—

w imieniu Pannon GSM Zrt. przez J. Vitáriego, C. Petię oraz B. Bíró, ügyvédek,

—

w imieniu rządu węgierskiego przez J. Fazekas, r. Somssich, K. Borvölgyi oraz M. Fehéra, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu czeskiego przez M. Smolka, działającego w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu rządu hiszpańskiego przez J. Lópeza-Medela Basconesa, działającego w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu rządu francuskiego przez B. Cabouata oraz r. Loosli-Surrans, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu austriackiego przez C. Pesendorfer oraz A. Hable, działające w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez S. Ossowskiego, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez T. de la Mare, barrister,

—

w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez W. Wilsa oraz B. Simona, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. L 95, s. 29, zwanej dalej „dyrektywą”.

2

Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy spółką Pannon GSM Zrt. (zwaną dalej „Pannon”) a E. Sustikné Győrfi dotyczącego wykonania umowy abonenckiej zawartej pomiędzy stronami sporu.

3

Zgodnie z art. 1 ust. 1 dyrektywy jej celem jest zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych warunków umownych w umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem.

4

Artykuł 3 dyrektywy stanowi:

„1.   Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy, praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.

2.   Warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.

[…]

3.   Załącznik zawiera przykładowy i niewyczerpujący wykaz warunków, które mogą być uznane za nieuczciwe”.

5

Punkt 1 lit. q) tego załącznika obejmuje warunki umowy, których celem lub skutkiem jest:

„wyłączenie lub ograniczenie prawa konsumenta do wystąpienia z powództwem lub skorzystania z innego środka zabezpieczającego [zaskarżenia] […]”.

6

Artykuł 4 ust. 1 dyrektywy przewiduje:

„Nie naruszając przepisów art. 7, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna”.

7

Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy:

„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.

8

Artykuł 7 ust. 1 i 2 dyrektywy stanowią:

„1.   Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami.

2.   Środki określone w ust. 1 obejmują postanowienia, według których osoby i organizacje mające uzasadniony interes na mocy prawa krajowego, związany z ochroną konsumentów, będą mogły wszcząć postępowanie zgodnie z właściwym prawem krajowym przed sądami lub przed organami administracyjnymi mającymi odpowiednie kwalifikacje do decydowania, czy warunki umowy sporządzone do celów ogólnego wykorzystania są nieuczciwe; co umożliwi powyższym osobom i organizacjom podjęcie stosownych i skutecznych środków w celu zapobieżenia stałemu stosowaniu takich warunków”.

9

W okresie właściwym dla okoliczności faktycznych sprawy przed sądem krajowym miał zastosowanie kodeks cywilny w wersji wynikającej z ustawy nr CXLIX z 1997 r. (Magyar Közlöny 1997/115, zwany dalej „kodeksem cywilnym”) i dekret rządowy nr 18/1999 dotyczący warunków, które należy uznać za nieuczciwe w umowach zawartych z konsumentami (Magyar Közlöny 1998/8) w wersji obowiązującej w czasie trwania sporu.

10

Zgodnie z art. 209 ust. 1 kodeksu cywilnego strona ma prawo zaskarżyć każdy ogólny warunek umowny, jeżeli jest on nieuczciwy. Według art. 209 B ust. 4 tego kodeksu postanowienia szczególne określają nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich. Na podstawie art. 235 ust. 1 kodeksu cywilnego w następstwie skutecznego zaskarżenia, umowa traci swoją moc prawną licząc od dnia jej zawarcia. Zgodnie z art. 236 ust. 1 kodeksu cywilnego o zaskarżeniu należy powiadomić na piśmie drugą stronę umowy w terminie jednego roku.

11

Dekret rządowy nr 18/1999 w wersji obowiązującej w czasie trwania sporu przed sądem krajowym dokonuje klasyfikacji warunków umownych w dwóch kategoriach. Pierwsza kategoria obejmuje takie warunki, których stosowanie w umowach konsumenckich jest zabronione i które są w konsekwencji nieważne z mocy prawa. Do drugiej kategorii należą warunki umowne uznawane za nieuczciwe, chyba że przedstawiony zostanie dowód przeciwny, przy czym obalić to domniemanie może autor takiego warunku.

12

W dniu 12 grudnia 2004 r. E. Sustikné Győrfi zawarła ze spółką Pannon umowę abonencką, która dotyczyła świadczenia usług w zakresie telefonii komórkowej. Umowa została zawarta w postaci przedłożonego przez Pannon formularza, który zawierał zapis, że równocześnie ze złożeniem podpisu na umowie E. Sustikné Győrfi poznała i zaakceptowała treść regulaminu świadczenia usług [zwanego dalej regulaminem], obejmującego ogólne warunki umów powódki i stanowiącego integralną część umowy.

13

Na podstawie tego regulaminu strony uznały, że właściwym do rozstrzygania wszelkich sporów wynikających z umowy lub z nią związanych jest sąd właściwy miejscowo z uwagi na siedzibę Pannonu. Strony nie negocjowały tego zapisu umownego ustalającego właściwość sądu.

14

Uznawszy, że E. Sustikné Győrfi nie wywiązała się z zobowiązań umownych, Pannon wniósł, na podstawie ww. warunku umownego, o wydanie nakazu zapłaty do Budaörsi Városi Bíróság, czyli sądu, na którego obszarze właściwości znajduje się jego siedziba.

15

Sąd wydał nakaz zapłaty, o który wnosił Pannon. W tej sytuacji E. Sustikné Győrfi wniosła w wymaganym terminie sprzeciw od tego nakazu zapłaty i tym samym postępowanie stało się kontradyktoryjne.

16

Sąd ten zwrócił uwagę, że miejsce zamieszkania E. Sustikné Győrfi nie leży na terenie jego właściwości. Stwierdził, że stałe miejsce zamieszkania pozwanej, która otrzymuje rentę z tytułu niezdolności do pracy znajduje się w Dombegyház, w prowincji Békés, w odległości 275 kilometrów od Budaörs i że możliwości transportu pomiędzy Budaörs a Dombegyház są bardzo ograniczone ze względu na brak bezpośredniej komunikacji kolejowej lub autobusowej.

17

Budaörsi Városi Bíróság zwrócił uwagę, że mające zastosowanie przepisy postępowania przewidują, iż właściwy miejscowo jest sąd miejsca zamieszkania E. Sustikné Győrfi czyli Battonyai Városi Bíróság (sąd miejski w Battonya).

18

Sąd krajowy wyjaśnił, że kodeks postępowania cywilnego przewiduje, iż w rozpatrywanej dziedzinie sąd jest zobowiązany do rozważenia z urzędu kwestii swojej właściwości miejscowej. Jednakże, skoro jego właściwość nie jest wyłączna, podnoszenie tej kwestii nie jest możliwe od chwili złożenia przez stronę pozwaną pierwszej odpowiedzi na pozew, w której wdaje się w spór co do istoty. Sąd sprawdza prawdziwość podniesionych twierdzeń w celu ustalenia właściwości miejscowej jedynie wówczas, gdy stoją one w sprzeczności z faktami powszechnie znanymi lub faktami znanymi sądowi z urzędu, a także wówczas, gdy są one nieprawdopodobne lub sprzeciwia im się strona przeciwna.

19

W tych okolicznościach Budaörsi Városi Bíróság, powziąwszy wątpliwość co do ewentualnie nieuczciwego charakteru warunku umownego ustalającego właściwość, znajdującego się wśród ogólnych warunków spornej umowy, postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

20

W pytaniu tym sąd krajowy dąży do ustalenia, czy art. 6 ust. 1 dyrektywy, zgodnie z którym nieuczciwe warunki znajdujące się w umowach zawartych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem nie wiążą tego ostatniego, należy interpretować w taki sposób, że tylko w przypadku, gdy konsument skutecznie zaskarżył dany warunek umowny, nie jest on nim związany.

21

W celu udzielenia odpowiedzi na przedstawione pytanie należy w pierwszej kolejności przypomnieć, że obowiązek nałożony na państwa członkowskie na mocy art. 6 ust. 1 dyrektywy ma na celu przyznanie praw obywatelowi jako konsumentowi i definiuje skutek, jaki powinna osiągnąć dyrektywa (zob. wyroki: z dnia 10 maja 2001 r. w sprawie C-144/99 Komisja przeciwko Niderlandom, Rec. s. I-3541, pkt 18; z dnia 7 maja 2002 r. w sprawie C-478/99 Komisja przeciwko Szwecji, Rec. s. I-4147, pkt 16, 18).

22

Ustanowiony w dyrektywie system ochrony opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż sprzedawca lub dostawca zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi on się na warunki umowy zredagowane wcześniej przez sprzedawcę lub dostawcę, nie mając wpływu na ich treść (wyrok z dnia 27 czerwca 2000 r. w sprawach połączonych od C-240/98 do C-244/98 Océano Grupo Editorial i Salvat Editores, Rec. s. I-4941, pkt 25).

23

Trybunał stwierdził także w pkt 26 tego wyroku, że cel art. 6 dyrektywy nie mógłby zostać osiągnięty, gdyby konsumenci mieli obowiązek samodzielnego powołania się na nieuczciwy charakter takich warunków i że skuteczna ochrona konsumenta może zostać osiągnięta jedynie wtedy, gdy sąd krajowy będzie miał kompetencję do ocenienia tego rodzaju warunków z urzędu.

24

Należy w tym względzie podkreślić, że jeżeli należy zagwarantować taką kompetencję sądowi krajowemu, to nie można interpretować art. 6 ust. 1 dyrektywy w taki sposób, że tylko w przypadku gdy konsument wniósł pozew wyraźnie w tym celu, nieuczciwy warunek umowny nie wiąże konsumenta. Taka interpretacja wykluczałaby bowiem kompetencję sądu krajowego do dokonania oceny z urzędu nieuczciwego charakteru warunku umownego w ramach przeprowadzanej przez ten sąd oceny dopuszczalności wniesionego do niego pozwu i bez konkretnego żądania w tym przedmiocie.

25

W odniesieniu do skutków prawnych, jakie powinny towarzyszyć warunkom umownym, Trybunał doprecyzował w swoim wyroku z dnia 26 października 2006 r. w sprawie C-168/05 Mostaza Claro, Zb.Orz. s. I-10421, pkt 36, że waga, jaką prawodawca wspólnotowy przywiązuje do ochrony konsumentów, skłoniła go między innymi do umieszczenia w art. 6 ust. 1 dyrektywy zapisu, zgodnie z którym nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie są „wiążące dla konsumenta”. Jest to przepis bezwzględnie obowiązujący, który — uwzględniając okoliczność, że jedna ze stron umowy jest stroną słabszą — zmierza do zastąpienia formalnej równowagi praw i obowiązków stron ustanowionej w umowie równowagą rzeczywistą, która przywraca równość stron.

26

Trybunał dodał w pkt 37 tego wyroku, że dyrektywa, która ma na celu wzmocnienie ochrony konsumentów, stanowi zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. t) traktatu WE środek niezbędny do osiągnięcia zadań powierzonych Wspólnocie, a w szczególności podniesienia poziomu i jakości życia na całym jej obszarze.

27

W konsekwencji wyrażenia „na mocy prawa krajowego” zawarte w art. 6 ust. 1 dyrektywy nie można rozumieć w ten sposób, że pozwala ono państwom członkowskim na uzależnienie niewiążącego charakteru nieuczciwego warunku umownego od spełnienia takiej przesłanki, jaka została opisana w pierwszym pytaniu prejudycjalnym.

28

W związku z tym, w odpowiedzi na pytanie pierwsze, należy stwierdzić, że art. 6 ust. 1 dyrektywy należy interpretować w taki sposób, iż nieuczciwy warunek umowny nie wiąże konsumenta i że nie jest konieczne w tym względzie, żeby taki warunek został przez niego wcześniej skutecznie zaskarżony.

29

Pytanie to, z którym sąd krajowy zwrócił się do Trybunału, dotyczy obowiązków spoczywających na sądzie krajowym na podstawie dyrektywy i ma na celu ustalenie, czy sąd ten w ramach badania swojej właściwości i niezależnie od rodzaju postępowania powinien orzec w razie potrzeby z urzędu w przedmiocie nieuczciwego charakteru warunku umownego.

30

Ażeby udzielić odpowiedzi na to pytanie należy przypomnieć, że Trybunał w swoim wyroku z dnia 21 listopada 2002 r. w sprawie C-473/00 Cofidis, Rec. s. I-10875, pkt 34 stwierdził, że ochrona przyznana konsumentom w dyrektywie rozciąga się na sytuacje, w których konsument, który zawarł ze sprzedawcą lub dostawcą umowę zawierającą nieuczciwy warunek, nie podnosi zarzutu nieuczciwości tego warunku czy to z tego powodu, że nie jest on świadom swych praw, czy też ze względu na wysokie koszty postępowania przed sądem.

31

Należy także wskazać, że w pkt 38 ww. wyroku w sprawie Mostaza Claro Trybunał orzekł, że z uwagi na rodzaj i wagę interesu publicznego stanowiącego podstawę ochrony udzielonej konsumentom w przepisach dyrektywy zasadne jest, by sąd krajowy zobowiązany był do zbadania z urzędu, czy dane warunki umowne mają charakter nieuczciwy, i by dokonawszy takiego badania, zniwelował brak równowagi między konsumentem a sprzedawcą lub dostawcą.

32

Sąd rozpatrujący sprawę jest zatem zobowiązany do zapewnienia skuteczności (effet utile) ochrony, która jest celem postanowień dyrektywy. W konsekwencji rola przyznana w tej dziedzinie przez prawo wspólnotowe sądowi krajowemu nie ogranicza się do zwykłej możliwości orzeczenia w przedmiocie ewentualnie nieuczciwego charakteru warunku umownego, ale obejmuje ona także obowiązek zbadania tej kwestii z urzędu, od chwili gdy sąd krajowy dysponuje w tym celu niezbędnymi informacjami na temat okoliczności prawnych i faktycznych, w tym także w ramach badania swojej właściwości miejscowej.

33

W ramach wykonywania tego obowiązku, sąd krajowy nie jest jednak zobowiązany na mocy dyrektywy do niestosowania omawianego warunku jeżeli konsument, po poinformowaniu go w tej kwestii przez sąd, nie zamierza podnosić jego nieuczciwego i niewiążącego charakteru.

34

W tych okolicznościach szczególne cechy postępowania sądowego, toczącego się w ramach prawa krajowego pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem, nie mogą wpływać na ochronę prawną, z której powinien korzystać konsument na podstawie przepisów dyrektywy.

35

Na pytanie drugie należy zatem odpowiedzieć w ten sposób, że sąd krajowy jest zobowiązany z urzędu do zbadania nieuczciwego charakteru warunku umownego, o ile dysponuje niezbędnymi w tym celu informacjami co do okoliczności prawnych i faktycznych. W przypadku gdy sąd krajowy uzna dany warunek umowny za nieuczciwy - nie stosuje go, chyba że konsument się temu sprzeciwi. Obowiązek ten spoczywa na sądzie krajowym także w ramach badania przez ten sąd swojej właściwości miejscowej.

36

W pytaniu tym sąd krajowy zwraca się o wskazówki dotyczące elementów, które sąd krajowy powinien uwzględnić w celu dokonania oceny ewentualnie nieuczciwego charakteru warunku umownego.

37

Ażeby udzielić odpowiedzi na to pytanie, należy zauważyć, że powołując się na pojęcia dobrej wiary i znacznego braku równowagi pomiędzy prawami i obowiązkami stron, art. 3 dyrektywy definiuje jedynie w sposób abstrakcyjny elementy, które sprawiają, iż dany warunek umowny, który nie stanowił przedmiotu indywidualnych negocjacji, ma nieuczciwy charakter (wyrok z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie C-237/02 Freiburger Kommunalbauten, Rec. s. I-3403, pkt 19).

38

Dlatego też załącznik, do którego odsyła art. 3 ust. 3 dyrektywy, zawiera jedynie przykładowy i niewyczerpujący wykaz warunków, które mogą być uznane za nieuczciwe (zob. ww. wyrok w sprawie Freiburger Kommunalbauten, pkt 20).

39

Ponadto art. 4 dyrektywy stanowi, że nieuczciwy charakter warunków umownych jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy.

40

Co się jednak tyczy warunku umowy będącego przedmiotem sporu przed sądem krajowym, należy przypomnieć, że w pkt 21–24 ww. wyroku w sprawie Océano Grupo Editorial i Salvat Editores Trybunał orzekł, że w umowie zawartej pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem w rozumieniu dyrektywy, warunek wcześniej zredagowany przez sprzedawcę lub dostawcę, który nie stanowił przedmiotu indywidualnych negocjacji i który w odniesieniu do wszelkich postępowań związanych z umową ma na celu przyznanie właściwości sądowi, na którego obszarze właściwości znajduje się siedziba sprzedawcy lub dostawcy zawiera w sobie wszystkie elementy pozwalające na uznanie takiego warunku za nieuczciwy w rozumieniu dyrektywy.

41

Jak bowiem podkreślił Trybunał w pkt 22 ww. wyroku w sprawie Oceano Grupo Editorial i Salvat Editores, warunek ten nakłada na konsumenta obowiązek podporządkowania się wyłącznej właściwości sądu, który może być oddalony od jego miejsca zamieszkania, utrudniając w ten sposób konsumentowi stawiennictwo w sądzie. W przypadku sporów o niewielkim przedmiocie, koszty związane ze stawiennictwem konsumenta w sądzie mogą okazać się zniechęcające i mogą sprawić, że zrezygnuje on z wniesienia pozwu lub prowadzenia obrony. W wyżej wymienionym pkt 22 Trybunał podsumował zatem, że taki warunek umowny należy do kategorii warunków przewidzianych w pkt 1 lit. q) załącznika do dyrektywy, których celem lub skutkiem jest wyłączenie lub ograniczenie prawa konsumenta do wystąpienia z powództwem.

42

Wprawdzie Trybunał, w ramach wykonywania kompetencji przyznanych mu art. 234 WE, dokonał w ww. pkt 22 wyroku w sprawie Oceano Grupo Editorial i Salvat Editores wykładni ogólnych kryteriów stosowanych przez prawodawcę wspólnotowego w celu zdefiniowania pojęcia nieuczciwego warunku umownego, to jednak nie orzekł on w przedmiocie stosowania tych kryteriów ogólnych do konkretnego warunku umownego, którego oceny należy dokonać przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy (zob. ww. wyrok w sprawie Freiburger Kommunalbauten, pkt 22).

43

Do sądu krajowego należy, w świetle powyższych rozważań, przeprowadzenie oceny, czy dany warunek umowny można uznać za nieuczciwy w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy.

44

W tych warunkach na pytanie trzecie należy odpowiedzieć w ten sposób, że to do sądu krajowego należy ustalenie, czy dany warunek umowny, taki jak będący przedmiotem niniejszego sporu, spełnia kryteria wymagane dla uznania go za nieuczciwy w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy. Czyniąc to, sąd krajowy powinien uwzględnić fakt, że warunek, który bez uprzednich negocjacji indywidualnych został włączony do umowy zawartej pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem i który przyznaje wyłączną właściwość miejscową sądowi, na którego obszarze właściwości znajduje się siedziba sprzedawcy lub dostawcy, może zostać uznany za nieuczciwy.

45

Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (czwarta izba) orzeka, co następuje: