—

w imieniu Centre d’exportation du livre français (CELF) przez adwokatów J. Moliniégo, O. Schmitta, P. Guiberta oraz A. Tabouisa,

—

w imieniu Société internationale de diffusion et d’édition (SIDE) przez adwokatów N. Coutrelis oraz V. Giacobbo,

—

w imieniu rządu francuskiego przez G. de Berguesa oraz S. Ramet, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu duńskiego przez C. Thorninga, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez P. Bieringa oraz K. Lundgaarda Hansena, advokater,

—

w imieniu rządu niemieckiego przez C. Schulze-Bahr oraz M. Lummę, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu węgierskiego przez J. Fazekas, działającą w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu rządu niderlandzkiego przez H.G. Sevenster oraz P.P.J. van Ginnekena, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez V. Di Bucciego oraz J.P. Keppennego, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu Urzędu Nadzoru EFTA przez M. Sáncheza Rydelskiego oraz B. Alterskjæra, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 88 ust. 3 WE.

2

Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu pomiędzy Centre d’exportation du livre français (CELF) (Centrum Eksportu Książki Francuskiej, zwane dalej „CELF”) i Ministre de la Culture et de la Communication (ministrem ds. kultury i komunikacji) a Société internationale de diffusion et d’édition (SIDE) (międzynarodową spółką dystrybucyjno-wydawniczą, zwaną dalej „SIDE”) w przedmiocie pomocy wypłaconej przez rząd francuski na rzecz CELF.

3

Spółdzielnia CELF, funkcjonująca jako spółka akcyjna, prowadzi działalność agenta eksportowego.

4

Zgodnie ze statutem CELF przedmiotem działalności centrum jest bezpośrednia realizacja zamówień przeznaczonych za granicę oraz na terytoria i do departamentów zamorskich Francji książek, broszur i wszelkich innych nośników informacji, a szerzej — prowadzenie wszelkich transakcji mających na celu w szczególności rozwój promocji kultury francuskiej na świecie za pomocą wymienionych środków.

5

CELF przyjmuje małe zamówienia na książki i w ten sposób umożliwia zagranicznym klientom zwracanie się do jednego pośrednika zamiast do licznych dostawców i korzystanie w ten sposób z najszerszej możliwej oferty. CELF realizuje wszystkie zamówienia operatorów bez względu na kwotę zamówień, nawet jeżeli nie są one opłacalne.

6

Obowiązki CELF zostały potwierdzone w porozumieniach zawartych z francuskim ministerstwem ds. kultury i komunikacji.

7

W latach 1980–2002 CELF korzystało z subwencji dotyczących działalności operacyjnej przyznawanych przez państwo francuskie w celu zrekompensowania zbyt wysokich kosztów związanych z realizacją małych zamówień złożonych przez księgarnie z siedzibą za granicą.

8

W 1992 r. SIDE, spółka będąca konkurentem CELF, postawiła Komisji Wspólnot Europejskich pytanie, czy pomoc przyznana CELF została zgłoszona Komisji zgodnie z art. 93 ust. 3 traktatu WE (obecnie art. 88 ust. 3 WE).

9

Komisja zwróciła się do rządu francuskiego i uzyskała od niego wyjaśnienia dotyczące środków, których beneficjentem było CELF.

10

Komisja potwierdziła SIDE występowanie pomocy i poinformowała ją o braku zgłoszenia spornych środków.

11

W decyzji NN 127/92 z dnia 18 maja 1993 r., o której wydaniu opublikowano ogłoszenie w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich z dnia 25 czerwca 1993 r. pod tytułem „Pomoc dla […] [eksporterów] książek francuskich” (Dz.U. C 174, s. 6), Komisja uznała, że z uwagi na szczególną sytuację konkurencyjną w sektorze książek i cel kulturalny spornego systemu pomocy stosuje się względem niego odstępstwo przewidziane w art. 92 ust. 3 lit. d) traktatu WE [obecnie art. 87 ust. 3 lit. d) WE].

12

SIDE wniosła do Sądu Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich skargę o stwierdzenie nieważności tej decyzji.

13

W wyroku z dnia 18 września 1995 r. w sprawie T-49/93 SIDE przeciwko Komisji, Rec. s. II-2501, Sąd stwierdził nieważność tej decyzji w zakresie dotyczącym subwencji przyznanej wyłącznie na rzecz CELF w celu zrekompensowania zbyt wysokich kosztów związanych z realizacją małych zamówień na książki w języku francuskim złożonych przez księgarnie z siedzibą za granicą.

14

Sąd uznał, że przed zajęciem stanowiska w przedmiocie zgodności tych środków ze wspólnym rynkiem Komisja powinna była dokonać dogłębnej analizy warunków konkurencji w omawianym sektorze. Zdaniem Sądu, Komisja miała więc obowiązek wszcząć postępowanie kontradyktoryjne przewidziane w art. 93 ust. 2 traktatu WE (obecnie art. 88 ust. 2 WE).

15

W dniu 30 lipca 1996 r. Komisja postanowiła wszcząć formalne postępowanie wyjaśniające w odniesieniu do spornej pomocy.

16

Po zakończeniu tego postępowania Komisja wydała decyzję 1999/133/WE z dnia 10 czerwca 1998 r. w sprawie pomocy państwa przyznanej na rzecz Coopérative d’exportation du livre français (CELF) (Dz.U. L 44, s. 37), w której — po pierwsze — stwierdziła bezprawność pomocy z powodu braku jej zgłoszenia, a po drugie — uznała tę pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem, ponieważ spełniała ona przesłanki umożliwiające skorzystanie z odstępstwa przewidzianego w art. 92 ust. 3 lit. d) traktatu.

17

Na tę decyzję zostały wniesione dwie skargi o stwierdzenie nieważności.

18

Pierwsza z nich została wniesiona do Trybunału przez Republikę Francuską i została oparta na niezastosowaniu przez Komisję art. 90 ust. 2 traktatu WE (obecnie art. 86 ust. 2 WE). Skarga ta została oddalona w wyroku z dnia 22 czerwca 2000 r. w sprawie C-332/98 Francja przeciwko Komisji, Rec. s. I-4833.

19

Druga skarga została wniesiona do Sądu przez SIDE i została uwzględniona w wyroku z dnia 28 lutego 2002 r. w sprawie T-155/98 SIDE przeciwko Komisji, Rec. s. II-1179, w którym Sąd uznał wystąpienie oczywistego błędu w ocenie przy określaniu rynku właściwego oraz stwierdził nieważność decyzji Komisji w zakresie, w jakim stwierdzono w niej zgodność pomocy ze wspólnym rynkiem.

20

Po stwierdzeniu nieważności tej decyzji Komisja ponownie uznała sporną pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem w decyzji 2005/262/WE z dnia 20 kwietnia 2004 r. w sprawie pomocy państwa udzielonej przez Francję Spółdzielni Eksportowej Książki Francuskiej (Coopérative d’exportation du livre français — CELF) (Dz.U. L 85, s. 27).

21

SIDE wniosła do Sądu skargę o stwierdzenie nieważności tej decyzji. Przed Sądem toczy się obecnie postępowanie w tej sprawie (sprawa T-348/04).

22

Równocześnie z postępowaniami na szczeblu wspólnotowym wszczęte zostały postępowania przed sądami i innymi organami na szczeblu krajowym.

23

Po wydaniu wyżej wymienionego wyroku z dnia 18 września 1995 r. w sprawie SIDE przeciwko Komisji SIDE zwróciła się do ministra ds. kultury i komunikacji z wnioskiem o wstrzymanie wypłaty pomocy przyznanej CELF oraz o odzyskanie wypłaconych kwot pomocy.

24

Wniosek ten został oddalony w decyzji z dnia 9 października 1996 r.

25

SIDE wniosła więc skargę o stwierdzenie nieważności tej decyzji do tribunal administrative de Paris (sąd administracyjny w Paryżu).

26

W wyroku z dnia 26 kwietnia 2001 r. sąd ten stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji.

27

Minister ds. kultury i komunikacji oraz CELF wnieśli od tego wyroku odwołanie do cour administrative d’appel de Paris (odwoławczego sądu administracyjnego w Paryżu).

28

W wyroku z dnia 5 października 2004 r. cour administrative d’appel de Paris utrzymał w mocy zaskarżony wyrok i nakazał państwu francuskiemu odzyskanie kwot wypłaconych CELF z tytułu realizowania małych zamówień na książki złożonych przez księgarnie mające siedziby za granicą, w terminie trzech miesięcy od doręczenia wyroku, pod rygorem zapłaty okresowej kary pieniężnej w wysokości 1000 EUR za każdy dzień zwłoki.

29

CELF i minister ds. kultury i komunikacji wnieśli do Conseil d’État (rady stanu) odwołania mające na celu uchylenie tego wyroku, jak również wyroku wydanego przez tribunal administratif de Paris.

30

W ramach tego odwołania wnoszący odwołanie stwierdzili między innymi, że cour administrative d’appel popełnił błąd co do prawa i dokonał błędnej kwalifikacji prawnej, ponieważ nie orzekł, że w niniejszym przypadku fakt uznania spornej pomocy za zgodną ze wspólnym rynkiem przez Komisję stoi w sprzeczności z obowiązkiem jej odzyskania, który z zasady jest skutkiem bezprawnego wprowadzenia w życie przez państwo członkowskie systemu pomocy z naruszeniem art. 88 ust. 3 WE.

31

Uznając, że rozstrzygnięcie sporu zależy od interpretacji prawa wspólnotowego, Conseil d’État postanowiła zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

32

W pierwszym pytaniu sąd krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE należy interpretować w ten sposób, że sąd krajowy ma obowiązek nakazać odzyskanie pomocy wprowadzonej w życie z naruszeniem tego postanowienia, jeżeli Komisja wydała końcową decyzję stwierdzającą zgodność tej pomocy ze wspólnym rynkiem w rozumieniu art. 87 WE.

33

W tym względzie należy przypomnieć, że art. 88 ust. 3 zdanie pierwsze WE nakłada na państwa członkowskie obowiązek zgłaszania Komisji planów przyznania lub zmiany pomocy.

34

Zgodnie z art. 88 ust. 3 zdanie drugie WE, jeżeli Komisja uzna, że zgłoszony plan pomocy nie jest zgodny ze wspólnym rynkiem w rozumieniu art. 87 WE, wszczyna bezzwłocznie procedurę przewidzianą w art. 88 ust. 2 WE.

35

Zgodnie z art. 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE państwo członkowskie nie może wprowadzać w życie projektowanych środków, dopóki procedura ta nie doprowadzi do wydania przez Komisję decyzji końcowej.

36

Zakaz przewidziany w tym postanowieniu ma na celu zagwarantowanie, że dana pomoc nie wywoła skutków przed upływem rozsądnego terminu przysługującego Komisji w celu szczegółowego zbadania planu, a w danym przypadku w celu wszczęcia procedury przewidzianej w ust. 2 tego artykułu (wyrok z dnia 14 lutego 1990 r. w sprawie C-301/87 Francja przeciwko Komisji, zwany „Boussac Saint Frères”, Rec. s. I-307, pkt 17).

37

W ten sposób art. 88 ust. 3 WE wprowadza uprzednią kontrolę w stosunku do planów nowej pomocy (wyrok z dnia 11 grudnia 1973 r. w sprawie 120/73 Lorenz, Rec. s. 1471, pkt 2).

38

Podczas gdy Komisja ma obowiązek zbadać zgodność planowanej pomocy ze wspólnym rynkiem, nawet w przypadku gdy państwo członkowskie naruszy zakaz wprowadzania w życie środków pomocowych, to zadaniem sądów krajowych jest jedynie — do czasu wydania przez Komisję końcowej decyzji — ochrona praw jednostek przed ewentualnym naruszeniem przez władze państwa zakazu wyrażonego w art. 88 ust. 3 WE (wyrok z dnia 21 listopada 1991 r. w sprawie C-354/90 Fédération nationale du commerce extérieur des produits alimentaires i Syndicat national des négociants et transformateurs de saumon, zwany „FNCE”, Rec. s. I-5505, pkt 14). Należy bowiem chronić strony, na które ma wpływ zakłócenie konkurencji spowodowane poprzez bezprawne przyznanie pomocy (zob. podobnie wyrok z dnia 5 października 2006 r. w sprawie C-368/04 Transalpine Ölleitung in Österreich i in., Zb.Orz. s. I-9957, pkt 46).

39

Sądy krajowe powinny więc w zasadzie uwzględnić wniosek o zwrot pomocy wypłaconej z naruszeniem art. 88 ust. 3 WE (zob. w szczególności wyrok z dnia 11 lipca 1996 r. w sprawie C-39/94 SFEI i in., Rec. s. I-3547, pkt 70).

40

Skutkiem końcowej decyzji Komisji nie jest bowiem konwalidacja a posteriori aktów wykonawczych nieważnych z powodu podjęcia ich z naruszeniem zakazu przewidzianego w tym artykule. Jakakolwiek inna wykładnia sprzyjałaby nieprzestrzeganiu przez dane państwo członkowskie wspomnianego postanowienia i pozbawiałaby go skuteczności (ww. wyrok w sprawie FNCE, pkt 16).

41

Sądy krajowe mają więc obowiązek zapewnić, że z naruszenia art. 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE zostaną wyciągnięte wszelkie konsekwencje zgodnie z prawem krajowym, tak w odniesieniu do ważności aktów wykonawczych dla środków pomocowych, jak i w odniesieniu do zwrotu wsparcia finansowego przyznanego z naruszeniem tego postanowienia (ww. wyroki w sprawach FNCE, pkt 12 oraz SFEI i in., pkt 40, a także wyrok z dnia 21 października 2003 r. w sprawach połączonych C-261/01 i C-262/01 van Calster i in., Rec. s. I-12249, pkt 64 oraz ww. wyrok w sprawie Transalpine Ölleitung in Österreich i in., pkt 47).

42

Mogą mieć jednak miejsce nadzwyczajne okoliczności, w których niewłaściwe byłoby nakazanie zwrotu pomocy (ww. wyrok w sprawie SFEI i in., pkt 70).

43

W tym względzie, w odniesieniu do sytuacji, w której Komisja wydała negatywną decyzję końcową, Trybunał orzekł, że nie można wykluczyć możliwości powołania się przez beneficjenta bezprawnie przyznanej pomocy na nadzwyczajne okoliczności, które słusznie mogły leżeć u podstaw uzasadnionych oczekiwań co do prawidłowości tej pomocy, a w konsekwencji możliwości sprzeciwienia się jej zwrotowi. W takim przypadku do sądu krajowego, do którego wpłynęła ewentualna skarga, należy ocena okoliczności danej sprawy, w razie konieczności po zadaniu Trybunałowi pytań prejudycjalnych dotyczących wykładni (wyrok z dnia 20 września 1990 r. w sprawie C-5/89 Komisja przeciwko Niemcom, Rec. s. I-3437, pkt 16).

44

W odniesieniu do Komisji art. 14 ust. 1 rozporządzenia Rady nr 659/1999 z dnia 22 marca 1999 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania art. [88 WE] (Dz.U. L 83, s. 1) przewiduje wyraźnie, że w przypadku negatywnej decyzji nie żąda ona zwrotu pomocy, jeżeli w ten sposób miałaby naruszyć jedną z zasad ogólnych prawa wspólnotowego.

45

W takim przypadku jak ten w postępowaniu przed sądem krajowym, w którym wniosek oparty na art. 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE jest badany po wydaniu przez Komisję decyzji pozytywnej, sąd krajowy ma obowiązek rozstrzygnąć w przedmiocie ważności aktów wykonawczych oraz zwrotu przyznanego wsparcia finansowego mimo stwierdzenia zgodności spornej pomocy ze wspólnym rynkiem.

46

W takim przypadku prawo wspólnotowe nakazuje sądowi krajowemu zarządzenie właściwych środków w celu rzeczywistego usunięcia skutków tej bezprawności. Jednakże nawet w braku nadzwyczajnych okoliczności prawo wspólnotowe nie nakłada na sąd krajowy obowiązku całkowitego odzyskania bezprawnie przyznanej pomocy.

47

Artykuł 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE jest bowiem oparty na celu zachowawczym polegającym na zapewnieniu, że pomoc niezgodna ze wspólnym rynkiem nigdy nie zostanie wprowadzona w życie. Początkowo tymczasowo cel ten zostaje osiągnięty za pomocą zawartego w tym postanowieniu zakazu, a następnie i ostatecznie za pomocą końcowej decyzji Komisji, która — jeżeli jest negatywna — stanowi na przyszłość przeszkodę we wprowadzeniu w życie zgłoszonego planu pomocy.

48

Celem tak skonstruowanego zakazu jest więc to, aby jedynie pomoc zgodna ze wspólnym rynkiem była wprowadzana w życie. W celu jego realizacji wprowadzenie w życie zgłoszonego planu pomocy jest więc odroczone do czasu rozwiania wątpliwości co do jego zgodności ze wspólnym rynkiem w drodze końcowej decyzji Komisji.

49

Jeżeli Komisja wydaje decyzję pozytywną, jest więc oczywiste, że wcześniejsza wypłata pomocy nie stoi w sprzeczności z celem wskazanym w art. 47 i 48 niniejszego wyroku.

50

W tym przypadku, z punktu widzenia podmiotów innych niż beneficjent takiej pomocy, jej bezprawność powoduje z jednej strony postawienie ich przed możliwością — ostatecznie niezrealizowaną — wprowadzenia w życie pomocy niezgodnej ze wspólnym rynkiem, a z drugiej strony — przed koniecznością, w danym przypadku, znoszenia konkurencyjnych skutków pomocy przyznanej bezprawnie wcześniej aniżeli było to konieczne.

51

Z punktu widzenia beneficjenta pomocy nienależna korzyść polegać może, po pierwsze, na braku konieczności zapłaty odsetek, jakie musiałby uiścić od danej kwoty pomocy zgodnej ze wspólnym rynkiem, gdyby musiał pożyczyć tę kwotę na rynku w oczekiwaniu na decyzję Komisji, a po drugie, na polepszeniu jego sytuacji konkurencyjnej względem innych podmiotów na rynku w czasie utrzymywania się tej sytuacji bezprawności.

52

W takim przypadku jak ten w postępowaniu przed sądem krajowym sąd krajowy ma więc obowiązek, na podstawie prawa wspólnotowego, nakazać beneficjentowi pomocy zapłatę odsetek za okres, w jakim utrzymywała się ta sytuacja bezprawności.

53

Sąd krajowy na podstawie prawa krajowego może w danym przypadku nakazać ponadto zwrot bezprawnie przyznanej pomocy bez uszczerbku dla prawa państwa członkowskiego do późniejszego ponownego wprowadzenia jej w życie. Sąd krajowy może również stanąć przed koniecznością rozstrzygnięcia w przedmiocie odszkodowania za szkodę poniesioną wskutek bezprawnego charakteru pomocy (zob. podobnie ww. wyroki w sprawach SFEI i in., pkt 75 oraz Transalpine Ölleitung in Österreich i in., pkt 56).

54

W odniesieniu do samej pomocy należy dodać, że środek polegający wyłącznie na obowiązku odzyskania pomocy bez odsetek co do zasady nie byłby wystarczający dla usunięcia skutków omawianej bezprawności, w przypadku gdyby państwo członkowskie ponownie wprowadziło tę pomoc w życie w późniejszym okresie, po wydaniu końcowej i pozytywnej decyzji Komisji. Ponieważ okres między odzyskaniem tej pomocy i ponownym wprowadzeniem jej w życie byłby krótszy niż okres między pierwszym wprowadzeniem w życie i wydaniem końcowej decyzji, beneficjent pomocy musiałby uiścić — gdyby pożyczył zwróconą kwotę — niższe odsetki od tych, które musiałby zapłacić, gdyby początkowo pożyczył równowartość bezprawnie przyznanej pomocy.

55

Na pytanie pierwsze należy więc odpowiedzieć, że art. 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE należy interpretować w ten sposób, że sąd krajowy nie ma obowiązku nakazać odzyskania pomocy wprowadzonej w życie z naruszeniem tego postanowienia, jeżeli Komisja wydała końcową decyzję stwierdzającą zgodność tej pomocy ze wspólnym rynkiem w rozumieniu art. 87 WE. Na podstawie prawa wspólnotowego sąd krajowy ma jednak obowiązek nakazać beneficjentowi pomocy zapłatę odsetek za okres, w jakim utrzymywała się sytuacja bezprawności. Sąd krajowy na podstawie prawa krajowego może w danym przypadku nakazać ponadto zwrot bezprawnie przyznanej pomocy bez uszczerbku dla prawa państwa członkowskiego do późniejszego ponownego wprowadzenia jej w życie. Sąd krajowy może również stanąć przed koniecznością rozstrzygnięcia w przedmiocie odszkodowania za szkodę poniesioną wskutek bezprawnego charakteru pomocy.

56

W pytaniu drugim sąd krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy w takiej sytuacji procesowej jak ta zaistniała przed sądem krajowym wynikający z art. 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE obowiązek usunięcia skutków bezprawności pomocy obejmuje również, w celu obliczenia kwot należnych od beneficjenta, okres między wydaniem decyzji Komisji stwierdzającej zgodność tej pomocy ze wspólnym rynkiem i stwierdzeniem nieważności tej decyzji przez sąd wspólnotowy.

57

Pytanie to dotyczy albo pomocy wprowadzonej w życie między tymi datami, wraz z odsetkami, jeżeli wynikającym z prawa krajowego skutkiem bezprawności pomocy — nawet w przypadku stwierdzenia jej zgodności ze wspólnym rynkiem — jest odzyskanie tej pomocy albo też samych odsetek od kwot pomocy uzyskanych w tym samym okresie, jeżeli odzyskanie bezprawnie przyznanej, lecz zgodnej ze wspólnym rynkiem pomocy nie jest przewidziane w prawie krajowym.

58

W sytuacji procesowej zaistniałej przed sądem krajowym dotyczy to dwóch okresów, a mianowicie między wydaniem decyzji Komisji w dniu 18 maja 1993 r. i 10 czerwca 1998 r. oraz, odpowiednio, wyrokami Sądu, w których stwierdzono ich nieważność, to jest 18 września 1995 r. i 28 lutego 2002 r. (zob. pkt 11–21 niniejszego wyroku).

59

Postawione pytanie wiąże się więc, po pierwsze, z zasadą domniemania legalności aktów instytucji wspólnotowych, a po drugie, z zasadą ustanowioną w art. 231 akapit pierwszy WE.

60

Zasada domniemania legalności aktów instytucji wspólnotowych oznacza, że akty te wywołują skutki prawne do czasu ich uchylenia albo też stwierdzenia ich nieważności w wyniku skargi o stwierdzenie nieważności, zapytania prejudycjalnego lub zarzutu niezgodności z prawem (wyrok z dnia 5 października 2004 r. w sprawie C-475/01 Komisja przeciwko Grecji, Zb.Orz. s. I-8923, pkt 18 wraz z cytowanym orzecznictwem).

61

Na podstawie art. 231 akapit pierwszy WE w przypadku zasadności skargi o stwierdzenie nieważności sąd wspólnotowy orzeka o nieważności danego aktu. Wynika z tego, że stwierdzenie nieważności danego aktu przez sąd wspólnotowy powoduje usunięcie go z systemu prawnego ze skutkiem wstecznym i w stosunku do wszystkich podmiotów podlegających prawu [wyrok z dnia 1 czerwca 2006 r. w sprawach połączonych C-442/03 P i C-471/03 P P & O European Ferries (Vizcaya) i Diputación Foral de Vizcaya przeciwko Komisji, Zb. Orz. s. I-4845, pkt 43].

62

W okolicznościach takich jak zaistniałe w sporze przed sądem krajowym domniemanie legalności i reguła przewidująca stwierdzenie nieważności ze skutkiem wstecznym znajdują kolejno zastosowanie.

63

Istnieje domniemanie, że pomoc wprowadzona w życie po wydaniu pozytywnej decyzji przez Komisję jest zgodna z prawem aż do stwierdzenia jej nieważności przez sąd wspólnotowy. Następnie, w chwili wydania orzeczenia sądu, zgodnie z art. 231 akapit pierwszy WE, przyjmuje się, że sporna pomoc nie została uznana za zgodną ze wspólnym rynkiem w decyzji, której nieważność stwierdzono, tak więc wprowadzenie w życie tej pomocy należy uznać za bezprawne.

64

Jest więc oczywiste, że w tym przypadku zasada wynikająca z art. 231 akapit pierwszy WE obala ze skutkiem wstecznym domniemanie legalności.

65

Po stwierdzeniu nieważności pozytywnej decyzji Komisji nie można wykluczyć możliwości powołania się przez beneficjenta bezprawnie przyznanej pomocy na nadzwyczajne okoliczności, na których słusznie mogło opierać się jego przekonanie o prawidłowości tej pomocy, a w konsekwencji możliwości zakwestionowania jej zwrotu (zob. analogicznie ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niemcom, pkt 16, w odniesieniu do negatywnej decyzji końcowej Komisji).

66

Jednakże w odniesieniu do sytuacji, w której Komisja początkowo zdecydowała o niewnoszeniu zastrzeżeń względem spornej pomocy, Trybunał orzekł, że nie można uznać takiej okoliczności za mogącą zrodzić uzasadnione oczekiwania po stronie przedsiębiorstwa będącego beneficjentem pomocy, ponieważ decyzję tę zaskarżono z zachowaniem terminu, a następnie Trybunał stwierdził jej nieważność (wyrok z dnia 14 stycznia 1997 r. w sprawie C-169/95 Hiszpania przeciwko Komisji, Rec. s. I-135, pkt 53).

67

Trybunał orzekł również, że do chwili wydania przez Komisję decyzji zatwierdzającej, a nawet do chwili upłynięcia terminu na wniesienie skargi na tę decyzję beneficjent nie ma pewności co do legalności planowanej pomocy, która jako jedyna może zrodzić po jego stronie uzasadnione oczekiwania (zob. wyrok z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C-91/01 Włochy przeciwko Komisji, Rec. s. I-4355, pkt 66).

68

Należy zatem stwierdzić, że jeżeli została wniesiona skarga o stwierdzenie nieważności, beneficjent nie może mieć takiej pewności przed wydaniem ostatecznego rozstrzygnięcia przez sąd wspólnotowy.

69

Na drugie z postawionych pytań należy zatem odpowiedzieć, że w takiej sytuacji procesowej jak ta zaistniała przed sądem krajowym wynikający z art. 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE obowiązek usunięcia skutków bezprawności pomocy obejmuje również, w celu obliczenia kwot należnych od beneficjenta i z wyjątkiem nadzwyczajnych okoliczności, okres między wydaniem decyzji Komisji stwierdzającej zgodność tej pomocy ze wspólnym rynkiem i stwierdzeniem nieważności tej decyzji przez sąd wspólnotowy.

70

Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje: