1.

Przedmiotem rozpatrywanych odesłań prejudycjalnych są zasadniczo spoczywające na instytucjach kredytowych obowiązki udzielenia konsumentom określonych informacji na temat warunków kredytu, jak również konsekwencje wiążące się z nieudzieleniem takich informacji. Jeśli chodzi o stan faktyczny, odesłania te są do siebie w dużej mierze podobne w tym sensie, że wszystkie one odnoszą się do prawidłowej wykładni art. 10 ust. 2 lit. a), d), l), r), s) i t) oraz art. 14 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz.U. 2008, L 133, s. 66).

2.

Rozpatrywane wnioski zostały złożone przez Landgericht Ravensburg (sąd krajowy w Ravensburgu, Niemcy) w ramach toczących się pomiędzy konsumentami a przedsiębiorstwami udzielającymi kredytów samochodowych sporów, których przedmiotem jest ważność oświadczeń o odstąpieniu od umowy złożonych przez tych konsumentów. Choć wszystkie te oświadczenia zostały otrzymane długo po upływie czternastodniowego okresu biegnącego od dnia zawarcia umów o kredyt, o którym mowa w art. 14 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2008/48, to jednak owi konsumenci utrzymują, że uprawnienie do podjęcia takich kroków przysługuje im z tego względu, iż rzeczone umowy nie zawierały wszystkich informacji wymaganych na podstawie art. 10 tej dyrektywy. Sprawy te wymagają zatem przeanalizowania niełatwego, acz jednocześnie kluczowego zagadnienia dotyczącego narzuconego przez art. 10 stopnia szczegółowości zamieszczanych w umowie informacji, jak również związanego z tym problemu odpowiedniej reakcji sądów krajowych na sytuacje, w których konsumenci próbują wykorzystać na swoją korzyść potencjalny brak odpowiednich informacji ( 2 ). Przed rozważeniem tych kwestii należy jednak najpierw przedstawić właściwe przepisy.

3.

Motywy 4–9, 18, 19, 30, 31 i 35 dyrektywy 2008/48 mają następujące brzmienie:

[…]

[…]

[…]

4.

Artykuł 3 tej dyrektywy, zatytułowany „Definicje”, stanowi:

„Na użytek niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:

[…]

5.

Artykuł 5 dyrektywy 2008/48, zatytułowany „Informacje udzielane przed zawarciem umowy”, brzmi:

„1.   W stosownym czasie przed związaniem się konsumenta umową o kredyt lub ofertą kredytodawca oraz, w stosownych przypadkach, pośrednik kredytowy dostarczają konsumentowi – na podstawie warunków kredytu zaproponowanych przez kredytodawcę, a także, w stosownych przypadkach, zgodnie z preferencjami określonymi przez konsumenta i informacjami przez niego przekazanymi – informacje potrzebne do porównania różnych ofert w celu podjęcia, przy pełnej znajomości faktów, decyzji, czy zawrzeć umowę o kredyt. Informacje te, w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku, powinny zostać przekazane przy użyciu standardowego europejskiego arkusza informacyjnego dotyczącego kredytu konsumenckiego, określonego w załączniku II. Domniemywa się, że kredytodawca spełnił wymogi informacyjne określone w niniejszym ustępie, a także w art. 3 ust. 1 i 2 dyrektywy 2002/65/WE [Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2002 r. dotyczącej sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniającej dyrektywę Rady 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE (Dz.U. 2002, L 271, s. 16)], jeśli przekazał on konsumentowi standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego.

2.   Informacje te określają:

[…]

[…]”.

6.

Artykuł 10 tej dyrektywy, zatytułowany „Informacje zamieszczane w umowach o kredyt”, ma następujące brzmienie:

„1.   Umowy o kredyt sporządza się w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku.

Wszystkie umawiające się strony otrzymują egzemplarz umowy o kredyt. Niniejszy artykuł pozostaje bez uszczerbku dla wszelkich przepisów krajowych dotyczących ważności umów o kredyt, które są zgodne z prawem wspólnotowym.

2.   W umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły określa się:

[…]

[…]

[…]”.

7.

Artykuł 14 dyrektywy 2008/48, zatytułowany „Prawo do odstąpienia od umowy”, stanowi:

„1.   Konsumentowi przysługuje prawo do odstąpienia od umowy o kredyt bez podania przyczyny w terminie czternastu dni kalendarzowych.

Okres, w którym możliwe jest odstąpienie od umowy, rozpoczyna się:

[…]

3.   Jeżeli konsument korzysta z prawa do odstąpienia od umowy, to:

[…]

8.

Artykuł 15 tej dyrektywy, zatytułowany „Umowy o kredyt wiązany”, stanowi w ust. 1:

„Jeżeli konsument skorzystał z wynikającego z przepisów wspólnotowych prawa do odstąpienia od umowy dotyczącej dostawy towarów lub usług, przestaje być związany umową o kredyt wiązany”.

9.

Artykuł 22 dyrektywy 2008/48, zatytułowany „Harmonizacja i bezwzględnie wiążący charakter niniejszej dyrektywy”, przewiduje w ust. 1:

„W zakresie, w jakim niniejsza dyrektywa zawiera zharmonizowane przepisy, państwa członkowskie nie mogą utrzymywać w swoim prawie krajowym ani wprowadzać do niego przepisów odbiegających od tych, które zostały ustanowione w niniejszej dyrektywie”.

10.

Artykuł 247 Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuche (ustawy wprowadzającej do niemieckiego kodeksu cywilnego) z dnia 21 września 1994 r. (BGBl. 1994 I, s. 2494; sprostowanie: BGBl. 1997 I, s. 1061), w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych będących przedmiotem postępowań głównych (zwanej dalej „EGBGB”), jest zatytułowany „Wymogi informacyjne w odniesieniu do umów pożyczki konsumenckiej, odpłatnej pomocy finansowej i umów sprzedaży”. Jego §§ 3–7 stanowią, co następuje:

„§ 3   Treść informacji udzielanych przed zawarciem umowy

(1) Informacje udzielane przed zawarciem umowy określają:

[…]

2. rodzaj pożyczki;

[…]

9. warunki udostępniania środków;

[…]

11. stopę oprocentowania dla odsetek za opóźnienie oraz zasady jej korygowania, a także, w stosownych przypadkach, koszty związane z niewykonaniem zobowiązań wynikających z umowy o kredyt.

[…]

§ 6   Treść umowy

(1) W umowie o kredyt konsumencki podaje się w sposób jasny i zrozumiały:

[…]

[…]

§ 7   Inne informacje podawane w umowie

(1) W umowie o kredyt konsumencki podaje się w sposób jasny i zrozumiały, o ile ma to znaczenie dla tej umowy:

[…]

[…]”.

11.

Paragraf 247 Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) (niemieckiego kodeksu cywilnego), w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych będących przedmiotem postępowań głównych (zwanego dalej „BGB”), zatytułowany „Stopa bazowa”, brzmi:

„(1)   Stopa bazowa wynosi 3,62%. W dniu 1 stycznia i 1 lipca każdego roku koryguje się ją o wartość procentową, o którą od ostatniej zmiany zwiększyła się lub zmniejszyła się wartość referencyjna. Wartość referencyjna odpowiada stopie procentowej ustalonej przez Europejski Bank Centralny [(EBC)] do ostatniej podstawowej operacji refinansującej przeprowadzonej przed pierwszym dniem kalendarzowym danego półrocza.

(2)   Stopa bazowa jest podawana do wiadomości przez Deutsche Bundesbank [(niemiecki bank federalny)] w Bundesanzeiger [(niemieckim monitorze federalnym)] niezwłocznie po datach określonych w ust. 1 zdanie drugie”.

12.

Paragraf 288 BGB, zatytułowany „Odsetki za opóźnienie i inne należności”, stanowi w ust. 1:

„Od każdego zobowiązania pieniężnego nalicza się odsetki za okres opóźnienia. Stopa oprocentowania odsetek za opóźnienie jest wyższa o pięć punktów procentowych rocznie od stopy bazowej”.

13.

Paragraf 355 BGB, zatytułowany „Prawo odstąpienia od umów konsumenckich”, ma następujące brzmienie:

„(1)   Jeżeli ustawa przyznaje konsumentowi prawo do odstąpienia od umowy zgodnie z niniejszym przepisem, konsument i przedsiębiorca przestają być związani swoimi oświadczeniami woli o zawarciu umowy, jeżeli konsument odwołuje swoje oświadczenie w tym względzie w zakreślonym terminie […].

(2)   Termin na odstąpienie od umowy wynosi 14 dni. O ile nie zastrzeżono inaczej, jego bieg rozpoczyna się w dniu zawarcia umowy”.

14.

Paragraf 356b BGB, zatytułowany „Prawo do odstąpienia od umów o kredyt konsumencki”, stanowi w ust. 2:

„Jeżeli dokument przekazany kredytobiorcy zgodnie z ust. 1 nie zawiera obowiązkowych informacji, o których mowa w § 492 ust. 2, bieg terminu rozpoczyna się dopiero z chwilą uzupełnienia tego braku zgodnie z § 492 ust. 6 […]”.

15.

Paragraf 357 BGB jest zatytułowany „Skutki prawne odstąpienia od umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość, z wyjątkiem umów o świadczenie usług finansowych”. Jego ust. 1 ma następujące brzmienie:

„Otrzymane świadczenia podlegają zwrotowi najpóźniej po upływie 14 dni”.

16.

Paragraf 357a BGB jest zatytułowany „Skutki prawne odstąpienia od umów o świadczenie usług finansowych”. Jego ust. 1 stanowi, co następuje:

„Otrzymane świadczenia podlegają zwrotowi nie później niż po upływie 30 dni”.

17.

Paragraf 358 BGB, zatytułowany „Umowa związana z umową, od której odstąpiono”, stanowi:

„[…]

(2)   Jeżeli konsument skutecznie odwołuje swoje oświadczenie woli o zawarciu umowy o kredyt konsumencki na podstawie § 495 ust. 1 lub § 514 ust. 2 zdanie pierwsze, przestaje on być także związany swoim oświadczeniem woli o zawarciu umowy dotyczącej dostawy towarów lub świadczenia innych usług, która jest związana z tą umową o kredyt konsumencki.

(3)   Umowę dotyczącą dostawy towarów lub świadczenia innych usług oraz umowę o kredyt, o których mowa w ust. 1 i 2, uznaje się za związane, jeżeli kredyt służy finansowaniu drugiej umowy w całości lub w części oraz jeżeli stanowią one jedną transakcję handlową. Uznaje się, że taka jedna transakcja handlowa ma miejsce w szczególności wówczas, gdy przedsiębiorca sam finansuje świadczenie wzajemne konsumenta lub, w przypadku finansowania przez stronę trzecią, gdy kredytodawca korzysta z pomocy przedsiębiorcy w związku z przygotowaniem lub zawarciem umowy o kredyt.

(4)   Paragraf 355 ust. 3 oraz, w zależności od rodzaju umowy związanej, §§ 357–357b, stosuje się odpowiednio do rozwiązania umowy związanej, niezależnie od formy sprzedaży […]. W stosunkach z konsumentem kredytodawca przyjmuje na siebie, w odniesieniu do skutków prawnych odstąpienia od umowy, prawa i obowiązki przedsiębiorcy wynikające z umowy związanej, jeżeli, w chwili, w której odstąpienie od umowy staje się skuteczne, kwota kredytu została już przekazana przedsiębiorcy”.

18.

Paragraf 491a BGB, zatytułowany „Obowiązki dotyczące informacji udzielanych przed zawarciem umów o kredyt zawieranych z konsumentami”, stanowi w ust. 1:

„W przypadku umowy o kredyt zawieranej z konsumentem kredytodawca jest zobowiązany udzielić kredytobiorcy informacji, o których mowa w art. 247 [EGBGB] w formie przewidzianej w tym przepisie”.

19.

Paragraf 492 BGB, zatytułowany „Forma pisemna, treść umowy”, ma następujące brzmienie:

„(1)   Umowy o kredyt konsumencki zawiera się w formie pisemnej, chyba że przewidziana została forma bardziej rygorystyczna […].

(2)   Umowa musi zawierać informacje wymagane w odniesieniu do umów o kredyt zawieranych z konsumentami i wymienione w art. 247 §§ 6–13 [EGBGB].

[…]

(5)   Informacje udzielane przez kredytodawcę kredytobiorcy po zawarciu umowy są przekazywane na trwałym nośniku”.

20.

Paragraf 495 BGB, zatytułowany „Prawo do odstąpienia od umowy; czas na zastanowienie się”, stanowi w ust. 1:

„W przypadku umowy o kredyt zawieranej z konsumentem kredytobiorcy przysługuje prawo do odstąpienia od umowy zgodnie z § 355 [BGB]”.

21.

W grudniu 2015 r. UK (konsument) nabył pojazd silnikowy. Aby sfinansować ten zakup, UK wpłacił zaliczkę i zawarł umowę o kredyt konsumencki przewidującą ubezpieczenie spłaty pozostałego zadłużenia. W rzeczonej umowie o kredyt konsumencki znajduje się oświadczenie o następującej treści:

„Po wypowiedzeniu umowy naliczymy Państwu odsetki według ustawowej stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie. Roczna stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wynosi 5 punktów procentowych powyżej stopy bazowej”.

22.

W omawianej umowie o kredyt nie wskazano jednak wartości liczbowej opisującej mającą zastosowanie stopę oprocentowania dla odsetek za opóźnienie ani nie podano stopy referencyjnej stosowanej do ustalenia stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie obowiązującej w chwili podpisania umowy, mianowicie stopy, o której mowa w § 247 BGB. Zdaniem sądu odsyłającego sformułowanie zawarte w umowie o kredyt nie czyni zadość spoczywającemu na podmiotach udzielających kredytów konsumenckich obowiązkowi wskazania mechanizmu korekty stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie.

23.

Sąd odsyłający stwierdza jednak, że UK otrzymał, przed zawarciem rzeczonej umowy, dokument o nazwie „Standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego”, który został sporządzony na podstawie wzoru określonego w załączniku II do dyrektywy 2008/48 i w którym podano, iż stopa bazowa jest ustalana przez Deutsche Bundesbank (niemiecki bank federalny), odpowiednio, w dniu 1 stycznia i 1 lipca każdego roku. Niemniej zdaniem sądu odsyłającego nie można uznać, że ta informacja stanowi część umowy, ponieważ instytucja kredytowa uchybiła normie formalnej przewidzianej w § 492 ust. 1 BGB, przy czym sąd odsyłający nie udzielił żadnych dodatkowych wyjaśnień co do zakresu owej normy formalnej.

24.

UK regularnie dokonywał miesięcznych wpłat. Jednakże, długo po upływie czternastodniowego terminu biegnącego od dnia zawarcia umowy o kredyt, jednak jeszcze przed jego całkowitą spłatą, UK zdecydował się odstąpić od przedmiotowej umowy. Utrzymywał on przy tym, że mimo przedłożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy z opóźnieniem owo oświadczenie pozostaje skuteczne, ponieważ Volkswagen Bank nie przekazał mu wszystkich informacji wymaganych na mocy uregulowań niemieckich transponujących dyrektywę 2008/48. Volkswagen Bank nie uwzględnił tego oświadczenia o odstąpieniu od umowy.

25.

W odpowiedzi UK wytoczył powództwo, którym wnosił o orzeczenie, że w zamian za zwrot zakupionego pojazdu przestanie być zobowiązany, jako kupujący, do zapłaty pozostałych miesięcznych rat. UK domagał się także zwrotu wszystkich miesięcznych rat wraz z odsetkami oraz zapłaconej już sprzedawcy zaliczki.

26.

Sąd odsyłający powziął wątpliwości, czy informacje podane w umowie odpowiadają wymogom § 492 BGB w związku z art. 247 EGBGB interpretowanym w świetle dyrektywy 2008/48. W tych okolicznościach Landgericht Ravensburg (sąd krajowy w Ravensburgu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

27.

W dniach, odpowiednio, 24 lipca 2014 r., 3 stycznia 2015 r. i 23 maja 2015 r. troje konsumentów, mianowicie BC, RT i SV, zawarło z Volkswagen Bank i Skoda Bank, będącym oddziałem Volkswagen Bank, umowy o kredyt na zakup od dealerów samochodowych pojazdów do użytku prywatnego. Okoliczności faktyczne są podobne do tych w sprawie C‑33/20, z tą jednak różnicą, że SV i BC odstąpiły od umowy po spłacie kredytu w całości. Przed skorzystaniem z prawa do odstąpienia od umowy SV odsprzedała pojazd dealerowi, od którego pierwotnie go kupiła. W tym kontekście SV podnosi, że w związku z wykonaniem jej prawa do odstąpienia od umowy jest ona uprawniona do uzyskania zwrotu różnicy między ceną zakupu, uwzględniającą odsetki, a ceną odsprzedaży.

28.

Co się tyczy spornych umów, sąd odsyłający wskazuje najpierw, że jego zdaniem nie można uznać, iż przekazane RT, SV i BC dokumenty o nazwie „Standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego” stanowią, w świetle prawa niemieckiego, część umowy o kredyt, ponieważ nie odpowiadają one wymogom formalnym przewidzianym w § 492 ust. 1 BGB w odniesieniu do paginacji.

29.

Sąd odsyłający uważa, że – jeśli chodzi o warunki, na jakich kredytodawca może wypowiedzieć umowy z ważnego powodu – w tych umowach nie określono, w jakiej formie należy dokonać takiego wypowiedzenia oraz w jakim terminie kredytodawca ma wypowiedzieć umowę, a dodatkowo nie uczyniono w nich wzmianki o przysługującym kredytobiorcy prawie do wypowiedzenia umowy na podstawie § 314 BGB.

30.

W tych okolicznościach Landgericht Ravensburg (sąd krajowy w Ravensburgu, Niemcy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

31.

W dniach 4 maja 2017 r. i 23 marca 2019 r. dwóch różnych konsumentów, JL i DT, zawarło, odpowiednio z BMW Bank i Audi Bank (będącym oddziałem Volkswagen Bank), umowy o kredyt na zakup pojazdów do użytku prywatnego. Ci konsumenci – tak jak UK w sprawie C‑33/20 i RT w sprawie C‑155/20 – zdecydowali się odstąpić od tych umów długo po upływie czternastodniowego okresu biegnącego od dnia ich zawarcia, lecz jeszcze przed dokonaniem całkowitej spłaty kredytu. Również i w tym przypadku konsumenci podnosili, że przedmiotowe oświadczenia są przez nich składane z opóźnieniem, gdyż nie rozpoczął się jeszcze bieg terminu na odstąpienie od umowy, a to ze względu na fakt, iż w spornych umowach nie zamieszczono wystarczających informacji.

32.

Co się tyczy obu tych umów, sąd odsyłający zwraca uwagę na wskazane poniżej kwestie.

33.

Po pierwsze, w rzeczonych umowach nie określono bliżej rodzaju kredytu. Niemniej jednak w obu przypadkach w standardowym europejskim arkuszu informacyjnym dotyczącym kredytu konsumenckiego ( 3 ), który zgodnie z przepisami prawa niemieckiego stał się integralną częścią umowy, wskazano, że jest to kredyt ratalny ze stałą miesięczną ratą i stałym oprocentowaniem ( 4 ).

34.

Po drugie, w obu umowach zapisano, że wypłata kredytu następuje z chwilą dostawy pojazdu do sprzedawcy. W żadnej z nich nie sprecyzowano jednak, że wraz z wypłatą środków wygasa w takiej wysokości zobowiązanie kupującego względem sprzedawcy do zapłaty ceny sprzedaży oraz że kupujący po zapłaceniu w całości ceny sprzedaży może żądać od sprzedawcy wydania pojazdu.

35.

Po trzecie, w odniesieniu do informacji na temat stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie, w umowie zawartej przez JL zapisano, że „[j]eśli [kredytobiorca] spóźnia się […] z dokonaniem płatności, odsetki za opóźnienie będą naliczane w wysokości pięciu punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej w skali roku. Stopa bazowa będzie każdorazowo ustalana na dzień 1 stycznia i 1 lipca danego roku i podawana do wiadomości przez Deutsche Bundesbank [(niemiecki bank federalny)] w Bundesanzeiger [(niemieckim monitorze federalnym)]”. W umowie o kredyt zawartej przez DT zamieszczono następujące informacje dotyczące stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie: „W wypadku wypowiedzenia umowy naliczymy Państwu ustawowe oprocentowanie dla odsetek za opóźnienie. Roczna stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wynosi 5 punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej”. Ponadto w przekazanym temu konsumentowi standardowym europejskim arkuszu informacyjnym dotyczącym kredytu konsumenckiego znajdują się następujące informacje: „Roczna stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wynosi 5 punktów procentowych powyżej odpowiedniej stopy bazowej. Stopa bazowa jest określana przez Deutsche Bundesbank [(niemiecki bank federalny)] i jest ustalana każdorazowo na dzień 1 stycznia i 1 lipca danego roku”.

36.

Niemniej jednak zdaniem sądu odsyłającego w dokumentach przekazanych w obu tych przypadkach ani nie wyjaśniono, że stopa bazowa podawana do wiadomości przez Deutsche Bundesbank (niemiecki bank federalny) odpowiada stopie procentowej ustalonej dla ostatniej podstawowej operacji refinansującej przeprowadzonej przez EBC, ani nie uczyniono odesłania do § 247 ust. 1 BGB, który to przepis zawiera tę informację.

37.

Po czwarte, sąd odsyłający zauważa, że w dokumentach przekazanych konsumentom przedstawiono główne parametry uwzględniane na potrzeby ustalenia rekompensaty należnej w przypadku przedterminowej spłaty, natomiast nie podano dokładnego wzoru na obliczenie wysokości tej rekompensaty.

38.

Po piąte, sąd odsyłający wskazuje, że choć w spornych umowach jest mowa o przysługującym kredytobiorcy prawie do wypowiedzenia umowy z ważnego powodu, to jednak owe umowy nie zawierają odesłania do § 314 BGB i nie wskazują, w jakiej formie oraz w jakim terminie należy dokonać takiego wypowiedzenia.

39.

Po szóste, jak wskazuje sąd odsyłający, w spornych umowach jest mowa o tym, że istnieje możliwość kierowania sporów z bankiem do rozstrzygnięcia przez Ombudsmann der privaten Banken (niemieckiego rzecznika dla banków prywatnych) oraz że Verfahrensordnung für die Schlichtung von Kundenbeschwerden im deutschen Bankgewerbe (regulamin rozstrzygania reklamacji klientów w niemieckim sektorze bankowym), który reguluje postępowanie reklamacyjne prowadzone przez ten organ, jest udostępniany na życzenie, jak również można się z nim zapoznać na stronie internetowej Bundesverband der Deutschen Banken e.V. (federalnego związku banków niemieckich), dostępnej pod adresem www.bdb.de. W rzeczonych umowach zawarto także informację o tym, że reklamację należy skierować w formie pisemnej do biura reklamacji klientów przy federalnym związku banków niemieckich. W umowie zawartej z DT podano też numer faksu i adres poczty elektronicznej, które służą do zgłaszania takich reklamacji. Sąd odsyłający podkreśla jednak, że w tej umowie nie podano przesłanek dopuszczalności odnoszących się do wymaganej treści reklamacji, o których mowa w pkt 3 tego regulamin rozstrzygania reklamacji klientów.

40.

W tych okolicznościach Landgericht Ravensburg (sąd krajowy w Ravensburgu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

41.

Proponuję, aby zgodnie z wnioskiem Trybunału ograniczyć się w niniejszej opinii do rozpatrzenia następujących pytań:

42.

Na wstępie należy przypomnieć, po pierwsze, że dyrektywa sama w sobie nie może nakładać zobowiązań na jednostki, dlatego też nie można w stosunku do tych jednostek powoływać się na jej przepisy. Prawdą jest, że w celu zapewnienia jednostkom ochrony prawnej na podstawie przepisów prawa Unii sąd krajowy musi przy dokonywaniu wykładni prawa krajowego interpretować je możliwie w jak najszerszym zakresie w świetle brzmienia i celów danej dyrektywy, tak aby doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego przez nią skutku ( 5 ). Ten obowiązek dokonywania wykładni zgodnie z prawem Unii jest jednak ograniczony przez ogólne zasady prawa, w szczególności przez zasadę pewności prawa, i nie może służyć jako podstawa dla dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem ( 6 ). Tym samym skarżący mogą się powoływać na odpowiedzi na pytania zadane przez sąd odsyłający w trybie prejudycjalnym wobec swoich własnych instytucji kredytowych jedynie wówczas, gdy – w drodze zastosowania uznanych metod wykładni – uregulowanie krajowe transponujące dyrektywę 2008/48 może zostać zinterpretowane w sposób zgodny z udzielonymi odpowiedziami. Do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy jest tak w rozpatrywanym przez niego przypadku.

43.

Po drugie, pragnę podkreślić, że nie uważam, by dotychczasowe orzecznictwo Trybunału dotyczące wymogów informacyjnych ustanowionych w innych aktach prawa Unii mających na celu ochronę praw konsumentów dawało się koniecznie odnieść w drodze prostej analogii do dyrektywy 2008/48. Zgodnie bowiem z uznanymi przez Trybunał metodami wykładni rozwiązania przyjęte w odniesieniu do jednego aktu można w rzeczywistości zastosować odpowiednio do innych aktów jedynie wówczas, gdy brzmienie, kontekst i cele rozpatrywanych przepisów są identyczne lub przynajmniej prawie identyczne. W niniejszym przypadku należy moim zdaniem zwrócić szczególną uwagę na fakt, że dyrektywa 2008/48 ustanawia szersze wymogi informacyjne aniżeli chociażby dyrektywa 93/13/EWG ( 7 ).

44.

Po trzecie, co się tyczy celów realizowanych przez dyrektywę 2008/48, z jej motywów 4–9 wynika, że zmierza ona do ułatwienia powstania należycie funkcjonującego wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich w drodze harmonizacji wymogów informacyjnych, których muszą dochowywać kredytodawcy, a jednocześnie do zagwarantowania, by konsumenci mieli zaufanie do tego rynku, a to poprzez zaoferowanie im wysokiego i równoważnego poziomu ochrony ( 8 ).

45.

Wymogi informacyjne przewidziane w dyrektywie 2008/48 opierają się zatem częściowo na założeniu, że takiego celu nie osiągnie się bez zapewnienia w pewnym stopniu standaryzacji umów, przynajmniej w odniesieniu do umieszczanych w nich informacji, a częściowo na założeniu, iż konsument znajduje się w gorszej sytuacji aniżeli kredytodawca, jeśli chodzi o wiedzę na temat skutków umowy i obowiązujących przepisów ( 9 ). Aby możliwe było osiągnięcie tych celów, dyrektywa 2008/48 przewiduje pełną harmonizację obowiązków informacyjnych, które mogą być nakładane na kredytodawców ( 10 ), i dlatego wprowadza rozróżnienie między informacjami, które muszą być podane przez kredytodawcę w reklamie (art. 4), udzielone przed zawarciem umowy (art. 5) oraz zamieszczone w samych umowach (art. 10) ( 11 ).

46.

Skoro dyrektywa 2008/48 przewiduje obowiązki informacyjne na różnych etapach, to owe obowiązki, mimo że ze sobą powiązane, służą nieco odmiennym celom. W szczególności z motywów 18 i 19 tej dyrektywy wynika, że obowiązek udzielenia konsumentom pewnych informacji przed zawarciem umowy, który ustanowiono w jej art. 5, ma w pierwszym rzędzie na celu umożliwienie im porównania różnych ofert, a następnie wybrania najwłaściwszej z nich. W odniesieniu do obowiązku przekazania konsumentom pewnych informacji na etapie zawierania umowy, o którym mowa w art. 10 dyrektywy 2008/48, z jej motywu 31 jasno wynika, że ma on na celu umożliwienie konsumentom poznania ich praw i obowiązków wypływających z umowy ( 12 ). Ujmując rzecz bardziej precyzyjnie, ten przepis – jak orzekł Trybunał – służy zapewnieniu, by konsumenci dysponowali wszystkimi informacjami niezbędnymi dla prawidłowego wykonania umowy oraz, w szczególności, byli w stanie w tym celu skorzystać z przysługujących im praw ( 13 ).

47.

Z uwagi na fakt, że pewne informacje, o których mowa w art. 10 dyrektywy 2008/48, muszą zostać udzielone konsumentowi przed zawarciem umowy, zaś pewne inne wymienione w tym przepisie informacje dotyczą nie treści umowy, lecz mających do niej zastosowanie przepisów, należy stwierdzić, iż prawodawca Unii zamierzał urzeczywistnić cel polegający na umożliwieniu konsumentom poznania ich praw i obowiązków wypływających z umowy poprzez zapewnienie, że – w przypadku trudności – konsument może sięgnąć do umowy i znaleźć w niej odpowiedź na swoje pytanie, bez konieczności ponoszenia kosztów związanych z wyszukiwaniem danych informacji ( 14 ).

48.

Wreszcie wart podkreślenia jest fakt, że skoro dyrektywa 2008/48 ma na celu w szczególności ułatwienie powstania należycie funkcjonującego wewnętrznego rynku kredytów konsumenckich i z tego powodu wprowadza pełną harmonizację wymogów informacyjnych, to niezależnie od rozstrzygnięcia, jakie Trybunał zamierza przyjąć w niniejszych sprawach, zaproponowane rozwiązanie musi być maksymalnie precyzyjne. Jedynie wówczas zagwarantuje się bowiem przedsiębiorcom europejskim pewność prawa, bez której taki rynek nie będzie mógł powstać.

49.

Proponuję, aby – mając na względzie powyższe rozważania – przejść teraz do udzielenia odpowiedzi na przedstawione pytania.

50.

Poprzez pytanie pierwsze w sprawie C‑33/20, pytanie pierwsze w sprawie C‑155/20 i pytanie trzecie w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w umowie o kredyt należy, po pierwsze, podać stopę oprocentowania dla odsetek za opóźnienie obowiązującą w chwili zawarcia tej umowy w formie „konkretnej liczby”, oraz po drugie, określić, w konkretny sposób, mechanizm dokonywania korekty tej stopy.

51.

Co się tyczy pierwszej części tego pytania, należy na wstępie przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału do spełnienia któregokolwiek z obowiązków informacyjnych ustanowionych w dyrektywie 2008/48 nie wystarcza samo zamieszczone w umowie odesłanie do przepisów ustawowych lub wykonawczych ( 15 ).

52.

W niemieckiej wersji językowej art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 przewidziano, iż w umowach o kredyt konsumencki należy określić „der Satz der Verzugszinsen gemäß der zum Zeitpunkt des Abschlusses des Kreditvertrags geltenden Regelung und die Art und Weise seiner etwaigen Anpassung sowie gegebenenfalls anfallende Verzugskosten”, przy czym w pewnym sensie niejednoznaczny może być fakt użycia słowa „Regelung”. Termin ten może bowiem odnosić się do warunków umowy albo do przepisów ustawowych obowiązujących w chwili zawarcia umowy, co oznaczałoby, że dla zapewnienia zgodności z tymi przepisami konieczne jest powielenie w umowie treści mających zastosowanie przepisów. W tym drugim przypadku, za którym opowiada się rząd niemiecki, podanie konkretnej liczby byłoby wymagane jedynie wówczas, gdyby w przepisie ustawowym mającą zastosowanie stopę oprocentowania wyrażono jako wartość bezwzględną.

53.

Przyznaję, że w tym względzie art. 10 ust. 2 lit. l dyrektywy 2008/48 daleki jest od jednoznaczności. Wydaje mi się jednak, że brzmienie, kontekst i cele tego przepisu przemawiają raczej za taką jego wykładnią, zgodnie z którą należy wskazać także faktyczną liczbę odpowiadającą stopie obowiązującej w dniu podpisania umowy. Uważam tak z przedstawionych poniżej powodów.

54.

Przede wszystkim można zauważyć, że z samego brzmienia art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 wynika, iż informacje, których zamieszczenie jest wymagane na podstawie tego artykułu, dotyczą stopy oprocentowania. Zgodnie z ogólnie przyjmowaną definicją tego terminu chodzi o wartość procentową, czyli o ułamek liczby sto ( 16 ). W istocie bowiem wzór, wskaźnik lub indeks referencyjny, które wykorzystuje się do obliczenia stopy, nie stanowią samej stopy ( 17 ). Można jeszcze dodać, że gdy w dyrektywie 2008/48 czyni się odesłanie do przepisów ustawowych obowiązujących w chwili zawarcia umowy, to w niemieckiej wersji dyrektywy używa się wówczas bardziej konkretnych sformułowań, takich jak zamieszczone w art. 14 ust. 2 („das […] geltendes innerstaatliches Recht”) lub w art. 14 ust. 6 albo w art. 15 ust. 2 („nach den geltende Rechtsvorschriften”).

55.

Co istotniejsze, w angielskiej wersji językowej art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 jest mowa o „the interest rate applicable in the case of late payments as applicable at the time of the conclusion of the credit agreement and the arrangements for its adjustment”. Podobnie w wersji francuskiej mówi się o „le taux d’intérêt applicable en cas de retard de paiement applicable au moment de la conclusion du contrat de crédit et les modalités d’adaptation de ce taux”.

56.

Moim zdaniem okoliczność, że przepis ten stanowi wyraźnie, przynajmniej w niektórych innych wersjach językowych, z jednej strony, iż stopa oprocentowania, którą należy wskazać, musi być stopą „obowiązującą w chwili zawarcia umowy o kredyt”, oraz z drugiej strony, iż ta informacja musi być zamieszczona niezależnie od informacji na temat warunków dotyczących zmian tej stopy, świadczy o tym, że termin „stopa oprocentowania” należy rozumieć jako odnoszący się nie do definicji owej stopy czy też do wzoru na jej obliczenie, lecz do wartości procentowej odpowiadającej wartości stopy w dniu, w którym dochodzi do podpisania umowy. Definicja stopy lub wzoru używanego do obliczeń (w rozpatrywanych sprawach ten wzór to x+5, gdzie „x” oznacza wartość niemieckiej stopy bazowej) nie ulegną bowiem zmianie bez zmiany umowy.

57.

Gdyby zatem pojęcie „stopy oprocentowania” należało rozumieć w ten sposób, że odnosi się ono do wzoru używanego do obliczeń, nie byłoby konieczne wskazywanie, iż ową stopą ma być stopa obowiązująca w dniu zawarcia umowy, ani też narzucenie dodatkowego wymogu podania ustaleń dotyczących korekty tej stopy. W szczególności, co się tyczy tej drugiej informacji, niezależnie od tego, czy pojęcie „stopy oprocentowania” należałoby rozumieć w ten sposób, że odnosi się ono do definicji stopy, czy też do wzoru używanego do obliczeń, ustalenia dotyczące jej korekty byłyby już zawarte w definicji stopy lub we wzorze na jej obliczenie, czy to w postaci zmiennej, czy to – tak jak ma to miejsce w niniejszym przypadku – przez odesłanie do wskaźnika referencyjnego ( 18 ).

58.

Oczywiście jest tak, na co zwróciły uwagę niektóre strony, że pewne stopy procentowe – takie jak te rozpatrywane w postępowaniach głównych – mogą ulegać zmianom, jednak moim zdaniem ten argument przemawia raczej za słusznością powyższego wniosku. W szczególności może to wyjaśniać, dlaczego art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 nie tylko precyzuje, że stopa, którą należy podać, musi być stopą obowiązującą w chwili zawarcia umowy, lecz także wymaga określenia ustaleń dotyczących korekty tej stopy.

59.

W związku z tym już samo brzmienie art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 zdaje się wskazywać, że ów przepis należy interpretować w ten sposób, iż zobowiązuje on kredytodawcę do podania w szczególności stopy, która faktycznie będzie stosowana na wypadek zalegania przez kredytobiorcę z płatnościami począwszy od chwili zawarcia umowy.

60.

Ten wniosek znajduje potwierdzenie w celach oraz ogólnej systematyce tej dyrektywy.

61.

Po pierwsze, pragnę zauważyć, że za każdym razem, gdy w art. 3 dyrektywy 2008/48 podawana jest definicja stopy, podkreśla się, iż należy ją wyrazić jako procent. Moim zdaniem te objaśnienia nie wprowadzają, jak utrzymuje rząd niemiecki, wyjątków od zwykłej definicji pojęcia stopy, lecz służą raczej przypomnieniu, że celem tych definicji jest wskazanie, w jaki sposób należy obliczać ów procent w zależności od charakteru danej stopy ( 19 ).

62.

W tym kontekście, co się tyczy przywołanej powyżej definicji pojęcia „stopy”, wydaje mi się, że gdyby prawodawca zamierzał zobowiązać kredytodawców do tego, by podawali nie konkretną wartość procentową odpowiadającą stopie oprocentowania obowiązującej w chwili zawarcia umowy, lecz wzór używany do obliczeń, to najpewniej zadałby sobie trud wskazania tego.

63.

Po drugie, jeśli chodzi o cele przyświecające art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48, pragnę zauważyć, że ów przepis ma na celu umożliwienie konsumentom europejskim poznania ich praw i obowiązków. Patrząc na sprawę z tego punktu widzenia, można uznać – na co zwróciły uwagę niektóre strony – że z perspektywy wykonania umowy wskazanie stopy procentowej faktycznie obowiązującej w dniu zawarcia umowy, rozważanej odrębnie, jest mało istotne, ponieważ z dużym prawdopodobieństwem ulegnie ona później zmianie.

64.

Niemniej jednak trudno zaprzeczyć, by wymóg przewidujący, że w dniu zawarcia umowy należy podać ułamek odpowiadający stopie oprocentowania dla odsetek za opóźnienie, pozwala konsumentom uświadomić sobie konsekwencje zwłoki w spłacie ( 20 ), przy czym moim zdaniem posługiwanie się nim wydaje się być bardziej sensowne aniżeli używanie wzoru obliczeniowego lub podawanie abstrakcyjnego odesłania do wskaźnika referencyjnego lub stopy referencyjnej. Co więcej, nie jest to jedyna informacja wymagana na podstawie art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48. W szczególności kwestia uaktualniania tych informacji została rozwiązana w ten sposób, że ów przepis zobowiązuje także do zamieszczenia ustaleń dotyczących korekty tej stopy oprocentowania. Co za tym idzie nie można przyjąć, że podanie tego ułamka byłoby niewystarczające dla umożliwienia unijnym konsumentom zrozumienia możliwych konsekwencji braku zapłaty.

65.

Wreszcie można zauważyć, że podanie informacji o stopie oprocentowania mającej zastosowanie w razie opóźnionych płatności jest wymagane nie tylko w umowie, lecz także na etapie poprzedzającym jej zawarcie, jak stanowi art. 5 dyrektywy 2008/48. W związku z tym pojęcie „stopy oprocentowania mającej zastosowanie w razie opóźnionych płatności” należy interpretować w taki sposób, aby możliwe było osiągnięcie celów przyświecających zarówno art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48, jak i jej art. 5 ust. 1 lit. l).

66.

Z tej perspektywy, jeśli chodzi o cel, jakiemu mają służyć obowiązki w zakresie informacji udzielanych przed zawarciem umowy, o których mowa w art. 5 ust. 1 dyrektywy 2008/48, to z motywu 18 tej dyrektywy wynika, że owym celem jest między innymi zbudowanie u konsumentów zaufania poprzez „szczegółowe przepisy dotyczące zarówno reklam odnoszących się do umów o kredyt, jak i pewnych standardowych informacji, które konsumenci powinni otrzymywać, by mieć w szczególności możliwość porównania różnych ofert”. Informacje te powinny być podawane w sposób jasny, zwięzły i widoczny, za pomocą reprezentatywnego przykładu” ( 21 ).

67.

W tym względzie należy zauważyć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przepisów prawa Unii w dziedzinie ochrony konsumentów nie należy interpretować z perspektywy sytuacji skarżących w rozpatrywanej sprawie, lecz z perspektywy właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta ( 22 ). Z motywu 6 dyrektywy 2008/48 wynika, że ma ona na celu rozwój bardziej przejrzystego i efektywnego rynku kredytowego w obszarze bez granic wewnętrznych. Ponadto skoro podstawą prawną tego aktu jest art. 95 WE (obecnie art. 114 TFUE) – który może uzasadniać przyjęcie środków harmonizujących wyłącznie wówczas, gdy mają one na celu poprawę warunków funkcjonowania rynku wewnętrznego ( 23 ) – to można wnioskować, że porównywalność ofert, którą w zamierzeniu ma ułatwiać art. 5 dyrektywy 2008/48, należy rozumieć nie poprzez odniesienie do sytuacji konsumenta krajowego, lecz do sytuacji konsumenta europejskiego ( 24 ).

68.

W każdym wypadku należy oczywiście przyznać, że przeciętny konsument nie dysponuje taką wiedzą ekspercką, jaką posiada specjalista w dziedzinie finansów. Można zatem racjonalnie założyć, że przeciętny konsument – który dodatkowo może mieć miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim – nie potrafi tak łatwo zrozumieć, jakie są różne stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie, które mogą znaleźć zastosowanie (a tym samym porównać tych stóp ze sobą), jeżeli jedyną przekazaną mu informacją jest wzór obliczeniowy wykorzystywany do ustalenia takiej stopy w danej chwili, zwłaszcza wówczas, gdy elementami takiego wzoru są stopa procentowa bądź wskaźnik lub indeks referencyjny stosowane na szczeblu krajowym. Moim zdaniem to właśnie po to, by zapewnić konsumentowi europejskiemu punkt odniesienia, dyrektywa 2008/48 przewiduje, że każda umowa o kredyt konsumencki musi zawierać wskazanie mającej zastosowanie stopy oprocentowania, a nie jedynie metody jej obliczania lub zmieniania.

69.

Chociaż byłoby lepiej, gdyby dyrektywa została sformułowana z większą jasnością w tej kwestii, to jednak w tych okolicznościach uważam, że – zwłaszcza w świetle brzmienia art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 – obowiązek podania „stopy oprocentowania mającej zastosowanie do opóźnionych płatności” należy rozumieć w ten sposób, iż oznacza on wymóg, aby w umowach podawać wartość procentową odpowiadającą stopie oprocentowania, która byłaby zastosowana w razie niewywiązywania się przez kredytobiorcę z płatności w chwili podpisania umowy ( 25 ).

70.

Co się tyczy drugiej części tego pytania, która odnosi się do ustaleń dotyczących zmian stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie, z brzmienia art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 jasno wynika, że owe ustalenia również należy zamieścić w umowie o kredyt.

71.

Zważywszy na wyjaśnienia zawarte w odesłaniach prejudycjalnych, pytania przedstawione przez sąd odsyłający należy moim zdaniem rozumieć w ten sposób, że odnoszą się one do stopnia szczegółowości, jaki należy przyjąć w umowie w odniesieniu do informacji na temat tej kwestii. Być może w bardziej szczegółowym ujęciu poprzez to pytanie dąży się do ustalenia, czy w przypadku gdy stopa oprocentowania opiera się na stopie referencyjnej, instytucja kredytowa musi wskazać przez kogo, kiedy i na podstawie jakich kryteriów taka stopa jest określana.

72.

W tym względzie należy zauważyć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału samo odesłanie przez kredytodawcę w umowie do mających zastosowanie przepisów ustawowych nie wystarcza, aby uczynić zadość spoczywającym na nim na mocy art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 obowiązkom informacyjnym ( 26 ). Nie uważam natomiast, by art. 10 ust. 2 lit. l) tej dyrektywy należało interpretować w ten sposób, iż zobowiązuje on kredytodawcę do wyjaśnienia, w przypadku gdy do obliczania stopy oprocentowania wykorzystywana jest stopa referencyjna, jakim zmianom będzie podlegać owa stopa referencyjna lub nawet – w stosownych przypadkach, tak jak ma to miejsce w niniejszej sprawie – że zastosowana stopa referencyjna odpowiada stopie podawanej do wiadomości przez EBC.

73.

Do tego wniosku dochodzę z następujących względów.

74.

Po pierwsze, jeżeli stopa oprocentowania jest obliczana na podstawie wzoru zawierającego zmienną, to użycie owej zmiennej będzie stanowiło metodę lub jedną z metod zmiany stopy oprocentowania. Jeżeli, tak jak w rozpatrywanych sprawach, nie istnieje żaden inny sposób zmiany tej stopy, to do spełnienia wymogów z art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 wystarczy podanie w umowie tego wzoru na obliczenie mającej zastosowanie stopy oprocentowania oraz, jeżeli zmienną jest stopa referencyjna, określenie podmiotu dostarczającego tej zmiennej, a także wskazanie, gdzie i jak często podaje się ją do wiadomości.

75.

Po drugie, pragnę zauważyć, że po wystąpieniu okoliczności faktycznych będących przedmiotem niniejszych spraw art. 5 ust. 1 dyrektywy 2008/48 został zmieniony w celu uściślenia, że jeżeli w umowie o kredyt konsumencki stosuje się odniesienie do wskaźnika referencyjnego w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia (UE) 2016/1011 ( 27 ), to kredytodawca, lub w stosownym przypadku pośrednik kredytowy, musi podać kredytobiorcy nazwę wskaźnika referencyjnego i jego administratora oraz poinformować go o potencjalnych konsekwencjach (z czego moim zdaniem wynika konieczność podania, jak często taki wskaźnik jest podawany do wiadomości) ( 28 ). Nie wymaga się jednak, aby kredytodawca wyjaśniał, w jaki sposób ustalany jest sam ten wskaźnik referencyjny.

76.

Wreszcie uszczegóławianie, w jaki sposób ustala się stopę referencyjną, nie tylko nie wydaje się konieczne do osiągnięcia celów art. 5 i 10 dyrektywy, lecz wręcz może być z nimi sprzeczne. Skoro jest to bowiem stopa referencyjna podawana do wiadomości przez bank centralny, to mogą ją częściowo determinować dane ekonomiczne, a częściowo – względy polityki pieniężnej (które obejmują w szczególności kwestie stabilności cen oraz inflacji). Jakakolwiek próba wyklarowania, w jaki sposób ta stopa ulega zmianom, wiązałaby się z powstaniem nieproporcjonalnego – w porównaniu z innymi informacjami, o których mowa w art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 – obciążenia po stronie kredytodawcy. Już sama ilość takich informacji mogłaby sprawić, że konsument zostałby przytłoczony ogromem danych finansowych i ekonomicznych ( 29 ). Taki obowiązek mógłby być bardzo dolegliwy dla kredytodawcy, w związku z czym można się zastanawiać, czy – w braku jednoznacznie sformułowanych przepisów przeciwnych – prawodawca Unii w ogóle kiedykolwiek go rozważał.

77.

W niniejszej sprawie w klauzulach analizowanych w postępowaniach głównych przewidziano, że stopa referencyjna wykorzystywana we wzorze na obliczenie stopy oprocentowania dla odsetek za opóźnienie jest podawana do wiadomości przez niemiecki bank federalny oraz że ustala się ją, odpowiednio, w dniu 1 stycznia i 1 lipca każdego roku. Ponieważ jest to stopa oficjalna, z którą można bez przeszkód zapoznać się na stronie internetowej niemieckiego banku federalnego, uważam, że taka wzmianka wystarcza przeciętnemu konsumentowi europejskiemu – który, jak należy założyć, jest właściwie poinformowany oraz uważny – na zrozumienie, kto, gdzie i kiedy podaje taką stopę do wiadomości.

78.

Prawdą jest, że te zawarte w umowach odesłania nie precyzują, iż stopa referencyjna odpowiada stopie podawanej do wiadomości przez EBC. Niemniej jednak z ani brzmienia art. 5, ani art. 10 dyrektywy 2008/48 nie wynika, że taka wzmianka jest niezbędna. Nie rozumiem też, dlaczego podanie takiej informacji miałoby stanowić konieczny warunek porównywalności ofert, a ponadto w jaki sposób przyczyniałoby się ono do poznania przez konsumentów ich praw i obowiązków. Dla konsumenta istotne jest zrozumienie, jakie skutki wywołuje umowa ( 30 ), zaś z tej perspektywy wystarczająca jest moim zdaniem wiedza o tym, że zastosowana stopa jest stopą prawnie wiążącą, oraz o tym, gdzie można się z nią zapoznać.

79.

W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pytanie pierwsze w sprawie C‑33/20, pytanie pierwsze w sprawie C‑155/20 i pytanie trzecie w sprawie C‑187/20 Trybunał udzielił następującej odpowiedzi: art. 10 ust. 2 lit. l) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w umowie o kredyt należy wskazać, po pierwsze, obowiązującą w chwili zawarcia umowy o kredyt stopę oprocentowania dla odsetek za opóźnienie wyrażoną jako wartość procentową, oraz po drugie, jeżeli ta stopa może ulegać zmianom, wzór obliczeniowy, który zostanie w stosownym czasie wykorzystywany do obliczenia mającej zastosowanie stopy oprocentowania, zaś w przypadku zastosowania odesłania, w charakterze zmiennej, do stopy referencyjnej lub wskaźnika referencyjnego – także datę podania ich do wiadomości oraz informację o tym, kto i gdzie podał je do wiadomości.

80.

Poprzez pytanie szóste w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że w umowie o kredyt należy podać istotne wymogi formalne odnoszące się do wszczęcia pozasądowego postępowania reklamacyjnego lub odwoławczego, czy też w tym zakresie wystarczające jest odesłanie w umowie do dostępnego w Internecie regulaminu.

81.

Na wstępie można zauważyć, że zgodnie z art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 w umowach o kredyt konsumencki należy podać „informację, czy konsument może skorzystać z pozasądowego mechanizmu reklamacyjnego i odwoławczego, a jeżeli tak – sposoby dostępu do niego”. W związku z tym udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymaga rozstrzygnięcia, jakie znaczenie należy nadać użytemu w owym przepisie pojęciu „sposobów dostępu do pozasądowego mechanizmu reklamacyjnego i odwoławczego”.

82.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału jeżeli przepisy prawa Unii nie zawierają odesłania do prawa państw członkowskich dla celów ustalenia ich znaczenia i zakresu, należy nadać im w całej Unii autonomiczną i jednolitą wykładnię. Taką wykładnię ustala się z uwzględnieniem nie tylko brzmienia tych przepisów, lecz także ich kontekstu oraz celu danego uregulowania ( 31 ). Z uwagi na fakt, że dyrektywa 2008/48 nie odsyła, na potrzeby ustalenia znaczenia pojęcia „sposobów dostępu do pozasądowego mechanizmu reklamacyjnego i odwoławczego”, do prawa państw członkowskich, należy je traktować jako autonomiczne pojęcie prawa Unii, a tym samym nadać mu jednolitą wykładnię w całej Unii Europejskiej.

83.

W tym względzie pragnę zauważyć z jednej strony, że sposoby dostępu, o których – jak stanowi art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 – należy poinformować w umowie, są sposobami dostępu do „pozasądow[ych] mechanizm[ów] reklamacyjn[ych] i odwoławcz[ych]”, do których zalicza się nie tylko wewnętrzne postępowania reklamacyjne, lecz także postępowania, które mogą się toczyć przed odrębnym podmiotem ( 32 ). Z drugiej strony, jak zdaje się to mieć miejsce w przypadku postępowania reklamacyjnego przed niemieckim rzecznikiem dla banków prywatnych, pozasądowy mechanizm reklamacyjny i odwoławczy, o którym mowa w art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, może być obwarowany szczególnymi przesłankami dopuszczalności, jak również modyfikowany przez właściwy podmiot.

84.

Niemniej wbrew temu, co utrzymują niektóre strony, same te okoliczności nie mogą uzasadniać takiej wykładni art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, zgodnie z którą w umowie można po prostu odesłać do strony internetowej dotyczącej tych kwestii zasadniczo z tej przyczyny, że zarządzenie możliwymi zmianami w mających zastosowanie regulaminach byłoby niemożliwe. Prawdą jest, że nałożenie na kredytodawców obowiązku zamieszczenia w umowie innych informacji aniżeli tylko adresu strony internetowej poświęconej tym procedurom z konieczności oznacza, iż – w razie zmiany wykazu dostępnych pozasądowych postępowań reklamacyjnych i odwoławczych lub ustaleń dotyczących wnoszenia spraw do któregoś z właściwych podmiotów – konieczne okaże się zaktualizowanie treści umowy. W istocie sprzeczna z celami dyrektywy 2008/48 byłaby taka wykładnia jej art. 10, zgodnie z którą kredytodawca nie byłby obowiązany dokonać takiej aktualizacji, ponieważ – zgodnie z przedstawionymi już przeze mnie wyjaśnieniami – informacje, o których mowa w tym przepisie, zostały uznane przez prawodawcę Unii za potencjalnie kluczowe podczas wykonywania umowy ( 33 ).

85.

Tego rodzaju obowiązek aktualizacyjny nie stanowi jednak nadmiernego obciążenia dla kredytodawców. Po pierwsze, rozwój narzędzi do zarządzania umowami, który nastąpił w ciągu ostatnich dwóch dekad, sprawił, że monitorowanie umów przez kredytodawców jest obecnie o wiele prostsze i mniej kosztowne. Po drugie, dokonanie takiej aktualizacji nie nastręcza żadnych trudności prawnych. Klauzula, która ogranicza się do informacji o istnieniu lub o braku istnienia dostępnych dla konsumenta pozasądowych postępowań reklamacyjnych i odwoławczych, jak również o metodach dostępu do nich, ma bowiem walor informacyjny, a nie normatywny, ponieważ nie reguluje zakresu praw i obowiązków stron. Aktualizacja takiej informacji nie stanowi zatem zmiany umowy, wobec której – tytułem przykładu – konsument mógłby wyrazić sprzeciw.

86.

W każdym razie można zauważyć, że art. 10 ust. 1 dyrektywy 2008/48 wymaga, aby konsument otrzymał egzemplarz umowy o kredyt. Zastosowanie słowa „otrzymał” oznacza, że konsument nie musi używać linku internetowego ani podejmować jakiegokolwiek działania w celu uzyskania dostępu do warunków umowy ( 34 ). Ponadto Trybunał orzekł już, że samo wskazanie przez kredytodawcę w umowie, gdzie można znaleźć informacje wymienione w art. 10 dyrektywy 2008/48, nie skutkuje spełnieniem przewidzianego w tym przepisie obowiązku informacyjnego ( 35 ).

87.

W zakresie, w jakim wydaje się, że sąd odsyłający jest już tego świadomy, przedstawione przezeń pytania należy moim zdaniem rozumieć jako dotyczące konkretnie kwestii tego, jakie znaczenie należy nadać pojęciu „sposobów dostępu”, którym posłużono się w art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, jak również kwestii stopnia szczegółowości, jakiego można oczekiwać od informacji zamieszczonej w tym względzie w umowie.

88.

W tym miejscu należy ponownie przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy brać pod uwagę zarówno jego treść oraz cel, jak i kontekst, w jaki wpisuje się uregulowanie, którego stanowi on część ( 36 ).

89.

Jeśli chodzi o brzmienie art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, to w oparciu o sformułowania wybrane przez prawodawcę, mianowicie w języku niemieckim „die Voraussetzungen für diesen Zugang”, w języku angielskim – „methods for having access”, zaś w języku francuskim –„modalités d’accès à ces dernières” ( 37 ), można sformułować wniosek, że informacja przekazywana konsumentom nie może się ograniczać jedynie do samej wzmianki o różnych istniejących postępowaniach. Pragnę też jednak zwrócić uwagę, że w owych sformułowaniach jest mowa jedynie o „dostępie” do tych postępowań, a nie o trybach ich prowadzenia. Nie wynika z nich, że od kredytodawcy wymaga się zapewnienia takiego poziomu szczegółowości, aby w dokumentach umownych przekazywanych konsumentowi należało w całości powielić wszystkie obowiązujące przepisy proceduralne.

90.

Uważam, że ten wniosek znajduje potwierdzenie w kontekście, w jaki wpisuje się ten przepis, skoro już na samym początku art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 sprecyzowano, iż informacja ma być podana w sposób jasny i zwięzły, z czego wynika, że należy podać jedynie istotne informacje.

91.

Co się wreszcie tyczy celu realizowanego przez art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, chciałbym wskazać, że „informacja o istnieniu pozasądowych postępowań reklamacyjnych i odwoławczych, z których może skorzystać konsument, a jeżeli takie procedury istnieją – informacja o sposobach dostępu do nich” nie jest wymieniona w wykazie informacji, które – zgodnie z art. 5 dyrektywy 2008/48 – muszą być udzielone konsumentom przed zawarciem umowy. Wydaje się więc jasne, że prawodawca Unii uznał, iż ta informacja nie jest istotna z punktu widzenia porównywania ofert, lecz raczej rozwiązywania problemów, jakie mogą powstać przy wykonywaniu umowy ( 38 ). Celem tego przepisu jest zatem zachęcenie konsumenta do skorzystania z tych postępowań. Wszystko to oznacza moim zdaniem, że przekazana informacja wystarcza do tego, by uniknąć ewentualnych rozczarowań w tym względzie.

92.

Można zatem stwierdzić, że informacja o sposobach dostępu do wszelkich mających zastosowanie pozasądowych postępowań reklamacyjnych lub odwoławczych, która musi zostać zamieszczona w umowie na podstawie art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, ogranicza się do tego co konieczne, by zapewnić, iż kredytobiorca będzie mógł zdecydować, przy pełnej znajomości faktów, czy odpowiednie byłoby w jego przypadku skorzystanie z jednego z tych postępowań, a także by umożliwić mu złożenie takiej reklamacji lub takiego odwołania bez obawy o to, że zostanie on trwale pozbawiony możliwości dochodzenia swoich praw.

93.

Ten ostatni aspekt zdaje mi się o tyle istotniejszy, że w art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 mowa jest o wszelkich pozasądowych postępowaniach reklamacyjnych lub odwoławczych, niezależnie od tego, czy mają one charakter fakultatywny, czy też obligatoryjny. Nie uważam natomiast, że z tego celu wynika konieczność uszczegóławiania obowiązujących zasad proceduralnych, w tym dotyczących dopuszczalności, o ile ich nieprzestrzeganie nie skutkuje ostatecznym pozbawieniem konsumenta możliwości dochodzenia jego praw.

94.

Dokładniej rzecz ujmując, z powyższych rozważań wynika, że w umowie o kredyt konsumencki należy podać informacje:

95.

Moim zdaniem dyrektywa 2013/11 nie podważa tego wniosku. Wprawdzie jej art. 13 ust. 2 stanowi jedynie, że przedsiębiorcy – niezależnie od tego, kim są – udostępniają na swojej stronie internetowej, jeśli taka strona istnieje, oraz, w stosownych przypadkach, w ogólnych warunkach umów sprzedaży lub umów świadczenia usług między przedsiębiorcą a konsumentem informację o głównym podmiocie właściwym w zakresie alternatywnego rozstrzygania sporów (ADR) lub o podmiotach ADR, które są właściwe dla tych przedsiębiorców, w przypadkach gdy zobowiązują się oni lub są zobowiązani do korzystania z tych podmiotów do celów rozstrzygania sporów z konsumentami, która to informacja obejmuje adres ich strony internetowej. Niemniej, zgodnie z art. 3 ust. 1 owej dyrektywy jej przepisy są nadrzędne wyłącznie wówczas, gdy jakikolwiek jej przepis koliduje z przepisem innego aktu prawnego Unii dotyczącego pozasądowych postępowań w sprawie dochodzenia roszczeń wszczynanych przez konsumenta przeciwko przedsiębiorcy. Zważywszy że dyrektywa 2013/11 dokonuje harmonizacji minimalnej ( 40 ), aby stanęła w sprzeczności z drugą dyrektywą musiałaby ona ustanawiać wyższe standardy niż ta druga dyrektywa ( 41 ). Z uwagi na fakt, że to dyrektywa 2008/48 w sposób wyraźny wprowadza ostrzejsze wymogi informacyjne aniżeli dyrektywa 2013/11, a nie odwrotnie ( 42 ), nie ma żadnego powodu, aby uznać, iż obowiązek przekazania informacji, o którym mowa w art. 13 ust. 2 dyrektywy 2013/11, jest nadrzędny względem regulacji zawartej w art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 ( 43 ).

96.

Jeśli chodzi o postępowanie główne w sprawie C‑187/20, to w spornych umowach o kredyt konsumencki jest mowa o możliwości wszczęcia postępowania reklamacyjnego przed niemieckim rzecznikiem dla banków prywatnych. Wskazano w nich też, że zasady regulujące procedurę rozpatrywania reklamacji klientów w niemieckim sektorze bankowym udostępnia się na życzenie oraz że można się z nimi zapoznać w Internecie, jak również że reklamacje należy kierować w formie pisemnej na podany adres.

97.

Moim zdaniem te objaśnienia należy uznać za wystarczające z punktu widzenia wymagań określonych w art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48, o ile: po pierwsze, nie istnieją żadne inne pozasądowe postępowania reklamacyjne lub odwoławcze stosowane do tego rodzaju umów; po drugie, postępowanie reklamacyjne prowadzone przed niemieckim rzecznikiem dla banków prywatnych jest nieodpłatne i nie przewiduje się w jego przypadku wymogu reprezentacji prawnej, oraz po trzecie, nie istnieją żadne wymogi formalne mające zastosowanie do kierowania reklamacji do tego organu inne niż wysłanie reklamacji na piśmie pod wskazany adres, których niedochowanie mogłoby definitywnie uniemożliwić skarżącemu dostęp do tego konkretnego postępowania.

98.

W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pytanie szóste w sprawie C‑187/20 Trybunał udzielił następującej odpowiedzi: art. 10 ust. 2 lit. t) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że umowa o kredyt powinna określać: wszystkie pozasądowe procedury dochodzenia roszczeń lub procedury odwoławcze dostępne dla konsumentów; w stosownych przypadkach ich koszty; to, czy reklamację lub odwołanie należy wnieść w formie papierowej, czy też elektronicznej; adres poczty tradycyjnej lub elektronicznej, na który należy przesłać taką reklamację lub takie odwołanie; warunki formalne, które muszą być spełnione, jeżeli ich nieprzestrzeganie może prowadzić do utraty przez konsumenta jakiejkolwiek możliwości dochodzenia jego praw.

99.

Poprzez pytanie czwarte w sprawie C‑155/20 i pytanie siódme w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że kredytodawca może podnieść zarzut przedawnienia prawa do odstąpienia od umowy w sytuacji, w której konsument korzysta z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy długo po upływie czternastodniowego terminu biegnącego od dnia zawarcia umowy, o którym mowa w art. 14 ust. 1 lit. a) owej dyrektywy, ze względu na to, iż ani w umowie, ani po jej zawarciu nie wskazano którejś z informacji wymienionych w jej art. 10 ust. 2. Sąd odsyłający pragnie ponadto ustalić, czy – w razie udzielenia na to pytanie odpowiedzi twierdzącej – okoliczność, że kredytobiorca nie wiedział, iż prawo do odstąpienia od umowy przysługiwało mu również po upływie czternastodniowego terminu, o którym mowa w art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48, może stać na przeszkodzie podniesieniu takiego zarzutu przedawnienia prawa do odstąpienia od umowy.

100.

Punktem wyjścia jest tutaj art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48, który stanowi, że „[k]onsumentowi przysługuje prawo do odstąpienia od umowy o kredyt bez podania przyczyny w terminie czternastu dni kalendarzowych”. Zgodnie ze zdaniem drugim tego przepisu ów termin biegnie albo, jak wskazano w lit. a), od dnia zawarcia umowy o kredyt, albo, jak przewidziano w lit. b), od dnia, w którym konsument „otrzymał warunki umowy oraz informacje zgodnie z art. 10, jeżeli dzień ten przypada po dniu, o którym mowa w lit. a)”.

101.

Wbrew temu, co utrzymuje Komisja, kwestia istnienia ewentualnego terminu nie jest pozostawiona uznaniu państw członkowskich, lecz wchodzi w zakres dziedzin zharmonizowanych dyrektywą 2008/48. Uważam w istocie, że zezwolenie państwom członkowskim na określenie długości takiego okresu w prawie krajowym mogłoby zagrozić harmonizacji przewidzianej w art. 14 ust. 1 lit. a) w drodze oparcia się o przepis art. 14 ust. 1 lit. b) w odniesieniu do okresu na skorzystanie z prawa do odstąpienia. Wydaje się oczywiste, że brak obwarowania tego przepisu jakimkolwiek terminem stanowi przejaw celowego działania prawodawcy Unii, który zamierzał umożliwić konsumentom odstąpienie od umowy do chwili, w której otrzymają oni wszystkie informacje, niezależnie od charakteru (a tym samym od znaczenia gospodarczego) pominiętych informacji.

102.

W tych okolicznościach brak ograniczenia czasowego jest dokładnie tym skutkiem, który prawodawca Unii zamierzał osiągnąć właśnie taki rezultat, aby ukarać tych kredytodawców, którzy nie wywiązują się z obowiązków informacyjnych spoczywających na nich na podstawie art. 10 owej dyrektywy. Jest to więc sankcja dodatkowa względem tej, którą państwa członkowskie muszą ustanowić na podstawie art. 23 rzeczonej dyrektywy, jednakże nie podlega ich uznaniu.

103.

W tych okolicznościach brak możliwości powołania się przez kredytodawców na ograniczenia czasowe należy postrzegać jako stanowiący jeden z aspektów przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących umów o kredyt zawieranych z konsumentami i objęty pełną harmonizacją dokonaną przez tę dyrektywę.

104.

Jest to inny sposób wyrażenia tego, że z tej konstrukcji ustawowej wynika w sposób dorozumiany, że kredytodawca nie może powoływać się na rzeczywisty stan wiedzy konsumenta po to, by usprawiedliwić swoje własne uchybienie obowiązkom informacyjnym przewidzianym w art. 10 tej dyrektywy.

105.

Jest tak tym bardziej, że jeśliby porównać przepisy owej dyrektywy oraz przepisy zawarte w innych dyrektywach, na podstawie których przyznaje się konsumentom prawo do odstąpienia od umowy, okaże się, że w sytuacjach, w których prawodawca Unii zamierzał przyznać przedsiębiorcy możliwość powołania się na upływ terminu, to czynił na ten temat wyraźną wzmiankę, tak jak chociażby w art. 10 ust. 1 dyrektywy 2011/83/UE ( 44 ). Choć przyjęto ją później niż dyrektywę 2008/48, to prawodawca Unii postanowił nie zmieniać tej ostatniej i nie przewidywać w niej podobnego rozwiązania.

106.

Niemniej, w art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48 ustanowiono prawo do odstąpienia od umowy, a nie prawo do żądania jej unieważnienia ( 45 ). Z uwagi na to, że wykonanie umowy stanowi naturalny sposób wygaśnięcia zobowiązania umownego tego rodzaju, dochodzę do wniosku, iż art. 14 ust. 1 owej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że z przewidzianego w tym przepisie prawa do odstąpienia od umowy nie można skorzystać, jeżeli umowa o kredyt została już w pełni wykonana przez obie strony.

107.

Wniosek ten znajduje potwierdzenie, po pierwsze, w treści motywu 34 dyrektywy 2008/48, zgodnie z którym ustanawia ona prawo do odstąpienia na warunkach zbliżonych do przewidzianych w dyrektywie 2002/65, której art. 6 ust. 2 lit. c) stanowi, że przewidzianego w niej prawa do odstąpienia nie stosuje się do „umów, których wykonanie zostało już w pełni zakończone przez obie strony na wyraźne życzenie konsumenta, zanim konsument wykona prawo odstąpienia” ( 46 ).

108.

Po drugie, można przypomnieć, że obowiązki informacyjne ustanowione w art. 10 dyrektywy 2008/48 mają na celu umożliwienie konsumentom poznania zakresu ich praw i obowiązków w okresie wykonywania umowy. Po wykonaniu umowy w pełni owe obowiązki przestają mieć zatem jakiekolwiek znaczenie. W związku z tym dla zapewnienia osiągnięcia celów zamierzonych przez ten przepis nie wydaje się konieczne, aby zezwolić konsumentom na skorzystanie z przysługującego im prawa do odstąpienia od umowy, jeżeli została już ona faktycznie wykonana.

109.

W tych okolicznościach proponuję, aby na pytanie czwarte w sprawie C‑155/20 i pytanie siódme w sprawie C‑187/20 Trybunał udzielił następującej odpowiedzi: art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że kredytodawca nie może uniemożliwić konsumentowi skorzystania z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy, jeżeli wszystkie informacje wymienione w art. 10 ust. 2 owej dyrektywy nie zostały jeszcze zamieszczone w umowie o kredyt. Z tego prawa nie można jednakże skorzystać, kiedy wszystkie objęte umową zobowiązania zostaną już wykonane w całości.

110.

Poprzez pytanie piąte w sprawie C‑155/20 i pytanie ósme w sprawie C‑187/20 sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy kredytodawca może się powołać na zasadę zakazu nadużycia prawa, aby uniemożliwić konsumentowi skorzystanie z prawa do odstąpienia od umowy przysługującego mu na podstawie art. 14 ust. 1 zdanie pierwsze dyrektywy 2008/48, jeżeli od zawarcia umowy upłynął już znaczny okres.

111.

Na wstępie można zauważyć, że dyrektywa 2008/48 nie zawiera żadnych przepisów dotyczących ewentualnego nadużycia przyznawanych przez nią praw. Ponadto państwa członkowskie nie mogą się powoływać na zasady lub przepisy, nawet rangi konstytucyjnej, w celu wyłączenia stosowania prawa Unii ( 47 ).

112.

Można jednak zauważyć, że w prawie Unii istnieje ogólna zasada prawna, zgodnie z którą podmioty prawa nie mogą powoływać się na przepisy prawa Unii w sposób noszący znamiona oszustwa lub nadużycia ( 48 ). Dlatego też w dziedzinach regulowanych tym prawem możliwość powołania się na noszące znamiona nadużycia skorzystanie przez daną osobę z uprawnienia, które wywodzi ona z tego prawa, musi być oceniana wyłącznie w świetle tej zasady, a nie w świetle wymogów prawa krajowego.

113.

W ramach postępowania prejudycjalnego do Trybunału należy wyjaśnienie zakresu każdej ogólnej zasady prawa Unii w drodze wskazania, w stosownych przypadkach, szczegółowej wykładni, jaką należy nadać takiej zasadzie w okolicznościach określonych przez sąd odsyłający w skierowanym przezeń pytaniu ( 49 ), natomiast do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy taka sytuacja odpowiada okolicznościom faktycznym sprawy, a w konsekwencji wyciągnięcie ostatecznego wniosku co do odpowiedniego zastosowania tej zasady w danej sprawie ( 50 ).

114.

W odniesieniu do ogólnej zasady zakazu nadużycia prawa Trybunał miał już okazję podkreślić, że dla jej zastosowania konieczne jest wystąpienie czynnika obiektywnego i czynnika subiektywnego ( 51 ).

115.

Jeśli chodzi o czynnik obiektywny, to z ogółu obiektywnych okoliczności musi wynikać, że pomimo formalnego poszanowania przesłanek przewidzianych w uregulowaniach Unii skutek wypływający ze skorzystania z danego prawa stoi w jaskrawej sprzeczności z celami, którym owe uregulowania służą ( 52 ).

116.

Co się tyczy czynnika subiektywnego, chodzi o wymóg, że z ogółu obiektywnych czynników powinno wynikać, iż głównym celem spornych transakcji jest uzyskanie bezprawnej korzyści w drodze zastosowania prawa Unii. I tak zakaz praktyk stanowiących nadużycie nie znajduje zastosowania wówczas, gdy sporne transakcje, a konkretnie decyzję o skorzystaniu z pewnych rozwiązań prawnych lub o powołaniu się na określone ustalenia, można uzasadnić inaczej aniżeli tylko samą chęcią osiągnięcia takiej korzyści ( 53 ).

117.

W rozpatrywanym przypadku nie ulega wątpliwości, że celem prawa do odstąpienia od umowy, które przewidziano w art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/48, jest umożliwienie konsumentom zmiany podjętej decyzji, gdy – po otrzymaniu wszystkich informacji, o których mowa w art. 10 owej dyrektywy – dochodzą oni ostatecznie do wniosku, iż lepszym rozwiązaniem będzie niezaciągnięcie oferowanego kredytu ( 54 ).

118.

Podkreślam jednak, że przedmiotem sprawy rozpatrywanej przez sąd odsyłający nie jest samo skorzystanie z prawa do odstąpienia od umowy, lecz raczej możliwość powołania się na art. 14 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2008/48, zgodnie z którym z owego prawa można skorzystać bez ograniczeń czasowych dopóty, dopóki informacje wymienione w art. 10 tej dyrektywy nie zostają przekazane konsumentowi. Wyjaśniłem już, że moim zdaniem ten przepis ma konkretnie na celu ukaranie kredytodawców, którzy nie przekazują wymaganych informacji.

119.

W tym względzie uważam, że w sytuacjach, w których nie doszło do przekazania niezbędnych informacji, samego faktu skorzystania przez konsumenta z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy kilka lat po jej zawarciu nie można w żadnym przypadku traktować jako pozostającego w sprzeczności z tym celem, a raczej należy go uznać za w pełni z nim zgodny ( 55 ).

120.

Skoro w rozpatrywanych okolicznościach w sposób oczywisty nie występuje pierwszy czynnik konieczny do stwierdzenia, że miało miejsce nadużycie prawa, uważam, iż kredytodawca nie może się powołać na zasadę zakazu nadużycia prawa, aby uniemożliwić konsumentowi skorzystanie w późniejszym czasie z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy, jeżeli kredytodawca nie przekazał mu uprzednio wszystkich informacji wymienionych w art. 10 dyrektywy 2008/48.

121.

Nie oznacza to jednak, że skarżący, w tym nawet ci, których umowy o kredyt nie zostały jeszcze w pełni wykonane w chwili skorzystania przez konsumenta z prawa do odstąpienia od umowy, mają słuszność, gdy utrzymują, iż – wskutek takiego odstąpienia – kredytodawca jest zobowiązany zwrócić im w całości, w zamian za przekazanie pojazdu sprzedawcy, zapłacone miesięczne raty wraz odsetkami. Z okoliczności, że skorzystanie z prawa do odstąpienia od umowy przez konsumentów nie nosi znamion nadużycia, nie musi wynikać, iż działanie to musi lub choćby może wywoływać takie skutki, na jakie wskazują skarżący.

122.

W tym względzie można zauważyć, po pierwsze, że art. 14 ust. 3 lit. b) dyrektywy 2008/48 zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia, aby – w razie skorzystania z prawa do odstąpienia od umowy – konsument spłacił kredytodawcy nie tylko pożyczony kapitał, lecz także odsetki od tego kapitału wyliczone na podstawie uzgodnionej stopy oprocentowania kredytu należne od dnia „wypłaty” kredytu konsumentowi (to znaczy, w języku potocznym, od dnia jego „wykorzystania”) ( 56 ) do dnia spłaty kapitału.

123.

Oczywiście państwa członkowskie mogą postanowić, w kontekście sankcji, które są zobowiązane wprowadzić na podstawie art. 23 dyrektywy 2008/48, że nieumieszczenie w umowie o kredyt pewnych wymaganych informacji może skutkować utratą odsetek od pożyczonej kwoty. Niemniej jednak, jak jasno wynika z brzmienia tego przepisu, sankcje stosowane w przypadku naruszenia prawa Unii muszą być proporcjonalne. Wszystko to oznacza, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, że sankcje powinny być odpowiednio surowe w stosunku do wagi naruszeń, których dotyczą, zwłaszcza poprzez zapewnienie rzeczywiście odstraszającego skutku i przy poszanowaniu ogólnej zasady proporcjonalności ( 57 ).

124.

W związku z tym należy zaznaczyć, że – z jednej strony – odsetki od pożyczonej kwoty nie stanowią jedynie wynagrodzenia tytułem obsługi kredytu, lecz także, w stosownych przypadkach, rekompensatę za utratę wartości pieniężnej. Z drugiej strony już sam brak którejkolwiek z informacji wymienionych w art. 10 dyrektywy 2008/48 skutkuje wydłużeniem okresu na odstąpienie od umowy. A zatem, jeśli chodzi o informacje, które nie odnoszą się do treści umowy, lecz jedynie do jej otoczenia prawnego, tak jak ma to miejsce w przypadku informacji na temat postępowań pozasądowych, to nie wydaje się, aby ich pominięcie w umowie uzasadniało całkowitą utratę takich odsetek ( 58 ). Tego rodzaju brak jest o wiele mniej poważny niż na przykład brak oceny zdolności kredytowej wnioskodawcy ( 59 ) lub brak informacji o RRSO lub pewnych informacji dotyczących kosztów kredytu ponoszonych przez konsumenta ( 60 ). Moim zdaniem państwa członkowskie dysponują w tym względzie pewnym zakresem swobodnego uznania i mogą postanowić, że fakt nieprzekazania pewnych informacji, które nie pozostają w związku ze zobowiązaniami stron, należy miast tego rekompensować poprzez zasądzanie kary umownej.

125.

Podobnie, w tych przypadkach, w których stopa oprocentowania dla odsetek za opóźnienie obowiązująca w chwili zawarcia umowy i wyrażona w formie konkretnej liczby, o czym jest mowa w pytaniu pierwszym [w sprawie C‑33/20], nie została wyraźnie podana, to w zakresie, w jakim informacja na ten temat nie odnosi się do kosztów samego kredytu, lecz raczej do kosztów ewentualnego opóźnienia, wydaje mi się również bardziej zgodne z zasadą proporcjonalności podejście zakładające, że takie zaniechanie naprawia się poprzez uniemożliwienie kredytodawcy dochodzenia odsetek za opóźnienie przewidzianych w umowie (a nie odsetek od pożyczonej kwoty), co obejmuje, w razie konieczności, zasądzenie odszkodowania.

126.

Po drugie, chciałbym zauważyć, co się tyczy skutków wywieranych przez odstąpienie od umowy kredytu w odniesieniu do umowy dotyczącej dostawy towarów lub świadczenia usług, która jest finansowana tym kredytem, że dyrektywa 2008/48 nie określa, jakie powinny lub jakie mogłyby być to skutki ( 61 ). To prawda, że w takim przypadku zaciągnięty kredyt można zakwalifikować jako kredyt wiązany, o ile spełnione są warunki wskazane w art. 3 lit. n) dyrektywy 2008/48. Niemniej jednak jedyny przepis dyrektywy 2008/48, który odnosi się do skutków skorzystania z prawa do odstąpienia od umowy w przypadku kredytu wiązanego, mianowicie jej art. 15 ust. 1, reguluje sytuację, w której konsument korzysta z tego prawa w odniesieniu do umowy dotyczącej dostawy towarów lub świadczenia usług. Brak jest jednak przepisu regulującego sytuację, w której prawo do odstąpienia tyczy się umowy o kredyt.

127.

Można zatem stwierdzić, że to do państw członkowskich należy określenie, jakie skutki dla umów sprzedaży finansowanych kredytem wywołuje skorzystanie z prawa do odstąpienia od umowy kredytu. Potwierdza to motyw 35, zgodnie z którym „[w] przypadku odstąpienia przez konsumenta od umowy o kredyt, w związku z którą otrzymał on towary […], niniejsza dyrektywa nie powinna naruszać jakichkolwiek uregulowań państw członkowskich w kwestiach dotyczących zwrotu towarów lub wszelkich kwestiach powiązanych”.

128.

O ile zakres uznania, jakim dysponują w tym względzie państwa członkowskie, nie jest nieograniczony (ponieważ nie mogą one ograniczać skuteczności przewidzianego w dyrektywie 2008/48 prawa do odstąpienia od umowy), o tyle mogą one uregulować skutki, jakie dla umowy sprzedaży ma skorzystanie z tego prawa. W szczególności nie widzę przeszkód, aby państwo członkowskie zezwoliło sprzedawcy, w przypadku gdy skorzystanie z prawa do odstąpienia od umowy prowadzi do unieważnienia transakcji sprzedaży z mocą wsteczną, na uwzględnienie utraty wartości zwracanych towarów wynikającej z ich używania przez konsumenta.

129.

Jestem nawet skłonny uznać, że państwa członkowskie są zobowiązane, w pewnych okolicznościach, do zapewnienia, aby konsument zapłacił sprzedawcy taką rekompensatę, jak zresztą przewidują to, w odniesieniu do właściwych im obszarów zastosowania, art. 7 dyrektywy 2002/65 i art. 14 ust. 2 dyrektywy 2011/83 ( 62 ). Zakaz bezpodstawnego wzbogacenia się stanowi bowiem zasadę wspólną porządkom prawnym państw członkowskich, która została uznana, przynajmniej w dorozumiany sposób, przez Trybunał jako jedna z zasad ogólnych prawa Unii ( 63 ). Zgodnie z tą zasadą osoba ponosząca stratę, która powoduje przysporzenie w majątku innej osoby bez ważnej podstawy prawnej tego wzbogacenia, ma prawo do odszkodowania, do wysokości tej straty, ze strony wzbogaconej osoby ( 64 ).

130.

Skoro rozpatrywane w niniejszych sprawach prawo do odstąpienia od umowy stanowi zagadnienie objęte prawem Unii, państwa członkowskie muszą przy określaniu skutków skorzystania z tego prawa uwzględniać wypracowaną przez Trybunał zasadę zakazu bezpodstawnego wzbogacenia się.

131.

W tym kontekście można zauważyć, że jeżeli uregulowanie krajowe przewiduje, iż w przypadku odstąpienia od umowy kredytu wszystkie związane umowy sprzedaży należy uważać za nieważne, to sprzedawca może ponieść szkodę, natomiast kupujący najpewniej uzyska przysporzenie w swoim majątku. Jest tak zazwyczaj w przypadku sprzedaży pojazdu finansowanego kredytem, ponieważ wartość samochodu na rynku wtórnym spada, w zależności od marki i modelu, od 10 do 30% już w chwili przejechania nim pierwszego kilometra. W związku z tym sprzedawca, który byłby obowiązany odebrać pojazd, w sposób nieunikniony poniósłby stratę. Z kolei kupujący siłą rzeczy uzyskałby przysporzenie w swoim majątku, ponieważ nie musiałby ponosić kosztów tej utraty wartości.

132.

Prawdą jest, że zasada zakazu bezpodstawnego wzbogacenia się nie może znaleźć zastosowania w przypadku winy, co oznacza, iż nie będzie się jej stosować w sytuacji, w której sprzedawca faktycznie naruszył przepisy dyrektywy 2008/48. Niemniej jednak aby sprzedawcę towarów można było uznać za współsprawcę czynu polegającego na naruszeniu art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 w związku z nieprzekazaniem wystarczających informacji w podpisanej umowie o kredyt, konieczne jest, aby sprzedawca uczestniczył w zawarciu lub przygotowaniu umowy o kredyt, co stanowi tylko jedną z sytuacji objętych zakresem pojęcia „kredytu wiązanego” w myśl definicji z art. 3 lit. n) dyrektywy 2008/48 ( 65 ). W każdej innej sytuacji sprzedawca powinien być w stanie się powołać na zasadę zakazu bezpodstawnego wzbogacenia się.

133.

Uważam zatem, że jeżeli konsument korzysta z prawa do odstąpienia od umowy, państwa członkowskie mogą – co najmniej – fakultatywnie przewidzieć, iż sprzedawca może odliczyć od zwracanego świadczenia kwotę odpowiadającą utracie wartości pojazdu. Przyznaję, że takie rozwiązanie może zniechęcać konsumentów do korzystania z przysługującego im prawa do odstąpienia od umowy, jednak moim zdaniem stanowi ono prostą konsekwencję faktu, iż korzystali oni z danych towarów lub usług przez pewien czas ( 66 ). Dlatego też nawet jeżeli skorzystanie przez niektórych skarżących z przysługującego im prawa do odstąpienia od umowy nie wydaje się nosić znamion nadużycia, sprzedawca może zostać zobowiązany do zwrócenia kupującemu całej wartości pojazdu tylko wówczas, gdy w prawie krajowym takie rozwiązanie jest w sposób wyraźny przewidziane jako sankcja za naruszenie przez sprzedawcę pewnych obowiązków, takich jak obowiązek oferowania kupującym usług jedynie tych towarzystw kredytowych, których umowy są zgodne z przepisami dyrektywy 2008/48. To sądy krajowe muszą ustalić, jakie są obowiązujące przepisy.

134.

W świetle całości powyższych rozważań proponuję, aby na pytanie piąte w sprawie C‑155/20 i pytanie ósme w sprawie C‑187/20 Trybunał udzielił następującej odpowiedzi: kredytodawca nie może się powołać na unijną zasadę zakazu nadużycia prawa, aby uniemożliwić konsumentowi skorzystanie z prawa do odstąpienia od umowy, które przysługuje mu na mocy art. 14 ust. 1 zdanie pierwsze dyrektywy 2008/48, tylko z tego powodu, że od chwili zawarcia umowy upłynął już znaczny okres. Nie oznacza to jednak – a jest tak z powodów, które przedstawiłem powyżej – że państwa członkowskie nie są uprawnione, a nawet zobowiązane do podjęcia odpowiednich kroków w ramach ich własnych systemów prawnych w celu zapewnienia, aby kredytodawcy nie ponosili straty finansowej wskutek skorzystania przez konsumenta z prawa do odstąpienia od umowy.

135.

Proponuję zatem Trybunałowi, by na pytania przedstawione przez Landgericht Ravensburg (sąd krajowy w Ravensburgu, Niemcy) odpowiedział następująco: