1.

W przedstawionym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd odsyłający zwraca się o dokonanie wykładni art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji z Lugano z 2007 r. ( 2 ) w celu ustalenia sądu właściwego do rozpoznania powództwa, w ramach którego instytucja bankowa żąda od klienta zapłaty salda debetowego na jego rachunku bieżącym.

2.

Istota niniejszej sprawy polega na tym, że w momencie zawarcia umowy obie strony posiadały miejsce zamieszkania i siedzibę w tym samym państwie (w Niemczech), podczas gdy w momencie złożenia pozwu klient posiadał miejsce zamieszkania w Szwajcarii ( 3 ). Międzynarodowy charakter sprawy jest zatem następczy, a nie pierwotny.

3.

O ile się nie mylę, Trybunał Sprawiedliwości nie wypowiadał się jeszcze odnośnie do art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji ( 4 ). Uczynił to odnośnie do równoważnego przepisu rozporządzenia (WE) nr 44/2001 ( 5 ), który z kolei znajduje swój wyraz w obecnie obowiązującym rozporządzeniu (UE) nr 1215/2012 ( 6 ).

4.

W mojej opinii wyroki Trybunału w tej dziedzinie, czytane łącznie, nie wyjaśniają w dostatecznym stopniu kwestii, która ma niebagatelny wpływ na działalność gospodarczą każdego, kto zawiera umowę z konsumentem.

5.

Zawarta w rozdziale II sekcja 1 („Przepisy ogólne”) zawiera art. 2 i 3, które mają następujące brzmienie:

6.

Zawarta w rozdziale II sekcja 4 („Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów”) obejmuje art. 15, 16 i 17 o następującym brzmieniu:

– Artykuł 15 ust. 1 lit. c):

„1. Jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby, jurysdykcję określa się na podstawie niniejszej sekcji bez uszczerbku dla artykułu 4 i artykułu 5 punkt 5:

[…]

– Artykuł 16 ust. 2:

„2. Kontrahent może wytoczyć powództwo przeciwko konsumentowi tylko przed sądy państwa związanego niniejszą konwencją, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania”.

– Artykuł 17 ust. 3:

„Od przepisów niniejszej sekcji można odstąpić na podstawie umowy [dotyczącej jurysdykcji] tylko wówczas:

7.

Commerzbank AG, którego siedziba główna znajduje się we Frankfurcie nad Menem (Niemcy), posiada oddział w Dreźnie (Niemcy), za pośrednictwem którego w roku 2009 klient, wówczas również zamieszkały w Dreźnie, otworzył rachunek prowadzony jako rachunek bieżący.

8.

Klient otrzymał od banku kartę kredytową, a transakcje z tej karty były rozliczane na rachunku. Bank akceptował powstanie debetu, gdy klient używając swojej karty kredytowej dokonywał obciążenia przy braku pokrycia na rachunku.

9.

W 2014 r. klient przeprowadził się do Szwajcarii. W styczniu 2015 r. chciał zakończyć stosunki umowne z Commerzbank AG. W tym czasie rachunek bieżący wykazywał saldo debetowe na skutek obciążenia powstałego we wrześniu 2013 r., którego wyrównania klient odmówił, twierdząc, że wynika ono z bezprawnego wykorzystania karty kredytowej przez osoby trzecie bez jego zgody.

10.

W kwietniu 2015 r. Commerzbank rozwiązał stosunek umowny ze skutkiem natychmiastowym i postawił w stan wymagalności saldo debetowe na swoją rzecz. Klient nie wyrównał tego salda.

11.

Commerzbank wniósł pozew o zapłatę do Amtsgericht Dresden (sądu rejonowego w Dreźnie, Niemcy), który odrzucił go jako niedopuszczalny z powodu braku właściwości.

12.

Ponieważ apelacja Commerzbanku nie została uwzględniona, wniósł on rewizję („Revision”) do Bundesgerichtshof (federalnego trybunału sprawiedliwości, Niemcy), który przedłożył Trybunałowi Sprawiedliwości następujące pytania prejudycjalne:

13.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 3 lipca 2020 r.

14.

Po opublikowaniu postanowienia Trybunału w sprawie mBank ( 7 ), a także z uwagi na jego związek z pytaniami omawianymi w niniejszym odesłaniu, w dniu 3 września 2020 r. zwrócono się do sądu odsyłającego z pytaniem, czy podtrzymuje swoje pytania prejudycjalne.

15.

W dniu 6 października 2020 r. Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości) powiadomił Trybunał o wycofaniu drugiego i podtrzymaniu pierwszego pytania prejudycjalnego.

16.

Uwagi na piśmie przedstawiły Commerzbank, rząd szwajcarski i Komisja. Uznano, że nie jest konieczne przeprowadzenie rozprawy.

17.

Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy w celu zastosowania art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji:

18.

Komisja, rząd szwajcarski i Commerzbank różnią się w swoich odpowiedziach na to podwójne pytanie, jak również w swych argumentach. W świetle jednego z nich ( 8 ) za zasadne uważam przywołanie pewnych aspektów sekcji 4 w rozdziale II konwencji związanej ze sprawami dotyczącymi umów z udziałem konsumentów, przed przejściem do wykładni art. 15 ust. 1 lit. c).

19.

Praktyczna tożsamość spornego przepisu i odpowiednich artykułów rozporządzeń nr 44/2001 i nr 1215/2012 wymaga poszukiwania jednolitej wykładnii wszystkich tych przepisów ( 9 ).

20.

Podobnie jak w przypadku tych dwóch rozporządzeń, pojęcia z art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji powinny być przedmiotem wykładni autonomicznej, tak aby zapewnić jej jednolite stosowanie we wszystkich państwach nią związanych ( 10 ).

21.

Priorytetowy cel sekcji 4 w rozdziale II konwencji polega na zagwarantowaniu właściwej ochrony konsumentowi, jako stronie uznawanej za ekonomicznie słabszą i mniej doświadczoną w kwestiach prawnych niż kontrahent ( 11 ) będący przedsiębiorcą ( 12 ).

22.

Cel ten nie ma charakteru absolutnego: ani prawodawca nie zakładał nieograniczonej ochrony konsumenta, ani Trybunał nie rozumiał jej w ten sposób ( 13 ).

23.

Międzynarodowy charakter sytuacji będącej przedmiotem postępowania stanowi warunek sine qua non zastosowania konwencji. Sekcja 4 w rozdziale II przy ustalaniu jurysdykcji w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów nie stanowi wyjątku od tej zasady ( 14 ). Ochrona, jaką zapewnia, służy przywróceniu równowagi między kontrahentami na płaszczyźnie jurysdykcji międzynarodowej ( 15 ).

24.

Dzięki przepisom, które skupiają środki prawne wnoszone przez konsumenta lub przeciwko konsumentowi w państwie miejsca zamieszkania konsumenta, usunięte są niedogodności związane ze zmuszaniem go do prowadzenia postępowania sądowego w innym państwie. Zakłada się, że ze względu na swój status „słabszej strony”, nie zawsze jest w stanie przewidzieć ex ante międzynarodowy charakter ewentualnego procesu i obliczyć jego ryzyko i koszty ( 16 ). Ponadto zapobiega się w ten sposób odstąpieniu przez konsumenta od wnoszenia sprawy do sądu wobec perspektywy konieczności prowadzenia jej poza państwem jego miejsca zamieszkania ( 17 ).

25.

Ochrona przyznana konsumentowi, którego miejsce zamieszkania znajduje się w państwie związanym konwencją, polega zatem na: a) umożliwieniu mu, jako powodowi, dostępu do tych samych sądów, które byłyby dla niego dostępne w przypadku sporów wynikających z umów krajowych ( 18 ); i b) ograniczeniu możliwości pozwania konsumenta przez przedsiębiorcę tylko do tychże sądów.

26.

Inne rozwiązanie mogłoby zniechęcić do konsumpcji poza granicami własnego państwa, w ramach rynku wewnątrzeuropejskiego [lub Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA)].

27.

Ochrona konsumenta na płaszczyźnie jurysdykcji międzynarodowej nie jest, jak już wskazałem, bezwarunkowa ani nie istnieje w izolacji od innych wspólnych celów konwencji.

28.

W przypadku podmiotu gospodarczego zasady jurysdykcji międzynarodowej w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów zastępują zasady przewidziane w art. 2 konwencji (który przyznaje jurysdykcję sądom państwa, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania) i w art. 5 pkt 1 (dotyczącym jurysdykcji szczególnej w sprawach dotyczących umowy). Muszą one z tego względu podlegać ścisłej wykładni, nierozszerzającej ich na sytuacje inne, niż przewidziane w tekście konwencji ( 19 ).

29.

Jest tak, tym bardziej że dla konsumenta dochodzącego roszczeń przed sądem zasady sekcji 4 w rozdziale II konwencji stanowią źródło forum actoris.

30.

Zastosowanie tych zasad do danego przypadku wymaga łącznego wystąpienia trzech przesłanek ( 20 ), których wykładnia musi być równie ścisła, a nawet zawężająca ( 21 ).

31.

Pragnę powtórzyć, że zasady jurysdykcji międzynarodowej w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów nie funkcjonują poza zasadami ogólnymi konwencji. Wzmocnienie ochrony prawnej osób mających miejsce zamieszkania w Unii Europejskiej, zapewnienie przewidywalności jurysdykcji oraz zapobieganie wielości postępowań w tym samym przedmiocie są wspólnymi celami, które muszą być połączone z troską o ochronę konsumenta ( 22 ).

32.

Kluczowym czynnikiem jest możliwość przewidzenia przez podmiot gospodarczy tego, gdzie może pozywać i być pozywanym. Ukierunkowuje on wykładnię sekcji 4 w rozdziale II konwencji i stanowi niejako przeciwwagę dla przywilejów konsumenta. Poniżej wyjaśnię, że ma to miejsce w przypadku art. 15 ust. 1 lit. c).

33.

Konwencja, zgodnie z dokonaną przez Trybunał wykładnią, zawiera inne podobne środki. Nie traktując niniejszego wyliczenia jako wyczerpującego, wyróżnić można następujące:

34.

Artykuł 15 ust. 1 lit. c) konwencji, którego wykładni dotyczy to jedno pytanie prejudycjalne, które pozostało, zasadniczo można odczytywać na dwa sposoby, z których wynikałyby odrębne odpowiedzi, przecząca lub twierdząca:

35.

Już teraz uprzedzam, że większą wagę wydają się mieć powody przemawiające za pierwszą odpowiedzią. Możliwe byłoby jednak dostrzeżenie bardziej pojednawczego rozwiązania, które równoważyłoby pozycję konsumenta i przedsiębiorcy w odniesieniu do jurysdykcji międzynarodowej, w sytuacji gdy ten pierwszy przenosi swoje miejsce zamieszkania do innego państwa po zawarciu umowy.

36.

Trybunał wypowiedział się już odnośnie do art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 i art. 17 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012. Zatem zasadnie można się zastanawiać, czy z jego wyroków można wywieść, że kwestia dotycząca samego brzmienia konwencji została już rozstrzygnięta.

37.

Nie odrzucam rozumowania, które jako punkt wyjścia przyjmuje wyrok Pammer i Alpenhof, a następnie koncentruje się na sprawdzeniu, czy istnieją powody, aby dokonać rozróżnienia pomiędzy działalnością, którą przedsiębiorca prowadzi w danym państwie, a działalnością, którą kieruje do tego państwa, w kontekście art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji. Poniżej powrócę do tego zagadnienia ( 27 ).

38.

Natomiast nie uważam, aby te spośród dotychczas wydanych wyroków, które zostały wymienione w twierdzeniach stron przedstawionych w niniejszej sprawie, miały decydującą wartość dla rozstrzygnięcia tego sporu.

39.

Trudno mi z tych wyroków wywnioskować, że Trybunał chciał w dorozumiany sposób odpowiedzieć na pytanie w obecnie przedstawionym brzmieniu. Sąd odsyłający, który wykazuje, że zna orzecznictwo Trybunału, nie wyprowadza z niego jednoznacznej odpowiedzi. Uciążliwe konsekwencje, jakie stosowanie zasad ochrony konsumenta niesie dla przedsiębiorcy, gdy zostanie on zaskoczony zmianą miejsca zamieszkania klienta, której nie brał pod uwagę lub nie mógł przewidzieć, wymagają w tym zakresie bezpośredniego omówienia.

40.

Prawdą jest, że sprawa mBank dotyczyła sytuacji podobnej do niniejszego odesłania. Jednak Trybunał przeformułował ( 28 ) przedstawione pytania i odpowiedział, że „pojęcie »miejsca zamieszkania konsumenta«, o którym mowa w art. 18 ust. 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, należy interpretować w ten sposób, że oznacza ono miejsce zamieszkania konsumenta w chwili wytoczenia powództwa”. Trybunał ograniczył swoje rozważania do tej szczegółowej kwestii ( 29 ).

41.

Podnoszonej obecnie wątpliwości nie rozwiewa również wyrok Trybunału w sprawie C‑327/10 ( 30 ). W wyroku tym Trybunał nie zaprzeczył, że umowa między przedsiębiorcą a konsumentem, mającymi miejsce prowadzenia działalności i zamieszkania w momencie jej zawarcia w tym samym państwie członkowskim, może podlegać art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, ale nie zajął się obecnie omawianym przypadkiem ( 31 ).

42.

To samo dotyczy wyroku w sprawie C‑478/12 ( 32 ), który moim zdaniem również nie rozstrzyga omawianego problemu:

43.

Artykuł 15 ust. 1 lit. c) konwencji z Lugano II pełni funkcję, która wcześniej należała do art. 13 akapit pierwszy pkt 3 konwencji z Lugano z 1988 r. ( 36 ), w odniesieniu do tej kwestii identycznego z konwencją brukselską.

44.

Dla zrozumienia tego przepisu należy cofnąć się do jego wprowadzenia, w 1978 r., w konwencji brukselskiej oraz zapoznać się z jego późniejszymi przekształceniami.

45.

W pierwotnej wersji (z 1968 r.) konwencji brukselskiej ochrona konsumenta na płaszczyźnie jurysdykcji międzynarodowej obejmowała art. 13–15. Ograniczona była do umów sprzedaży ratalnej i finansowania takich umów, co odzwierciedlało status quo prawa w sprawach dotyczących konsumentów w pierwotnych państwach członkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej.

46.

W związku z konwencją w sprawie przystąpienia Danii, Irlandii i Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej do konwencji brukselskiej ( 37 ), do jej art. 13 został dodany akapit trzeci, który rozszerzył zakres ochrony na każdą umowę o świadczenie usług lub dostawę rzeczy ruchomych, jeśli wystąpią dwa warunki:

47.

Inspiracją dla tych przesłanek, które musiały być spełnione łącznie, był art. 5 ust. 2 tiret pierwsze konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych ( 38 ). Dotyczyły konsumenta „pasywnego”, to znaczy takiego, którego przedsiębiorca poszukuje w jego miejscu zamieszkania, i miały za zadanie zapewnić istnienie bliskiego związku między umową a państwem zamieszkania konsumenta.

48.

W obu tych tekstach typowa sytuacja dotyczyła podmiotu gospodarczego, który wchodzi na rynek innego państwa za pośrednictwem reklamy transgranicznej ( 39 ) lub indywidualnych ofert składanych w szczególności przez przedstawicieli lub wędrownych sprzedawców ( 40 ).

49.

Ponadnarodowy charakter umowy wynikał z inicjatywy podmiotu gospodarczego. Reakcja konsumenta na reklamę lub ofertę przedsiębiorcy nie przekraczała jego własnego państwa. Uzasadnione było zatem ponoszenie ryzyka międzynarodowego charakteru i kosztów postępowania w tym państwie wyłącznie przez przedsiębiorcę.

50.

Jurysdykcja, której podlegał ewentualny pozew przeciwko konsumentowi i w ramach której konsument mógł pozywać, była dla wszystkich przewidywalna.

51.

Artykuł 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, powtórzony w konwencji, rozszerzył zakres sekcji 4 w rozdziale II na każdą umowę i zmienił przesłanki konieczne do powołania się na jurysdykcję ochronną. Dokonał tego w celu zapewnienia ochrony konsumentów „w świetle nowych środków komunikacji i rozwoju handlu elektronicznego” ( 41 ).

52.

Prawodawca Unii zastąpił przesłanki, które odnosiły się, odpowiednio, do przedsiębiorcy i konsumenta, innymi, wymagalnymi tylko od tego pierwszego. Działania konsumenta, miejsce zawarcia umowy lub sposób jej zawarcia nie miały znaczenia ( 42 ).

53.

Sprawozdanie Pocara dotyczące konwencji wyjaśnia nowe brzmienie tekstu ( 43 ). Podkreśla, że konwencja „[n]ie wprowadza […] zmian w odniesieniu do sprzedaży na raty rzeczy ruchomych ani pożyczek spłacanych ratami, gdzie powiązanie między umową a państwem, w którym konsument ma miejsce zamieszkania, nie jest konieczne”, podczas gdy „[w] przypadku innych umów rozszerzenie ochrony na wszystkie umowy z udziałem konsumentów oraz wynikające z niego rozszerzenie forum actoris nie byłoby jednak uzasadnione bez czynnika łączącego kontrahenta z państwem miejsca zamieszkania konsumenta” ( 44 ).

54.

Dokonując wykładni zwrotu „kieruje taką działalność” z art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, Trybunał uzależnił jego stosowanie od zamiaru ustanowienia przez sprzedawcę relacji gospodarczych z konsumentami z jednego lub kilku państw członkowskich i zawarcia z nimi umów ( 45 ).

55.

Trybunał wyjaśnił, że rozszerzenie ochrony konsumenta wywodzi się z tego samego scenariusza, co wcześniej, to znaczy takiego, w którym przedsiębiorca z siedzibą w jednym państwie członkowskim próbuje zdobyć konsumentów w innych państwach członkowskich.

56.

Tylko w takich okolicznościach przedsiębiorca może przewidzieć jurysdykcję międzynarodową sądów tych innych państw członkowskich, która dla niego jest bezwzględnie obowiązująca.

57.

Trybunał wyjaśnił art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 w związku z wyrażeniem „kieruje taką działalność”.

58.

Nie znajduję powodów do innej wykładni tego przepisu, w zależności od tego czy działanie przedsiębiorcy polega na prowadzeniu działalności w państwie miejsca zamieszkania konsumenta, czy kierowaniu jej do tego samego państwa.

59.

Uważam, że w obu przypadkach w równym stopniu wymagany jest zamiar podmiotu gospodarczego z siedzibą w danym państwie, który zamierza nawiązać stosunki gospodarcze z konsumentami zamieszkałymi w innym państwie oraz zawierać z nimi umowy.

60.

Prace przygotowawcze nad rozporządzeniem nr 44/2001 pokazują jednolity charakter pojęcia działalności (prowadzonej w państwie miejsca zamieszkania konsumenta lub kierowanej do tego państwa) i potwierdzają zastosowanie przepisu do umowy zawartej „na interaktywnej stronie internetowej dostępnej w państwie miejsca zamieszkania konsumenta” ( 46 ). W ten sposób umowy elektroniczne dołączają do umów zawieranych przez telefon, fax i podobne środki, co do których jurysdykcja z art. 16 nie budzi wątpliwości ( 47 ).

61.

W tekście wyrazy „prowadzić” i „kierować” działalność pozostają na tym samym poziomie, połączone spójnikiem „lub”, który w tej funkcji oznacza równoważność łączonych elementów ( 48 ).

62.

Jeśli chodzi o jurysdykcję międzynarodową, skutki są dla przedsiębiorcy w obu przypadkach takie same, ponieważ jest ona uzależniona od identycznych warunków.

63.

Artykuł 15 ust. 1 lit. c) konwencji wyznacza zakres stosowania sekcji 4 w rozdziale II w zależności od działalności przedsiębiorcy „w państwie […], na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania”, ponieważ to miejsce zamieszkania determinuje jurysdykcję w przypadku ewentualnego sporu.

64.

Trybunał utożsamił miejsce zamieszkania konsumenta w rozumieniu art. 18 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 (równoważnego z art. 16 ust. 2 konwencji) z miejscem zamieszkania posiadanym w dniu wytoczenia powództwa ( 49 ).

65.

Umowa z udziałem konsumenta będzie objęta tym przepisem, jeśli, jako element międzynarodowy, miejsce zamieszkania konsumenta, istotne ( 50 ) dla jurysdykcji międzynarodowej, znajduje się w państwie, w którym przedsiębiorca prowadzi lub do którego kieruje swoją działalność.

66.

Wykładnia ta jest spójna z tym, co przedstawiłem w przedmiocie historii art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji i z celem w postaci zapewnienia podmiotowi gospodarczemu przewidywalności jurysdykcji międzynarodowej.

67.

Literalnie art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji ma charakter uboczny, w takim sensie, że normuje umowy z udziałem konsumenta nieujęte w lit. a) i b).

68.

Zastosowanie tych liter – tak samo jak wszystkich przepisów konwencji – wymaga międzynarodowego charakteru danego przypadku. Nie wymaga natomiast szczególnego związku z miejscem zamieszkania konsumenta stworzonego przez jego kontrahenta.

69.

Brak szczególnego warunku charakteryzował tekst w jego pierwszej wersji konwencji brukselskiej, co zostało zachowane do dzisiaj.

70.

Trybunał wyjaśnił szczególne traktowanie umów z lit. a) i b) ryzykiem nierozerwalnie związanym z płatnościami ratalnymi. Artykuł 15 ust. 1 lit. a) konwencji dotyczy obecnie tylko takiej sprzedaży, w której sprzedawca przeniósł na nabywcę posiadanie rzeczy ruchomej, zanim nabywca uiścił całość ceny.

71.

W tych przypadkach „z jednej strony, w momencie zawarcia umowy, kupujący może zostać wprowadzony w błąd co do prawdziwej wysokości kwoty, którą musi zapłacić, a z drugiej strony musi ponosić ryzyko utraty wspomnianej rzeczy, chociaż pozostanie zobowiązany do zapłaty pozostałych rat” ( 51 ).

72.

Rozmiar tych rodzajów ryzyka może równoważyć to, że nie wymaga się, dodatkowo, powiązania między umową a państwem, w którym konsument ma miejsce zamieszkania, do celów zastosowania sekcji 4 w rozdziale II konwencji.

73.

A zatem historia i cel art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji, dotyczące go (lub jego poprzednio obowiązujących odpowiedników) orzecznictwo Trybunału i rozumienie tego przepisu w związku z art. 16 dostarczałyby następującej wykładni: wymaga się: a) aby przedsiębiorca, poprzez prowadzenie swojej działalności gospodarczej lub poprzez ofertę dobrowolnie stworzył związek z państwem innym niż to, w którym posiada siedzibę; i b) aby to „inne państwo” było miejscem zamieszkania konsumenta, przy czym uznaje się za nie miejsce, które służy (posłuży w odpowiednim momencie) w celu określenia jurysdykcji międzynarodowej.

74.

Logicznie rzecz biorąc, z powyższego należałoby wywieść, że:

75.

Rozumienie przepisu, za którym się właśnie opowiedziałem, mogłoby jednak stać w sprzeczności z art. 17 konwencji, który reguluje wybór jurysdykcji w umowach z art. 15.

76.

Artykuł 17 ust. 3 uznaje ważność klauzul wyboru jurysdykcji zawartych między stronami, które „w chwili zawarcia umowy” miały miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w tym samym państwie (związanym konwencją), pod warunkiem przyznania jurysdykcji sądom tego państwa, którego prawo tego nie zabrania.

77.

Sama konwencja pozornie wydaje się przyznawać, że zbieżność siedziby i miejsca zamieszkania stron (odpowiednio przedsiębiorcy i konsumenta) w jednym państwie, w momencie zawarcia umowy, nie jest przeszkodą dla stwierdzenia międzynarodowego charakteru, a tym samym określenia jurysdykcji.

78.

Zasada podobna do art. 17 ust. 3 konwencji z Lugano II istniała w pierwszej wersji (z 1968 r.) konwencji brukselskiej, dokładnie w art. 15 ust. 3.

79.

Jej włączenie sprawozdanie Jenarda wyjaśnia względami słuszności, na korzyść sprzedającego lub kredytodawcy z siedzibą w tym samym państwie co kupujący lub kredytobiorca, gdy po zawarciu umowy ich miejsce zamieszkania znalazło się za granicą ( 52 ).

80.

Podczas redagowania konwencji brukselskiej z 1978 r. brzmienie przepisu zostało zmienione w celu wyjaśnienia, że dotyczy on wspólnego miejsca siedziby lub zamieszkania w czasie zawarcia umowy, a nie w czasie złożenia powództwa ( 53 ).

81.

Wzmiankę o sprzedających i kredytodawcach zastąpiono obecnym wyrażeniem. Nie ma wyjaśnienia tej zmiany.

82.

W sprawozdaniu Schlossera w odniesieniu do zmiany miejsca zamieszkania konsumenta po zawarciu umowy wyraźnie wspomniano o niskim prawdopodobieństwie, że wpłynęłoby to na przypadek z art. 13 akapit trzeci w ówczesnym brzmieniu ( 54 ). Z tego samego względu zastosowanie art. 15 ust. 3 w tamtych przypadkach również byłoby wyjątkowe.

83.

Umieszczenie art. 17 ust. 3 w sekcji poświęconej umowom z udziałem konsumentów nie ma związku z art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji lub z jej odpowiednimi artykułami w poprzednich tekstach.

84.

Co więcej, punkt wyjścia art. 17 ust. 3 (miejsce zamieszkania lub siedziby kontrahentów w tym samym państwie związanym konwencją w chwili zawarcia umowy) w rzeczywistości sprzeciwia się art. 15 ust. 1 lit. c).

85.

Nie wydaje się jednak, aby prawodawca chciał wykluczyć jakikolwiek związek między tymi dwoma przepisami, gdyż gdyby tak było, nie wyeliminowałby pierwotnego odniesienia do umowy między sprzedającym a kupującym i kredytodawcą a kredytobiorcą.

86.

Uważam, że sprzeczność (na którą prawodawca być może nie zwrócił uwagi) nie może zostać rozstrzygnięta poprzez włączenie w zakres art. 15 ust. 1 lit. c) sytuacji, dla których nie został on zaprojektowany, i które pozostawiają przedsiębiorcę na łasce drugiej strony ( 55 ), nie zapewniając mu w zamian bezpiecznego rozwiązania.

87.

Możliwość uzgodnienia jurysdykcji w okolicznościach opisanych w art. 17 ust. 3 nie jest automatyczna, gdyż ostatecznie zależy od decyzji każdego państwa związanego konwencją.

88.

Nie jestem również pewien, czy w praktyce możliwość ta chroni przedsiębiorcę przed nieoczekiwaną zmianą okoliczności wynikającą z jednostronnej woli konsumenta.

89.

Sytuacja, którą opisuje art. 17 ust. 3 konwencji, jest, z definicji, wewnętrzna: naturalną wolą stron uzgadniających jurysdykcję będzie wybranie jurysdykcji lokalnej. Rozszerzenie ex lege zakresu pierwotnej umowy, które przekształca ją w określenie jurysdykcji na płaszczyźnie międzynarodowej ( 56 ), nie odpowiada oczekiwaniu stron, zatem nie widzę powodu, dla którego miałoby być im narzucane.

90.

Właściwym zakresem art. 17 ust. 3 są uzgodnione klauzule wybierane przed jakimkolwiek postępowaniem ze szczególnym zamiarem zneutralizowania przyszłego charakteru międzynarodowego stworzonego przez zmianę miejsca zamieszkania którejkolwiek ze stron ( 57 ).

91.

Prawdopodobieństwo przewidzenia tego rodzaju różni się w zależności od okoliczności, w jakich zawierana jest umowa: jest wyższe, jeśli sytuacja przedstawia już jakiś element zagraniczny, i niższe lub nie istnieje w przeciwnym wypadku.

92.

Prawdopodobieństwo to będzie również zależeć w dużej mierze od doświadczenia zaangażowanego w transakcję podmiotu gospodarczego oraz krajowych przepisów dotyczących wyboru jurysdykcji:

93.

Krótko mówiąc, wykładnia, która w celu pogodzenia art. 15 ust. 1 lit. c) i art. 17 ust. 3 konwencji obciąża w każdym przypadku przedsiębiorcę ryzykiem następczego charakteru międzynarodowego w związku ze zmianą miejsca zamieszkania konsumenta:

94.

Dlatego uważam, że tę interpretację należy odrzucić.

95.

Gdyby Trybunał nie przyjął mojej propozycji, być może należałoby poszukać formuły zarówno dla zachowania celu w postaci ochrony konsumenta wobec wymogu międzynarodowego charakteru (również takiego, który on sam stworzył), jak i zapewnienie podmiotowi gospodarczemu przewidywalności co do jurysdykcji międzynarodowej, którą art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji wiąże z jego własną transgraniczną działalnością handlową.

96.

Moim zdaniem przezwyciężenie antynomii, o której wcześniej pisałem, nie jest całkowicie nie do zrealizowania. Artykuł 15 ust. 1 lit. c) konwencji może być interpretowany jako obejmujący każdą sytuację, w której przedsiębiorca prowadzi lub kieruje swoją działalność gospodarczą do państw innych niż państwo jego miejsca zamieszkania, z których jednym jest to, w którym znajduje się miejsce zamieszkania konsumenta w momencie składania powództwa.

97.

W tej sytuacji okoliczność, że w momencie zawarcia umowy obie strony mają miejsce zamieszkania w tym samym państwie związanym konwencją, nie stoi na przeszkodzie zastosowaniu art. 15 ust. 1 lit. c), a zatem sekcji 4 w rozdziale II konwencji, ze wszystkimi tego konsekwencjami.

98.

W tej samej sytuacji konsument, który następnie przenosi swoje miejsce zamieszkania do innego państwa związanego konwencją, może wystąpić z roszczeniem przed sądami miejsca zamieszkania przedsiębiorcy lub przed sądami swojego nowego miejsca zamieszkania. Podmiot gospodarczy może złożyć powództwo jedynie w tym ostatnim miejscu.

99.

Zdaję sobie sprawę, że jeżeli w chwili sporządzania i zawierania umowy podmiot gospodarczy ma siedzibę w tym samym państwie co konsument, bez żadnego elementu wróżącego późniejszy międzynarodowy charakter, co do zasady nie będzie miał powodów, by przewidywać roszczenie w innym państwie, odnoszące się do tej konkretnej umowy.

100.

Przewidywalność w tym przypadku znajduje się na wyższym poziomie abstrakcji. Poprzez fakt realizacji określonego rodzaju działalności w innym państwie przedsiębiorca wykazujący zwykłą staranność nie może ignorować, że może zostać pozwany w tym państwie w odniesieniu do jakiejkolwiek umowy, która ze względu na jej przedmiot wpisywałaby się w tę działalność ( 59 ), jeśli konsument przeniesie tam swoje miejsce zamieszkania.

101.

Biorąc pod uwagę tę ewentualność, o której wie, ponieważ wynika ona z jego własnej działalności, podmiot gospodarczy wykazujący zwykłą staranność może skorzystać z narzędzia przewidzianego w art. 17 ust. 3, tj. podpisać umowę określającą jurysdykcję, która wyznacza sądy państwa wspólnego miejsca zamieszkania w chwili zawarcia umowy (o ile prawo tego państwa tego nie zabrania).

102.

Rozwiązanie to, które nie jest idealne, znajduje pewną inspirację w orzecznictwie Trybunału:

103.

W świetle powyższych uwag proponuję Trybunałowi, by udzielił następującej odpowiedzi na pytania przedstawione przez Bundesgerichtshof (federalny trybunał sprawiedliwości, Niemcy):

Artykuł 15 ust. 1 lit. c) Konwencji o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych podpisanej w Lugano w dniu 30 października 2007 r., której zawarcie zostało zatwierdzone w imieniu Wspólnoty Europejskiej decyzją Rady 2009/430/WE z dnia 27 listopada 2008 r., należy interpretować w ten sposób, że nie ma on zastosowania, gdy w chwili zawarcia umowy strony tej umowy mają miejsce zamieszkania (w rozumieniu art. 59 i 60 tej konwencji) w tym samym państwie związanym konwencją, a element transgraniczny stosunku prawnego występuje dopiero później poprzez to, że konsument przeniósł swoje miejsce zamieszkania do innego państwa również związanego konwencją.

Ewentualnie art. 15 ust. 1 lit. c) konwencji mógłby mieć zastosowanie, jeśli miejsce zamieszkania stron w chwili zawarcia umowy znajduje się w tym samym państwie związanym tą konwencją, a konsument przenosi się następnie do innego państwa, również związanego konwencją, pod warunkiem że podmiot gospodarczy prowadzi w nowym państwie miejsca zamieszkania konsumenta taką działalność zawodową, która uzasadniała zawarcie umowy.