—

w imieniu Irlandii przez D. O’Hagana, działającego w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu rządu polskiego przez B. Majczynę, działającego w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu Komisji Europejskiej przez J. Baquera Cruza, działającego w charakterze pełnomocnika,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 ust. 2 lit. d) dyrektywy Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa (Dz.U. L 372, s. 31).

2

Wniosek ten został złożony w ramach postępowania pomiędzy A. Gonzálezem Alonsem a Nationale Nederlanden Vida Cia de Seguros y Reaseguros SAE (zwaną dalej „Nationale Nederlanden”) w przedmiocie pozwu zmierzającego do rozwiązania umowy ubezpieczenia, zwanej „unit linked” (wyrażonej w jednostkach rozliczeniowych), a także do zwrotu składek zapłaconych przez A. Gonzáleza Alonsa na podstawie rzeczonej umowy.

3

Artykuł 3 ust. 2 lit. d) dyrektywy 85/577 stanowi:

„Niniejszej dyrektywy nie stosuje się do:

[…]

4

Artykuł 2 dyrektywy 2002/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 listopada 2002 r. dotyczącej ubezpieczeń na życie (Dz.U. L 345, s. 1, zwanej dalej „dyrektywą dotyczącą ubezpieczeń na życie”), zatytułowany „Zakres”, stanowi:

„Niniejsza dyrektywa dotyczy podejmowania i prowadzenia na własny rachunek działalności w zakresie ubezpieczeń […] w jednej z form określonych poniżej:

[…]”.

5

Zgodnie z art. 35 tej dyrektywy zatytułowanym „Okres unieważnienia”:

„1.   Każde państwo członkowskie powinno zagwarantować indywidualnie ubezpieczającemu na życie możliwość unieważnienia umowy w terminie między 14. a 30. dniem, licząc od dnia zawarcia umowy.

Powiadomienie o unieważnieniu umowy przez ubezpieczającego skutkuje zwolnieniem go z jakichkolwiek przyszłych zobowiązań wynikających z umowy.

Inne skutki prawne i warunki unieważnienia ustalane są przez prawo właściwe dla umowy, określone w art. [32], głównie w odniesieniu do uzgodnień dotyczących informowania ubezpieczających o zawarciu umowy.

[…]”.

6

Artykuł 36 rzeczonej dyrektywy, zatytułowany „Informacje dla ubezpieczających”, stanowi:

„1.   Przed zawarciem umowy ubezpieczenia, ubezpieczający [ubezpieczającemu] przekazuje się co najmniej informacje wymienione w pkt A załącznika III.

[…]

4.   Państwo członkowskie zobowiązania ustanawia szczegółowe zasady wykonania niniejszego artykułu i załącznika III”.

7

Punkt III załącznika I do dyrektywy dotyczącej ubezpieczeń na życie wymienia jako „grupę” ubezpieczeń bezpośrednich objętych tą dyrektywą „ubezpieczenia określone w art. 2 ust. 1 lit. a) i b), powiązane z funduszami inwestycyjnymi”.

8

Zgodnie z pkt A lit. a.13) załącznika III do tej dyrektywy „[u]zgodnienia dotyczące możliwości wycofania się z umowy” powinny być podane do wiadomości ubezpieczającego przed zawarciem umowy.

9

Zgodnie z art. 1 pierwszej dyrektywy Rady 79/267/EWG z dnia 5 marca 1979 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do podejmowania i prowadzenia działalności w dziedzinie bezpośrednich ubezpieczeń na życie (Dz.U. L 63, s. 1):

„Niniejsza dyrektywa dotyczy podejmowania i prowadzenia na własny rachunek działalności w zakresie ubezpieczeń bezpośrednich […] w jednej z form określonych poniżej:

1)   następujące rodzaje ubezpieczeń wynikające z umowy:

10

Punkt III załącznika do tej dyrektywy określa jako grupę ubezpieczeń na życie „ubezpieczenia, o których mowa w art. 1 pkt 1 lit. a) […], które są powiązane z funduszami inwestycyjnymi”.

11

Dyrektywa 85/577 została transponowana do hiszpańskiego porządku prawnego przez Ley 26/1991, sobre contratos celebrados fuera de los establecimientos mercantiles (ustawę 26/1991 z dnia 21 listopada 1991 r. o umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa) (BOE nr 283 z dnia 26 listopada 1991 r.). Ustawa 26/1991, która obowiązywała do dnia 1 grudnia 2007 r., ma zastosowanie do okoliczności faktycznych przed sądem krajowym.

12

Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy 26/1991 nie ma ona zastosowania do „umów ubezpieczenia”.

13

Zgodnie z art. 3 ust. 1 i 2 ustawy 26/1991:

„1.   Umowę lub ofertę zawarcia umowy […] sporządza się na piśmie w dwóch egzemplarzach z dołączonym formularzem odstąpienia od umowy. Powinny one być opatrzone datą oraz własnoręcznym podpisem konsumenta.

2.   Dokument umowy powinien zawierać, bezpośrednio nad miejscem przeznaczonym na podpis konsumenta, sporządzoną widocznym drukiem jasną i precyzyjną informację o prawie konsumenta do odstąpienia od umowy oraz o warunkach i skutkach wykonania tego uprawnienia”.

14

Zgodnie z art. 4 akapit pierwszy ustawy 26/1991 „przedstawiona oferta lub umowa zawarta z naruszeniem wymogów przewidzianych w poprzednim artykule mogą być unieważnione na wniosek konsumenta”.

15

Z postanowienia odsyłającego wynika, że w miesiącu lipcu 2007 r. pracownik Nationale Nederlanden spotkał się z A. Gonzálezem Alonsem w jego miejscu pracy w celu zaoferowania mu produktu finansowego. Pracownik ten poinformował go, że odnośny produkt polegał na wysoko oprocentowanej lokacie inwestycyjnej, która dawała deponentowi możliwość wycofania w każdej chwili zainwestowanego kapitału.

16

Sąd krajowy wyjaśnia, że A. González Alonso przyjął ofertę i podpisał szereg dokumentów obejmujących polisę zwaną „Segur Fondo Dinámico”, kwestionariusz ubezpieczeniowy dotyczący danych podpisującego oraz jego stanu zdrowia, a także skierowane do jego banku stałe zlecenie dotyczące przelewu składek na ubezpieczenie. Po podpisaniu tych dokumentów spółka Nationale Nederlanden zaczęła pobierać bezpośrednio z konta bankowego A Gonzáleza Alonsa kolejne składki począwszy od dnia 3 września 2007 r. do dnia 30 maja 2008 r. w łącznej kwocie 3083,30 EUR.

17

W lipcu 2008 r. A. González Alonso poinformował Nationale Nederlanden o chęci odzyskania całej wpłaconej przez niego kwoty. Spółka ta odmówiła mu wypłacenia rzeczonej kwoty. Wobec takiej odmowy A. González Alonso wniósł do sądu w Oviedo pozew na podstawie art. 4 ustawy 26/1991, wnosząc o unieważnienie umowy i zwrot zapłaconych składek.

18

Zdaniem rozpatrującego odwołanie Audiencia Provincial de Oviedo dokument zwany „Segur Fondo Dinámico”, podpisany przez A. Gonzáleza Alonsa obejmuje ubezpieczenie na życie, w którym jako beneficjenci wyznaczeni przez ubezpieczającego znajdują się sam ubezpieczony, a także jego dzieci, z minimalnym kapitałem ubezpieczenia w wysokości 3000 EUR w przypadku śmierci. Do ubezpieczenia zostały dodane inne świadczenia, które wykraczają poza charakterystyczne cechy umowy ubezpieczenia na życie i przekształcają ją w umowę mieszaną. W rzeczywistości bowiem świadczenia właściwe dla umowy ubezpieczenia na życie zostały połączone ze świadczeniami odpowiadającymi prawdziwemu produktowi inwestycji finansowej.

19

Sąd krajowy zauważa, że składki płacone miesięcznie przez ubezpieczającego są przeznaczane na inwestycję finansową, w której klient może wybrać przeznaczenie swoich funduszy zgodnie z oferowanym mu portfelem. W ten sposób, zgodnie z wyborem dokonanym przez A. Gonzáleza Alonsa, 30% wpłacanych składek było przeznaczanych na inwestycje w fundusz wewnętrzny zarządzany przez Nationale Nederlanden, 60% tych składek było przeznaczanych na inwestycje o oprocentowaniu zmiennym, a 10% na inwestycje o oprocentowaniu stałym.

20

Zdaniem sądu krajowego A. González Alonso podpisał umowę wyrażoną w jednostkach rozliczeniowych, która charakteryzuje się tym, że zakład ubezpieczeniowy ponosi jedynie ryzyko aktuarialne, ponieważ ryzyko finansowe inwestycji zostało przeniesione na ubezpieczającego. Ubezpieczający przejmuje to ryzyko w zamian za określone korzyści podatkowe.

21

W tych okolicznościach sąd krajowy pomimo wyłączenia umów ubezpieczenia z zakresu zastosowania dyrektywy 85/577, przewidzianego w jej art. 3 ust. 2 lit. d), a także odpowiadającego mu wyłączenia znajdującego się w art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy 26/1991, ma wątpliwości dotyczące możliwości włączenia spornej w postępowaniu przed nim umowy do zakresu zastosowania rzeczonej dyrektywy. W rzeczywistości bowiem, zdaniem tego sądu, taka wykładnia mogłaby być uzasadniona z uwagi na orzecznictwo Trybunału, który wielokrotnie podkreślał, że wyłączenia przewidziane w art. 3 dyrektywy 85/577 powinny być interpretowane w sposób ścisły.

22

Sąd krajowy zauważa, że w sytuacji gdyby produkt finansowy uznany za stanowiący część umowy wyrażonej w jednostkach przeliczeniowych zostałby objęty zakresem zastosowania dyrektywy 85/577, miałyby do niego zastosowanie warunki formalne wymagane przez art. 3 i 4 ustawy 26/1991, a w związku z tym można by było orzec o nieważności umowy zawartej przez powoda w postępowaniu krajowym.

23

W tej sytuacji Audiencia Provincial de Oviedo postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy art. 3 ust. 2 lit. d) dyrektywy 85/577 […] należy interpretować w sposób ścisły tak, że w konsekwencji nie będzie ona miała zastosowania do umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa handlowego, w której oferuje się ubezpieczenie na życie w zamian za składkę pieniężną, która ma być inwestowana w różnych proporcjach w inwestycje o stałym oprocentowaniu, w inwestycje o oprocentowaniu zmiennym oraz w produkty inwestycji finansowych danego przedsiębiorstwa?”.

24

Przez swoje pytanie sąd krajowy zasadniczo zmierza do ustalenia, czy umowa zawarta poza lokalem przedsiębiorstwa i oferująca ubezpieczenie na życie w zamian za zapłatę miesięcznej składki, które mają być inwestowane w różnych proporcjach w inwestycje o stałym oprocentowaniu, w inwestycje o oprocentowaniu zmiennym oraz w produkty inwestycji finansowych umawiającej się spółki, nie jest objęta zgodnie z art. 3 ust. 2 lit. d) dyrektywy 85/577 jej zakresem zastosowania.

25

W tym zakresie należy przypomnieć po pierwsze, że dyrektywa 85/577 nie zawiera żadnej definicji pojęcia umowy ubezpieczenia. Ponadto dyrektywa ta również nie odsyła wyraźnie do prawa państwa członkowskiego w tej kwestii. Podobnie, tak jak to wynika zarówno z wymogów dotyczących jednolitego stosowania prawa Unii, jak i z zasady równości, zakresu terminu „umowa ubezpieczenia” należy poszukiwać z uwzględnieniem kontekstu, w który wpisuje się ta dyrektywa, i powinien on znaleźć w całej Unii Europejskiej autonomiczną i jednolitą wykładnię (zob. podobnie wyroki: z dnia 14 stycznia 1982 r. w sprawie 64/81 Corman, Rec. s. 13, pkt 8; a także z dnia 6 marca 2008 r. w sprawie C-98/07 Nordania Finans i BG Factoring, Zb. Orz. s. I-1281, pkt 17).

26

Po drugie, tak jak to wynika z utrwalonego orzecznictwa, wyjątki od przepisów prawa Unii zmierzających do ochrony konsumentów należy interpretować w sposób ścisły (zob. w szczególności wyroki: z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawie C-481/99 Heininger, Rec. s. I-9945, pkt 31; z dnia 15 kwietnia 2010 r. w sprawie C-215/08 E. Friz, Zb. Orz. s. I-2947, pkt 32).

27

Jednakże, tak jak to już wyjaśnił Trybunał, ochrona konsumentów przewidziana przez dyrektywę 85/577 nie jest bezwarunkowa i podlega określonym granicom (zob. wyrok z dnia 10 kwietnia 2008 r. w sprawie C-412/06 Hamilton, Zb. Orz. s. I-2383, pkt 39, 40; a także ww. wyrok w sprawie E. Friz, pkt 44). Wyłączenia zawarte w art. 3 ust. 2 dyrektywy 85/577 stanowią część tych granic. Zbyt ścisła wykładnia tych wyłączeń skutkowałaby pozbawieniem ich skuteczności i nie może w związku z tym zostać przyjęta.

28

Jeżeli chodzi o rodzaj umowy spornej w postępowaniu przed sądem krajowym, to przewiduje ona w szczególności ubezpieczenie na życie w ścisłym tego słowa znaczeniu. Kwalifikacja tej umowy jako „umowy ubezpieczenia” w rozumieniu dyrektywy 85/577 nie jest zatem w sposób oczywisty błędna. Pomimo że w rzeczywistości sporna w postępowaniu przed sądem krajowym umowa oferuje ubezpieczenie na życie w zamian za miesięczną płatność składek inwestowanych w inwestycje o oprocentowaniu stałym i o oprocentowaniu zmiennym, a także w produkty finansowe, których ryzyko finansowe jest ponoszone przez ubezpieczającego, to jednak takie postanowienia umowne nie są niezwyczajne.

29

Przeciwnie, umowy zwane „unit linked”, „wyrażone w jednostkach przeliczeniowych” lub „związane z funduszami inwestycyjnymi”, takie jak umowa podpisana przez A. Gonzáleza Alonsa, są powszechne w prawie ubezpieczeń. Ponadto prawodawca unijny uznał, że ten typ umowy należy do grupy ubezpieczeń na życie, tak jak to wyraźnie wynika z pkt III załącznika I do dyrektywy dotyczącej ubezpieczeń na życie w związku z art. 2 pkt 1 lit. a) tej dyrektywy.

30

Ponadto jeszcze przed wejściem w życie dyrektywy 85/577 ubezpieczenia związane z funduszami inwestycyjnymi były uważane, zgodnie z art. 1 pkt 1 lit. a) dyrektywy 79/267, a także pkt III załącznika do niej, za należące do grupy ubezpieczeń na życie. Prawodawca unijny, przyjmując dyrektywę 85/577, nie ograniczył jednak pojęcia umowy ubezpieczenia w ten sposób, aby nie obejmowała ona ubezpieczeń związanych z funduszami inwestycyjnymi.

31

W tych okolicznościach oraz w braku przeciwnych przepisów w uzasadniony sposób można stwierdzić, że prawodawca unijny, przyjmując dyrektywę 85/577 i wykluczając z jej zakresu zastosowania wszystkie umowy ubezpieczenia, uznał za umowy ubezpieczenia umowy ubezpieczenia związane z funduszami inwestycyjnymi.

32

W związku z tym należy stwierdzić, że umowy te nie są objęte zakresem zastosowania tej dyrektywy.

33

Taka wykładnia art. 3 ust. 2 lit. d) dyrektywy 85/577 nie wyklucza z góry możliwości odstąpienia przez konsumentów w określonych okolicznościach od umowy ubezpieczenia. W rzeczywistości bowiem dyrektywa dotycząca ubezpieczeń na życie przewiduje w art. 35 ust. 1 w związku z art. 36 oraz z pkt A lit. a.13) jej załącznika III prawo ubezpieczającego do odstąpienia od umowy ubezpieczenia. Do sądu krajowego należy jednak zbadanie, czy w rozpoznawanej przez niego sprawie zostały spełnione warunki dla skorzystania z tego prawa.

34

Z uwagi na powyższe na przedstawione pytanie należy odpowiedzieć, iż umowa zawarta poza lokalem przedsiębiorstwa, oferująca ubezpieczenie na życie w zamian za miesięczną płatność składki inwestowanej w różnych proporcjach na inwestycje o oprocentowaniu stałym, inwestycje o oprocentowaniu zmiennym i w produkty inwestycji finansowych umawiającej się spółki, nie jest objęta, zgodnie z art. 3 ust. 2 lit. d) dyrektywy 85/577, jej zakresem zastosowania.

35

Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (piąta izba) orzeka, co następuje:

Umowa zawarta poza lokalem przedsiębiorstwa, oferująca ubezpieczenie na życie w zamian za miesięczną płatność składki inwestowanej w różnych proporcjach na inwestycje o oprocentowaniu stałym, inwestycje o oprocentowaniu zmiennym i w produkty inwestycji finansowych umawiającej się spółki, nie jest objęta, zgodnie z art. 3 ust. 2 lit. d) dyrektywy Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa, jej zakresem zastosowania.