskim. Będzie musiał on w tym celu uwzględnić, jak orzekł już Trybunał Sprawiedliwości, że pojęcie „miejsca, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę” nie może być interpretowane w sposób rozszerzający do tego stopnia, iż będzie ono obejmowało jakiekolwiek miejsce, w którym można odczuć szkodliwe konsekwencje zdarzenia, które spowodowało szkodę, która rzeczywiście wystąpiła w innym miejscu. W szczególności wspomniane pojęcie nie może być interpretowane w ten sposób, że będzie ono obejmować miejsce, w którym według twierdzenia ofiary poniosła ona szkodę majątkową wynikającą z pierwotnej szkody, która wystąpiła i została poniesiona przez nią w innym państwie członkowskim ( 43 ). Jak wskazał Trybunał Sprawiedliwości w wyroku Kronhofer ( 44 ), taka wykładania, która powodowałaby, iż ustalenie sądów właściwych zależałoby od miejsca, w którym znajdowałoby się „centrum majątkowe” ofiary, prowadziłaby w większości wypadków do przyznania właściwości sądom siedziby powoda, co byłoby sprzeczne z rozporządzeniem ( 45 ), poza wyraźnie w nim wymienionymi przypadkami.

67.

Na podstawie powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał Sprawiedliwości w następujący sposób odpowiedział Hoge Raad der Nederlanden: