Warunki kwalifikacji obywateli jako uchodźców lub jako osoby, które potrzebują międzynarodowej ochrony

Dyrektywa ustanawia warunki kwalifikacji i statusu obywateli państw trzecich Unii Europejskiej (UE) lub bezpaństwowców jako uchodźców lub osoby z innych względów potrzebujące ochrony międzynarodowej. Określa także zagadnienia objęte ochroną przyznawaną takim osobom.

AKT

Dyrektywa Rady 2004/83/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych norm dla kwalifikacji i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub jako osoby, które z innych względów potrzebują międzynarodowej ochrony oraz zawartości przyznawanej ochrony.

STRESZCZENIE

Podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Tampere w 1999 r. państwa członkowskie Unii Europejskiej (UE) postanowiły utworzyć wspólny europejski system azylowy (CEAS) oparty na dogłębnym i wszechstronnym stosowaniu konwencji genewskiej z 1951 r. dotyczącej statusu uchodźców, uzupełnionej protokołem nowojorskim z 1967 r., utrzymując w ten sposób zasadę ochrony przed wydaleniem (non-refoulement) i zapewniając, iż nikt nie będzie odesłany i ponownie prześladowany. Ustanowienie takiego systemu wiąże się, w krótkiej perspektywie, z ujednoliceniem w większym stopniu zasad dotyczących uznawania uchodźców i istoty statusu uchodźcy.

Przepisy ogólne

Dyrektywa ustanawia minimalne normy przyznawania statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej obywatelom krajów trzecich lub bezpaństwowcom oraz zawartości przyznawanej im ochrony.

Dyrektywa ma zastosowanie do wszystkich wniosków złożonych na granicy lub na terenie państwa członkowskiego. Ponadto państwa członkowskie mogą wprowadzić lub utrzymywać bardziej korzystne normy.

Kwalifikacje dla ochrony międzynarodowej

Każdy obywatel kraju trzeciego lub bezpaństwowiec, który znajduje się poza terytorium kraju pochodzenia i który jest niezdolny do powrotu lub – posiadając uzasadnioną obawę bycia prześladowanym – nie chce wrócić do niego, może ubiegać się o status uchodźcy. Osoby ubiegające się o status uchodźcy, które nie kwalifikują się do jego uzyskania, mogą wnioskować o przyznanie ochrony uzupełniającej.

Aby dokonać prawidłowej oceny wniosków, państwa członkowskie muszą uwzględnić następujące kwestie:

• wszystkie odpowiednie fakty, odnoszące się do państwa pochodzenia w czasie podejmowania decyzji w sprawie wniosku, w tym również ustawy i rozporządzenia państwa pochodzenia oraz sposoby, w jakie są one wykonywane,
• odpowiednie oświadczenia i dokumentację przedstawione przez wnioskodawcę, zawierające informacje, czy wnioskodawca był lub może być prześladowany lub doznawać poważnej krzywdy,
• czy istnieje istotne wskazanie na istnienie uzasadnionej obawy prześladowania lub rzeczywistego ryzyka wystąpienia poważnej krzywdy w przypadkach, w których wnioskodawca był już prześladowany lub doznał poważnej krzywdy,
• indywidualną sytuację i uwarunkowania osobiste wnioskodawcy (pochodzenie, płeć, wiek, działania, których doświadczył lub na które mógł być narażony, a które mogły stanowić prześladowania lub poważną krzywdę itd.),
• wszelkie działania wnioskodawcy od chwili opuszczenia państwa pochodzenia.

Państwa członkowskie muszą wziąć pod uwagę źródło zagrażającej krzywdy. Podmiotami wyrządzającymi krzywdę są:

• państwo,
• partie lub organizacje kontrolujące państwo,
• podmioty niebędące państwami, jeśli nie są w stanie lub nie chcą zapewnić skutecznej ochrony.

Do celów tej dyrektywy ochrona „państwowa” może zostać przydzielona przez partie lub organizacje, w tym organizacje międzynarodowe kontrolujące region lub duży obszar należący do terytorium państwa.

Po ustaleniu, że obawa bycia prześladowanym lub wystąpienie poważnej krzywdy są uzasadnione, państwa członkowskie mogą zbadać, czy jest to wyraźnie ograniczone do określonej części terytorium kraju pochodzenia, a jeśli tak, czy wnioskodawca mógłby wrócić do innej części kraju, w której nie istniałby powód do obawy bycia prześladowanym bądź doznawania poważnej krzywdy.

Określone zasady dotyczące statusu uchodźcy

Do celów dyrektywy następujące sytuacje, równoznaczne z poważnym naruszeniem praw człowieka, ze względu na swoją istotę lub powtarzalność, uznawane są za stanowiące „prześladowania”, jeśli dotyczą rasy, religii, narodowości, członkowstwa w określonej grupie społecznej lub przekonań politycznych i przybierają formę:

• przemocy fizycznej lub psychicznej, w tym aktów przemocy seksualnej,
• środków prawnych, administracyjnych, policyjnych i/lub prawnych, które same w sobie są dyskryminujące lub które są stosowane w sposób dyskryminujący,
• oskarżeń lub kar, które mają charakter nieproporcjonalny lub dyskryminujący bądź oskarżeń lub kar za odmowę odbywania służby wojskowej, która wymagałaby popełnienia poważnego przestępstwa, takiego jak przestępstwo wojenne czy przestępstwo przeciwko ludzkości,
• odmowy zadośćuczynienia sądowego wynikającego z nieproporcjonalnej lub dyskryminującej kary,
• czynów związanych z płcią lub traktowaniem dzieci.

Bez znaczenia jest, czy wnioskodawca rzeczywiście posiada cechy powodujące prześladowania; wystarczy, że takie cechy są przypisane wnioskodawcy przez podmiot dopuszczający się prześladowań. Jednocześnie bez znaczenia jest, czy wnioskodawca pochodzi z kraju, w którym wielu lub wszyscy obywatele stają w obliczu ogólnego ucisku.

Uchodźcy mogą utracić swój status w określonych przypadkach (otrzymanie nowego obywatelstwa, dobrowolny powrót do państwa pochodzenia, w związku z ustaniem okoliczności lub ich zmianą do tego stopnia, że ochrona nie jest dłużej potrzebna itp.). Niezależnie od powodów ciężar dowodu wskazującego, że uchodźca nie kwalifikuje się już do objęcia ochroną międzynarodową, spoczywa na państwie członkowskim.

Osoby, które popełniły następujące czyny, mogą zostać wyłączone z możliwości uzyskania statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej:

• przestępstwo wojenne, przestępstwo przeciwko ludzkości, przestępstwo przeciwko pokojowi,
• poważne przestępstwo o charakterze innym niż polityczne,
• działania sprzeczne z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ).

Jednakże państwa członkowskie muszą dokonać indywidualnej oceny przypadków i umożliwić wnioskodawcom odwołanie się od decyzji wyłączających ich z możliwości uzyskania ochrony międzynarodowej.

Określone zasady dotyczące statusu ochrony uzupełniającej

Na mocy dyrektywy państwa członkowskie przyznają status ochrony uzupełniającej wnioskodawcom znajdującym się poza krajem pochodzenia i nie mogą do niego wrócić ze względu na ryzyko poniesienia poważnej krzywdy, takiej jak:

• tortury lub niehumanitarne, lub poniżające traktowanie lub karanie,
• kara śmierci lub egzekucja,
• poważne i zindywidualizowane zagrożenie życia ludności cywilnej lub poszczególnych osób, wynikające z przemocy o charakterze niedyskryminującym, w sytuacjach międzynarodowych lub wewnętrznych konfliktów zbrojnych.

Ochrona uzupełniająca może zostać uchylona z chwilą ustania okoliczności w kraju pochodzenia bądź ich zmiany w takim stopniu, że ochrona nie jest dłużej potrzebna.

Prawa uzyskane ze względu na uzyskanie statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej

Państwa członkowskie uwzględniają potrzeby poszczególnych kategorii osób (małoletnich, małoletnich bez opieki, osób niepełnosprawnych, osób starszych, kobiet w ciąży, samotnie wychowujących rodziców z małoletnimi dziećmi i osób, które były poddawane torturom, zostały zgwałcone lub poddawane innym poważnym formom psychicznej, fizycznej i seksualnej przemocy).

W oparciu o warunki świadczeń, które mogą zostać określone przez państwa członkowskie, członkowie rodziny beneficjenta statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, uprawnieni są do tych samym świadczeń, co beneficjent.

Dyrektywa ta wymaga ze strony państw członkowskich zagwarantowania praw osobom kwalifikującym się do statusu uchodźcy bądź ochrony uzupełniającej, między innymi takich jak:

• prawo do ochrony przed wydaleniem (non-refoulement),
• prawo do informacji w zrozumiałym języku,
• w przypadku uchodźców – prawo do zezwolenia na pobyt ważne przez co najmniej trzy lata i odnawialne, natomiast w przypadku osób objętych ochroną uzupełniającą – prawo do zezwolenia na pobyt ważne przez co najmniej rok,
• prawo do podróżowania w obrębie i poza granicami państwa, które przyznało status uchodźcy lub ochrony uzupełniającej,
• prawo do udziału w zatrudnieniu lub samozatrudnieniu oraz prawo do podjęcia kształcenia zawodowego,
• dostęp do systemu edukacji dla małoletnich oraz prawo do przeszkolenia dla osób dorosłych,
• dostęp do opieki zdrowotnej oraz wszelkich innych niezbędnych form opieki, zwłaszcza dla osób o szczególnych potrzebach (osób małoletnich, ofiar tortur, gwałtu bądź innych form przemocy psychicznej, fizycznej lub seksualnej itp.),
• dostęp do zakwaterowania,
• dostęp do programów ułatwiających integrację ze społeczeństwem państwa przyjmującego oraz programów ułatwiających dobrowolny powrót do kraju pochodzenia.

AKTY POWIĄZANE

Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 czerwca 2010 r. w sprawie stosowania dyrektywy 2004/83/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych norm dla kwalifikacji i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub jako osoby, które z innych względów potrzebują międzynarodowej ochrony oraz zawartości przyznawanej ochrony [COM(2010) 314 wersja ostateczna – nieopublikowane w Dzienniku Urzędowym]. Sprawozdanie to przedstawia transpozycję i wdrażanie dyrektywy 2004/83/WE przez państwa członkowskie oraz wszelkie problematyczne kwestie określone jako ich rezultat.

Choć niektóre państwa członkowskie nie zdążyły w odpowiednim terminie dokonać transpozycji dyrektywy do prawa krajowego, ostatecznie została ona transponowana przez wszystkie państwa członkowskie. Niemniej jednak kilka przepisów zostało transponowanych nieprawidłowo bądź tylko częściowo, łącznie z przyjęciem niższych norm niż te określone w dyrektywie. W konsekwencji sposób, w jaki państwa członkowskie przyznają ochronę,oraz zawartość tejże ochrony, różnią się w znacznym stopniu.

Dla przykładu problemów przysporzyła transpozycja następujących przepisów dotyczących przyznawania ochrony międzynarodowej:

• lista kwestii, jakie należy uwzględnić podczas oceny wniosków,
• podmioty dopuszczające się prześladowań,
• kwalifikacje dla ochrony uzupełniającej,
• ustanie ochrony lub wyłączenie z możliwości objęcia ochroną oraz spoczywający na państwach członkowskich ciężar dowodu wskazujący powody takiego ustania bądź wyłączenia.

Z drugiej strony, niemal wszystkie państwa członkowskie dokonały transpozycji przepisów dotyczących podmiotów zapewniających ochronę oraz aktów i powodów prześladowania.

W odniesieniu do zawartości przyznawanej ochrony część państw członkowskich nie zdołało dokonać transpozycji przepisów dotyczących osób szczególnie podatnych, takich jak osoby małoletnie, czy też dostępu do informacji, opieki zdrowotnej i ułatwień integracyjnych. Przepisy dotyczące ochrony przed wydaleniem zostały transponowane przez wszystkie państwa członkowskie. Ponadto szereg państw członkowskich przyznaje dłuższe zezwolenia na pobyt niż przewiduje dyrektywa i zezwala na dostęp do zatrudnienia.

Różnice we wdrażaniu przepisów przez poszczególne państwa członkowskie są w pewnym stopniu wynikiem braku precyzji i niejednoznaczności pewnych pojęć w dyrektywie, takich jak podmioty zapewniające ochronę czy ochrona międzynarodowa; można to zmienić jedynie poprzez wprowadzenie poprawek do odpowiednich przepisów.

Podsumowując, cel harmonizacji przepisów dotyczących kwalifikacji i statusu beneficjentów ochrony międzynarodowej oraz zawartości przyznawanej ochrony nie został jeszcze w pełni zrealizowany.

Ostatnia aktualizacja: 19.10.2010