Rola uniwersytetów w Europie opartej na Wiedzy

Niniejszy komunikat ma na celu zainicjowanie debaty na temat roli uniwersytetów europejskich w społeczeństwie i gospodarce opartej na wiedzy.

AKT

Komunikat Komisji z dnia 5 lutego 2003 r. – Rola uniwersytetów w Europie opartej na wiedzy [COM(2003) 58 wersja ostateczna – nieopublikowany w Dzienniku Urzędowym].

STRESZCZENIE

Stworzenie Europy opartej na wiedzy stanowi dla uniwersytetów – odgrywających w tym procesie kluczową rolę – źródło możliwości, ale także znaczących wyzwań. Uniwersytety działają w coraz bardziej zglobalizowanym środowisku, poddanym ciągłej ewolucji i naznaczonym poprzez rosnącą konkurencję, której celem jest przyciągnąć i utrzymać najlepsze talenty, oraz poprzez pojawienie się nowych potrzeb, na które muszą odpowiedzieć. Jednakże europejskie uniwersytety mają zazwyczaj mniej atutów oraz mniej środków finansowych od uczelni z innych krajów wysoko rozwiniętych, szczególnie ze Stanów Zjednoczonych. Pojawia się więc pytanie dotyczące ich możliwości konkurowania z najlepszymi uniwersytetami na świecie przy stałym zapewnieniu doskonałego poziom. Ta kwestia jest szczególnie aktualna w perspektywie rozszerzenia, zważywszy na często trudną sytuację uniwersytetów w krajach kandydujących, zarówno jeśli chodzi o zasoby ludzkie, jak i środki finansowe.

Europejski krajobraz uniwersytecki

Europejski krajobraz uniwersytecki charakteryzuje się znaczącym zróżnicowaniem, które wyraża się zarówno w organizacji, sposobie zarządzania, jak i w warunkach funkcjonowania, w tym w kwestii statutu, warunkach zatrudnienia, jak i rekrutacji wykładowców i naukowców.

W UE istnieje ok. 3 300 instytucji szkolnictwa wyższego, a ok. 4 000 w całej Europie (z uwzględnieniem krajów Europy Wschodniej i krajów kandydujących). Instytucje te skupiają coraz większą liczbę studentów: ponad 12,5 mln w 2000 r., wobec prawie 9 mln 10 lat wcześniej. Zatrudniają 34% środowiska naukowców w Europie ze znaczącymi różnicami w zależności od państwa członkowskiego (26% w Niemczech, 55% w Hiszpanii oraz ponad 70% w Grecji).

Unia Europejska kształci niewiele więcej absolwentów nauk ścisłych i technicznych niż Stany Zjednoczone, przy czym liczy mniej naukowców niż wielkie mocarstwa technologiczne. Ten widoczny paradoks można wyjaśnić mniejszą liczbą etatów badawczych oferowanych absolwentom kierunków ścisłych w Europie głównie przez sektor prywatny: jedynie 50% europejskich naukowców pracuje w przedsiębiorstwach, wobec 83% naukowców amerykańskich oraz 66% japońskich. Mimo to uniwersytety są odpowiedzialne za 80% istotnych prac badawczych prowadzonych w Europie.

Uniwersytety i wymiar europejski

Uniwersytety zorganizowane głównie na poziomie narodowym oraz regionalnym wydają się mieć trudności ze znalezieniem rzeczywistego wymiaru europejskiego. Na przykład mobilność studentów pozostaje wciąż sprawą marginalną w Europie. W 2000 r. jedynie 2,3% europejskich studentów odbywało studia w innym kraju europejskim. Niemniej UE finansuje wiele inicjatyw na rzecz badań naukowych, edukacji oraz kształcenia zarówno na poziomie europejskim, jak i międzynarodowym.

W dziedzinie badań uniwersytety europejskie korzystają z około jednej trzeciej finansowania pochodzącego z 5. (1998–2002) oraz 6. (2002–2006) Programu Ramowego Badań Naukowych i Rozwoju Technologicznego, a przede wszystkim z działania wspomagania kształcenia oraz mobilności naukowców (Działania Marie Curie). W dziedzinie edukacji i szkoleń uniwersytety są zaangażowane we wszystkie działania programu Socrates zwłaszcza w jego części Erasmus. Program Leonardo wspiera projekty dotyczące głównie mobilności między uniwersytetami a przedsiębiorstwami. W latach 1995–1999 uczestniczyło w nim 40 000 osób. Uniwersytety są również zaangażowane w inicjatywę eEurope oraz jej Plan działania eEurope 2005, który wspiera wszystkie uczelnie w rozwijaniu dostępu do sieci internetowej („wirtualny kampus”) dla studentów i naukowców.

Ta współpraca rozszerza się również na inne regiony świata. Wspólnotowy program ramowy w dziedzinie badań jest w dużej mierze otwarty dla wszystkich krajów świata i wspiera szczególnie współpracę z krajami regionu śródziemnomorskiego, Rosją i Wspólnotą Niepodległych Państw, jak również z krajami rozwijającymi się. Poprzez realizację programu TEMPUS Unia wspiera współpracę uniwersytecką z krajami byłego bloku komunistycznego, krajami Europy Południowo-Wschodniej oraz - od czasu rozszerzenia w 2002 r. - z regionem śródziemnomorskim. Relacje z innymi obszarami geograficznymi korzystają z różnych inicjatywach, takich jak ALFA oraz Asia-Link.

Uniwersytety wobec nowych wyzwań europejskich

Uniwersytety muszą zmierzyć się z koniecznością przystosowania do głębokich przemian, jakimi są przede wszystkim:

• zwiększenie popytu w sferze edukacji na poziomie wyższym. Niskiemu przyrostowi naturalnemu w Europie towarzyszy w najbliższej perspektywie rosnące zapotrzebowanie na kształcenie wyższe przede wszystkim z powodu przyjętej przez niektóre rządy polityki, mającej na celu zwiększenie liczby studentów oraz z powodu narodzin nowych i licznych potrzeb związanych z uczeniem się przez całe życie.
• internacjonalizacja edukacji i badań naukowych. Uniwersytety europejskie przyciągają mniej obcokrajowców, ale przede wszystkim mniej naukowców pracowników naukowych, niż uniwersytety amerykańskie. Pierwsze przyjęły w 2000 r. około 450 000 studentów z zagranicy, drugie ponad 540 000, z czego większość pochodziła z Azji. Jednakże Stany Zjednoczone przyciągają proporcjonalnie więcej studentów zagranicznych kontynuujących zaawansowane studia inżynierskie, matematyczne, informatyczne oraz zatrzymują więcej osób z tytułem naukowym doktora. Około 50% Europejczyków posiadających dyplom amerykańskiej uczelni, pozostaje tam przez wiele lat, a znaczna część z nich osiedla się tam na stałe. Uniwersytety europejskie oferują naukowcom oraz studentom mniej atrakcyjne środowisko po części z tego powodu, że nie posiadają często koniecznego potencjału, co zmusza je do łączenia się w formy sieci i tworzenia wspólnych programów lub dyplomów. Jednak inne czynniki zewnętrzne dla uniwersytetów odgrywają również znaczącą rolę na przykład brak elastyczności rynku pracy lub słabiej rozwinięta przedsiębiorczość, która ogranicza możliwości zatrudniania w innowacyjnych sektorach.
• rozwój ścisłej i efektywnej współpracy pomiędzy uniwersytetami a przemysłem. Współpraca między uniwersytetami a przemysłem powinna być wzmocniona, obierając w bardziej konkretny sposób kierunek działania zmierzający ku innowacyjności, tworzeniu nowych przedsiębiorstw oraz – ogólnie rzecz ujmując – transfer i propagowanie wiedzy.
• zwiększenie liczby miejsc tworzenia wiedzy. Wobec wzrastającej tendencji przedsiębiorstw do zlecania badań najlepszym uniwersytetom, środowisko uniwersyteckie staje się coraz bardziej konkurencyjne.
• reorganizacja wiedzy. Z jednej strony przejawia się ona przez wzrastającą dywersyfikację i specjalizację wiedzy oraz pojawienie się coraz bardziej zaawansowanych i precyzyjnych obszarów specjalizacji badawczej i dydaktycznej. Z drugiej zaś strony przez fakt, że środowisko akademickie potrzebuje pilnej adaptacji do interdyscyplinarnego charakteru obszarów wynikających z ogromnych problemów społecznych, takich jak zrównoważony rozwój, nowe epidemie, zarządzanie ryzykiem itp. Mimo to działalność uniwersytetów, zwłaszcza w sferze dydaktycznej, usiłuje pozostać w tradycyjnych ramach organizacji.
• pojawienie się nowych oczekiwań. Uniwersytet musi odpowiedzieć na nowe potrzeby edukacyjne oraz szkoleniowe, które pojawiają się wraz z gospodarką i społeczeństwem opartym na wiedzy. Wśród nich znajdują się wzrastające potrzeby edukacji naukowej i technicznej, kompetencji transwersalnych oraz możliwości kontynuowania nauki przez całe życie, które wymagają większego przenikania się między ogniwami oraz poziomami systemów edukacji i szkoleń.

Uniwersytety wobec nowych wyzwań europejskich

Doskonałość zasobów ludzkich zależy w dużej mierze od dostępnych źródeł finansowych, ale także od warunków pracy oraz perspektyw rozwoju zawodowego. W sposób ogólny perspektywy kariery, które w uniwersytetach europejskich charakteryzują się wielością statusów, są ograniczone oraz naznaczone niepewnością. Wyzwania są liczne, a ich stawka – ogromna. Niniejszy komunikat skupia się na trzech elementach:

• zagwarantowanie europejskim uniwersytetom wystarczających i długotrwałych zasobów. Tradycyjnie główne źródło finansowania badań naukowych oraz pracy dydaktycznej europejskich uniwersytetów pochodzi z finansowania publicznego. Alternatywne finansowanie może pochodzić:
• wzmocnienie pozycji uniwersytetów europejskich w dziedzinie badań oraz nauczania. Niniejszy komunikat ma na celu zachęcenie środowiska uniwersyteckiego do zidentyfikowania dziedzin, w których poszczególne uniwersytety osiągnęły lub są w stanie osiągnąć doskonałość uznaną jako konieczną na poziomie europejskim lub światowym, aby skoncentrować na nich fundusze wspierające badania akademickie. Koncentracja finansowania badań na nieco mniejszej liczbie dziedzin i instytucji przełoży się na zwiększenie wyspecjalizowania uniwersytetów, które umożliwi osiągnięcie jakości adekwatnej do poziomu krajowego w niektórych dziedzinach, zapewniając tym samym wybitne wyniki na szczeblu europejskim.Poza tym wobec aktualnej tendencji uniwersytetów europejskich do rekrutacji studentów pochodzących z kraju lub regionu swojej siedziby, a nawet z tej samej instytucji, niniejszy komunikat proponuje wzmożenie nie tylko mobilności akademickiej wewnątrzeuropejskiej, ale również mobilności między uniwersytetem a przemysłem. Efektem tego działania byłoby nadanie nowych perspektyw kariery młodym badaczom.
• otwarcie uniwersytetów na zewnątrz i wspieranie ich międzynarodowej atrakcyjności. Większa otwartość międzynarodowa oznacza dla uniwersytetów europejskich większą konkurencję z uniwersytetami z innych kontynentów – szczególnie z uniwersytetami amerykańskimi – o przyciągnięcie i utrzymanie najlepszych talentów z całego świata. O ile uniwersytety europejskie przyjmują prawie taką samą liczbę studentów obcokrajowców, co uniwersytety amerykańskie, to przyciągają one proporcjonalnie mniej studentów o wysokim poziomie i mniejszą grupę badaczy. Podsumowując oferta uniwersytetów europejskich jest mniej atrakcyjna: w zakresie warunków finansowych, materialnych oraz pracy, ale również z powodu niedopasowanego charakteru i źle zharmonizowanych przepisów dotyczących wiz oraz kart pobytu dla studentów, wykładowców oraz badaczy.Dlatego regiony UE są wezwane do odgrywania szczególnej roli we wzmacnianiu spójności europejskiej poprzez rozwój parków technologicznych i naukowych, rozwijanie struktur współpracy regionalnej między przemysłem a uniwersytetami, opracowanie uniwersyteckich strategii rozwoju regionalnego, wdrożenie sieci uniwersytetów na poziomie regionalnym.

Kontekst

Aby uniwersytety europejskie mogły spełniać decydującą rolę w osiągnięciu strategicznego celu ustalonego podczas Rady Europejskiej w Lizbonie, tj. stworzenia z Unii Europejskiej (UE) najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej na świecie gospodarki opartej na wiedzy, niniejszy komunikat inicjuje debatę nad rolą uniwersytetów w społeczeństwie i gospodarce opartej na wiedzy. O ile powstanie i wzrost gospodarki i społeczeństwa opartego na wiedzy zależą od kombinacji czterech elementów współzależnych: tworzenia nowej wiedzy, jej przekazywania za pomocą edukacji i szkoleń, jej rozpowszechniania za pomocą technologii informacji i komunikacji oraz korzystania z niej poprzez procesy przemysłowe lub nowe usługi, uniwersytety europejskiej stają kluczowymi uczestnikami tego nowego procesu.

AKTY POWIĄZANE

Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lutego 2006 r. w sprawie dalszej europejskiej współpracy w zakresie zapewnienia jakości w szkolnictwie wyższym [Dz.U. L 64 z 4.3.2006].

Komunikat Komisji z dnia 10 stycznia 2003 r.– Efektywne inwestowanie w edukację i szkolenia: imperatyw dla Europy [COM(2002) 779 wersja ostateczna - nieopublikowany w Dzienniku Urzędowym].

Komunikat Komisji z dnia 20 kwietnia 2005 r. – Mobilizowanie potencjału umysłowego Europy: umożliwianie uniwersytetom wniesienia pełnego wkładu do strategii lizbońskiej [COM(2005) 152 wersja ostateczna – nieopublikowany w Dzienniku Urzędowym].

Zalecenie Rady (WE) nr 561/98 z dnia 24 września 1998 r. w sprawie europejskiej współpracy w zakresie zapewniania jakości w szkolnictwie wyższym [Dz.U. L 270 z 7.10.1998].

Ostatnia aktualizacja: 19.04.2006