1.

Błotniak zbożowy (Circus cyaneus) to popularny ptak, który słynie, m.in., z „podniebnego tańca” podczas którego wykonuje w powietrzu akrobacje w postaci obrotów, zwrotów i salt w celu przyciągnięcia uwagi partnera ( 2 ).

2.

ESB Wind Development i Coillte planują budowę farmy wiatrowej w Keeper Hill, w hrabstwie Tipperary na obszarze specjalnie przeznaczonym na ochronę błotniaka zbożowego na podstawie dyrektywy 2009/147/WE (zwaną dalej „dyrektywą ptasią”) ( 3 ).

3.

Irlandzki organ An Bord Pleanála wydał pozwolenie w tym zakresie, między innymi dlatego, że w jego opinii zaproponowane przez deweloperów w planie zarządzania gatunkiem i siedliskami środki spełniają wymogi sformułowane w art. 6 ust. 3 dyrektywy 92/43/EWG (zwanej dalej „dyrektywą siedliskową”) ( 4 ), zgodnie z którym An Bord Pleanála jako właściwy organ krajowy powinien upewnić się, że budowa farmy wiatrowej nie wpłynie niekorzystnie na integralność obszaru wyznaczonego dla błotniaka zbożowego.

4.

Edel Grace i Peter Sweetman (zwani dalej „skarżącymi”) nie zgadzają się z powyższą opinią. Ich zdaniem, w zaistniałych okolicznościach, wymogi określone w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej nie zostały spełnione. Wobec powyższego wszczęli postępowanie przed irlandzkimi sądami w celu uchylenia pozwolenia wydanego przez An Bord Pleanála. Spór zawisł przed Supreme Court (sądem najwyższym, Irlandia), który skierował wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w celu jego rozstrzygnięcia.

5.

Trybunał miał już okazję rozpatrywać zakres art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej. Okoliczności faktyczne postępowania głównego różnią się od okoliczności będących przedmiotem oceny w poprzednich orzeczeniach, ze względu na cechy szczególne siedliska błotniaka zbożowego oraz sposób, w jaki dzięki ludzkiej interwencji siedlisko to jest chronione.

6.

Nie jest to również pierwsza sprawa rozpatrywana przez Trybunał dotycząca kolizji między promowaniem energii wiatrowej a ochroną ptaków, stanowiącymi godne pochwały środki przyczyniające się do ochrony środowiska naturalnego ( 5 ). Ze względu na konieczność pogodzenia rosnącego wykorzystywania przez państwa członkowskie odnawialnych źródeł energii, takich jak energia wiatrowa, z ochroną siedlisk i gatunków, takich jak błotniak zbożowy, na mocy dyrektyw ptasiej i siedliskowej, przedmiotowy spór daje Trybunałowi w samą porę cenną okazję do rozwinięcia swojego orzecznictwa dotyczącego art. 6 dyrektywy siedliskowej.

7.

Artykuł 4 ust. 1 dyrektywy ptasiej stanowi, że państwa członkowskie ustanowią na terenach najlepiej nadających się do ochrony ptaków wymienionych w załączniku I obszary specjalnej ochrony, zwane dalej „OSO” w następujący sposób:

„1.   Gatunki wymienione w załączniku I podlegają specjalnym środkom ochrony dotyczącym ich naturalnego siedliska w celu zapewnienia im przetrwania oraz reprodukcji na obszarze ich występowania.

[…]

Państwa członkowskie dokonują klasyfikacji przede wszystkim najbardziej odpowiednich obszarów pod względem liczby i powierzchni jako obszarów specjalnej ochrony dla zachowania tych gatunków, z uwzględnieniem wymogów ich ochrony w ramach morskiego i lądowego obszaru geograficznego, do którego niniejsza dyrektywa ma zastosowanie”.

8.

Pierwsze zdanie art. 4 ust. 4 dyrektywy ptasiej ustanawia wymogi odnośnie do ochrony OSO:

„W odniesieniu do obszarów ochrony, określonych w ust. 1 i 2, państwa członkowskie podejmują właściwe kroki w celu uniknięcia powstawania zanieczyszczenia lub pogorszenia warunków naturalnych siedlisk lub jakichkolwiek zakłóceń wpływających na ptactwo, o ile mają one znaczenie w odniesieniu do celów niniejszego artykułu”.

9.

Dyrektywa siedliskowa przewiduje tworzenie terenów mających znaczenie dla Wspólnoty (zwanych dalej „TZW”), których celem jest zabezpieczenie ochrony szczególnych typów siedlisk i poszczególnych gatunków zwierząt i roślin. TZW – zgodnie z dyrektywą siedliskową, wraz z OSO – zgodnie z dyrektywą ptasią stanowią obszar Natura 2000.

10.

W ramach sekcji zatytułowanej „Ochrona siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków” art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej stanowi:

„Każdy plan lub przedsięwzięcie, które nie jest bezpośrednio związane lub konieczne do zarządzania gatunkiem terenu, ale które może na nie w istotny sposób oddziaływać, zarówno oddzielnie, jak i w połączeniu z innymi planami lub przedsięwzięciami, podlega odpowiedniej ocenie jego skutków dla danego terenu z punktu widzenia założeń jego ochrony. W świetle wniosków wynikających z tej oceny oraz bez uszczerbku dla przepisów ust. 4 właściwe władze krajowe wyrażają zgodę na ten plan lub przedsięwzięcie dopiero po upewnieniu się, że nie wpłynie on niekorzystnie na dany teren oraz, w stosownych przypadkach, po uzyskaniu opinii całego społeczeństwa”.

11.

Artykuł 7 dyrektywy siedliskowej stosuje przywołane powyżej postanowienia dyrektywy ptasiej dotyczące OSO w następujący sposób:

„Obowiązki wynikające z art. 6 ust. 2, 3 i 4 niniejszej dyrektywy zastępują wszelkie obowiązki wynikające z art. 4 ust. 4 zdanie pierwsze [dyrektywy ptasiej] w odniesieniu do obszarów sklasyfikowanych zgodnie z art. 4 ust. 1 [dyrektywy ptasiej] lub uznanych w podobny sposób na mocy art. 4 ust. 2 [dyrektywy ptasiej], poczynając od daty wykonania niniejszej dyrektywy albo od daty klasyfikacji lub uznania przez państwo członkowskie na mocy [dyrektywy ptasiej], gdy ta ostatnia data jest późniejsza”.

12.

Błotniak zbożowy (Circus cyaneus) to średniej wielkości ptak drapieżny z obliczem przypominającym sowę, który występuje na wielu terenach Europy i Azji ( 6 ). Jest to gatunek ptaka objęty międzynarodową ochroną ( 7 ) i jest wymieniony w załączniku I do dyrektywy ptasiej ( 8 ). Zgodnie z art. 4 ust. 1 dyrektywy ptasiej gatunki ptaków wymienione w załączniku I do tej dyrektywy podlegają specjalnym środkom ochrony dotyczącym ich siedlisk w celu zapewnienia im przetrwania i reprodukcji ( 9 ), państwa członkowskie są zobowiązane do wyznaczenia najbardziej odpowiednich obszarów jako OSO dla ochrony tych gatunków.

13.

W 2007 r. Irlandia wskazała [obszar od] Slieve Felim do gór Silvermines jako obszar specjalnej ochrony (zwany dalej „OSO”) ( 10 ) obejmujący obszar nieco ponad 20900 ha zlokalizowany w hrabstwach Tipperary i Limerick ( 11 ). Celem ochrony tego OSO jest utrzymanie lub przywrócenie korzystnych warunków ochrony błotniaka zbożowego ( 12 ). Ten OSO jest uważany za „jedną z twierdz” błotniaka zbożowego w Irlandii i jest uznawany za jeden z pięciu najważniejszych obszarów w Irlandii dla tego gatunku ( 13 ). Wyznaczenie tego OSO przez Irlandię było wynikiem wszczętego przez Komisję postępowania w sprawie uchybienia przez to państwo zobowiązaniom państwa członkowskiego, w którym w wyroku z dnia 13 grudnia 2007 r. Trybunał orzekł, że Irlandia uchybiła zobowiązaniom, które ciążyły na niej na mocy dyrektywy ptasiej, między innymi poprzez niedopełnienie obowiązku wyznaczenia wystarczających obszarów specjalnej ochrony dla wielu gatunków ptaków, w tym błotniaka zbożowego ( 14 ).

14.

W postępowaniu głównym skarżący kwestionują wydanie pozwolenia na budowę przez urząd irlandzki An Bord Pleanála (zwany dalej „urzędem”) zezwalającego na budowę farmy wiatrowej składającej się z 16 turbin wiatrowych i powiązanej infrastruktury (zwanej dalej „farmą wiatrową”) położonej w całości na terenie OSO ( 15 ). Farma wiatrowa zajmuje powierzchnię 832 ha gruntów będących własnością Coillte, spółki państwowej wykonującej działalność gospodarczą w zakresie leśnictwa, która wraz z ESB Wind Development Limited, organem państwowym działającym w sektorze energetycznym (zwanymi dalej łącznie „deweloperami”) są wspólnie deweloperami farmy wiatrowej i zostali wskazani jako przypozwani w postępowaniu głównym.

15.

Department of Arts, Heritage and the Gaeltacht [departament sztuki, dziedzictwa i regionu irlandzkojęzycznego (Gaeltacht), zwany dalej „DAHG”] to organ rządu irlandzkiego odpowiedzialny za National Parks and Wildlife Service (służbę parków narodowych i ochrony przyrody, zwaną dalej „NPWS”), którego zadaniem jest ochrona siedlisk i pewnych gatunków ptaków i który jest także wskazany jako przypozwany w postępowaniu głównym. DAGH brał udział w procesie planowania farmy wiatrowej.

16.

Według informacji, jakimi dysponuje Trybunał, w 2013 r. deweloperzy przedłożyli wniosek dotyczący budowy farmy wiatrowej do North Tipperary County Council (zwanej dalej „radą okręgu”). Rada okręgu odmówiła wydania pozwolenia na budowę farmy wiatrowej, z tego względu, że farma wiatrowa doprowadziłaby do znacznej redukcji siedlisk, na których może żerować błotniak zbożowy, a zatem jej powstanie miałoby znacząco szkodliwy wpływ na status ochronny OSO.

17.

Deweloperzy odwołali się od decyzji rady okręgu do urzędu. Następnie doszło do wymiany pism między deweloperami a DAHG i wydania sprawozdania przez inspektora urzędu.

18.

W dniu 22 lipca 2014 r. urząd wydał pozwolenie na budowę farmy wiatrowej przez deweloperów. Przeprowadzając, w mniemaniu tego urzędu, odpowiednią ocenę, w rozumieniu art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, urząd uznał, że pod warunkiem zastosowania środków łagodzących wskazanych w propozycji deweloperów, w tym wdrożenia planu zarządzania gatunkami i siedliskami (zwanego dalej „planem zarządzania gatunkiem”), farma wiatrowa nie będzie miała niekorzystnego wpływu na integralność OSO.

19.

Skarżący odwołali się od decyzji urzędu do High Court (wysokiego trybunału, Irlandia), który z wielu względów oddalił zarzuty. Następnie skarżący otrzymali zgodę na wniesienie odwołania do Supreme Court (sądu najwyższego, Irlandia), który postanowił zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

20.

Zdaniem sądu odsyłającego trudność interpretacyjna, jaka pojawia się w związku z okolicznościami faktycznymi niniejszej sprawy, wynika z faktu, iż część siedliska, która jest korzystna dla błotniaka zbożowego, i która jest zatem kluczowa dla utrzymania integralności OSO, jako taka nie jest statyczna i zmienia się w czasie, tak że błotniak zbożowy zamieszkuje różne części terenu w różnych okresach czasu i co w części jest zależne od tego, w jaki sposób teren ten będzie zagospodarowany w wyniku ludzkiej interwencji.

21.

W celu przedstawienia kontekstu niniejszej sprawy do wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym załączono zestawienie zawierające informacje o faktach, które sąd odsyłający uznał za ustalone (zwane dalej „zestawieniem”). Zestawienie to przedstawia informacje dotyczące, między innymi, siedlisk błotniaka zbożowego, możliwego wpływu farmy wiatrowej na ten gatunek i środki przyjęte w planie zarządzania w celu przeciwdziałania temu wpływowi. Ponieważ te kwestie stanowią sedno dla tej sprawy, uznałem za użyteczne, aby przedstawić istotne informacje dotyczące tych aspektów.

22.

W odniesieniu do siedliska błotniaka zbożowego zestawienie wskazuje, że błotniaki zbożowe są przede wszystkim ptakami żyjącymi w otwartej przestrzeni, które potrzebują rozległych obszarów odpowiednich gruntów, na których mogą żerować. Nieporośnięte roślinnością torfowiska i wrzosowiska tradycyjnie uznawano za podstawowe siedlisko błotniaka, lecz w miarę rozwoju komercyjnej gospodarki leśnej, zaczęło przeważać żerowanie na plantacjach młodych drzewek iglastych. Preferowanymi żerowiskami błotniaka zbożowego są torfowiska i wrzosowiska, grunty uprawne położone na wzgórzach, nowe plantacje leśne, w których drzewa mają mniej niż 2 m wysokości oraz późniejsze etapy plantacji przedgęstwinowej wtórnej rotacji. Błotniaki zbożowe unikają gruntów uprawnych poddanych intensywnej uprawie, dojrzałych, jak też niedawno wykarczowanych plantacji leśnych. Z tego względu las, który nie jest przerzedzany ani wycinany, ale po prostu pozostawiony do dalszego wzrostu aż do osiągnięcia dojrzałości, co powoduje utworzenie się zwartego okapu ( 16 ), nie jest odpowiednim obszarem żerowania dla błotniaka zbożowego.

23.

Zgodnie z zestawieniem populacja błotniaka zbożowego w OSO będzie w coraz większym stopniu zależała od obecności niepokrytych roślinnością torfowisk i wrzosowisk oraz przedgęstwinowego lasu wtórnej rotacji. Wydaje się, że obszar torfowisk i wrzosowisk pozostanie dość stały, a obszar przedgęstwinowego lasu wtórnej rotacji będzie zmienny. Wobec tego rzeczywisty rozmiar żerowisk błotniaka zbożowego w obrębie OSO jest z natury dynamiczny, a nie statyczny, ponieważ nieustanie zmieniają się za sprawą aktywnego gospodarowania lasem. Brak aktywnego gospodarowania zalesianiem sam w sobie doprowadziłby do utraty żerowisk.

24.

Zestawienie określa cztery potencjalne strefy wpływu farmy wiatrowej na błotniaka zbożowego. Po pierwsze, nastąpi trwała utrata siedlisk, szacowana na 9 ha, co stanowi ponad 1% obszaru całkowitego. Utrata ta obejmuje:

25.

Po drugie, szacuje się, że efekt przemieszczenia błotniaków zbożowych w promieniu 250 m od turbiny oznaczałby całkowitą utratę w okresie trwania przedsięwzięcia żerowiska o powierzchni 162,7 ha.

26.

Po trzecie, należy spodziewać się, że działalność budowlana będzie zniechęcać do żerowania.

27.

Po czwarte, ryzyko kolizji błotniaków zbożowych z turbinami wydaje się niewielkie w kontekście dostępnych badań.

28.

Zestawienie przedstawia przewidziane w planie zarządzania gatunkiem sposoby zmiany obecnie stosowanego systemu zarządzania i odnosi się do ewentualnego oddziaływania farmy wiatrowej na błotniaka zbożowego ( 17 ). Po pierwsze, plan zarządzania gatunkiem przewiduje przywrócenie przed rozpoczęciem budowy farmy wiatrowej, trzech obecnie zasadzonych torfowisk powierzchniowych, obejmujących całkowity obszar 41,2 ha, z czego 14,2 ha jest usytuowanych w odległości 250 metrów od turbiny.

29.

Po drugie, w trakcie trwania przedsięwzięcia plan zarządzania gatunkiem poddaje 137,3 ha lasu rotacji wtórnej „wrażliwemu” zagospodarowaniu. To „wrażliwe” zagospodarowanie przewiduje wycinkę i zastąpienie obecnego lasu ze zwartym okapem drzewostanu, aby zapewnić istnienie 137,3 ha lasu ze stale przerzedzonym okapem drzewostanu jako żerowiska, celem zapewnienia trwałego żerowiska oraz korytarza ekologicznego między dwoma obszarami otwartego torfowiska. Zostanie to wykonane etapowo, począwszy od roku poprzedzającego rozpoczęcie budowy.

30.

Po trzecie, roboty budowlane byłyby co do zasady przeprowadzane poza okresem lęgowym.

31.

W związku z powyższym sąd odsyłający wskazuje, że jak wynika z zestawienia, zdecydowana część OSO wiąże się z komercyjną gospodarką leśną, która zapewnia odpowiednie siedlisko dla błotniaka zbożowego jedynie podczas części cyklu życia drzew iglastych. Gdyby pozwolić na to, aby wszystkie drzewa, przy braku zarządzania komercyjną gospodarką leśną, rosły aż do osiągnięcia dojrzałości i nie były wycinane i zastępowane nowymi, siedlisko w zalesionych częściach OSO przestałoby być korzystne dla błotniaka zbożowego. Wobec tego zasadniczy cel, dla którego utworzono OSO, jest spełniany dzięki temu, że las ulega ciągłym dynamicznym zmianom w wyniku komercyjnej gospodarki leśnej, co sprawia, że jego części, które są w dowolnym momencie odpowiednim siedliskiem dla błotniaka zbożowego, nieustannie się zmieniają.

32.

Wobec powyższego zdaniem sądu odsyłającego obszar siedlisk, jakie zostaną utracone w następstwie budowy farmy wiatrowej, niekoniecznie stanowiłby część odpowiedniego siedliska w dowolnym momencie, lecz jedynie stanowiłby część siedliska, które mogłoby być odpowiednie w zależności od przyjętego sposobu zarządzania komercyjną gospodarką leśną. Jednakże sąd odsyłający stwierdza, iż jest wątpliwe, czy trwała utrata na okres trwania przedsięwzięcia istotnego obszaru potencjalnego siedliska oznacza, że zasadnicza integralność terenu wyznaczonego jako OSO jest zagrożona, nawet gdyby ogólne zagospodarowanie terenu prowadzono w sposób mający na celu utrzymanie, a nawet poprawę jego przydatności jako siedliska błotniaka zbożowego.

33.

Na tej podstawie sąd odsyłający stwierdził, że jest przekonany w świetle ustalonych okoliczności faktycznych, iż plan zarządzania gatunkiem pozwoliłby co najmniej utrzymać – a najprawdopodobniej również zwiększyć – obszar dostępnego odpowiedniego siedliska. Jednakże sąd odsyłający nie ma jasności w odniesieniu do prawidłowej wykładni art. 6 dyrektywy siedliskowej, czy z uwagi na dynamiczny charakter tego obszaru w świetle prawa Unii dopuszczalne jest uznanie planu zarządzania gatunkiem za – jak twierdzi urząd – środek łagodzący, w świetle orzecznictwa Trybunału – czy raczej jako środek kompensujący, jak twierdzą skarżący – przy czym ten pierwszy jest regulowany w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, a drugi w art. 6 ust. 4 tej dyrektywy.

34.

W tych okolicznościach Supreme Court (sąd najwyższy, Irlandia) zwrócił się do Trybunału z następującym pytaniem:

„Czy w sytuacji gdy

środki takie jak opisane w lit. c) mogą być w sposób słuszny uznane za łagodzące?”.

35.

Skarżący, deweloperzy, urząd, rząd niderlandzki i Komisja przedstawili uwagi na piśmie oraz wzięli udział w rozprawie, która odbyła się w dniu 1 lutego 2018 r.

36.

Skarżący i Komisja podnoszą, że środki zaproponowane w planie zarządzania gatunkiem są niewystarczające, aby stanowić środki ochronne (łagodzące) ( 18 ) w rozumieniu orzecznictwa Trybunału dokonującego wykładni art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, ponieważ nie powodują one uniknięcia lub ograniczenia negatywnych skutków dla integralności tego OSO, jakie powstaną wskutek budowy farmy wiatrowej. Ten argument jest podnoszony w nawiązaniu do orzeczeń Trybunału, m.in. w sprawach Sweetman ( 19 ), Briels ( 20 ), Orleans ( 21 ) oraz Komisja/Niemcy (zwanej „sprawą Elektrownia Moorburg”) ( 22 ). Skarżący i Komisja podkreślają, że dynamiczny charakter siedliska i sposób jego zarządzania nie mają charakteru decydującego, gdyż istnieją części siedliska (obszary torfowisk i wrzosowisk), które nie mają wcale charakteru dynamicznego, a OSO musi być postrzegany szeroko, biorąc pod uwagę wszelkie aktywności błotniaka zbożowego na całym terenie objętym ochroną.

37.

Przedstawiciel skarżących podkreślił na posiedzeniu, między innymi, że OSO powinien by postrzegany jak każdy z obszarów, które mają potencjał, aby stanowić odpowiednie siedlisko, a nie tylko jako obszar składający się z „poszczególnych fragmentów” stanowiących siedlisko błotniaka zbożowego w określonym czasie. W związku z tym nie jest możliwie wzniesienie i eksploatacja turbin wiatrowych bez zmniejszenia obszaru, który może potencjalnie stanowić odpowiednie siedlisko dla błotniaka zbożowego w okresie trwania projektu, a co za tym idzie, nastąpi znaczna utrata odpowiednich siedlisk dla błotniaka zbożowego, co stanowi bezpośredni negatywny skutek wobec integralności OSO, którego nie można uniknąć lub zminimalizować za pomocą środków, jakie zaproponowano w planie zarządzania gatunkiem.

38.

Przedstawiciel Komisji podniósł ponadto, że podejście na zasadzie „braku straty netto” istniejącej powierzchni siedlisk i co za tym idzie niewzięcie pod uwagę obszarów, które mają potencjał, by stać się żerowiskiem, oznacza przyznanie mniejszej ochrony wskazanym gatunkom niż wskazanym typom siedlisk, co nie znajduje oparcia w dyrektywie siedliskowej.

39.

Ponadto Komisja zapewniła, że dwa podstawowe obowiązki przewidziane w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, zgodnie z wykładnią Trybunału, odnoszące się do środków zaproponowanych w planie zarządzania gatunkiem nie zostały spełnione. Po pierwsze, brak jest w planie zarządzania gatunkiem środka, który przeciwdziałałby negatywnym skutkom wynikającym z bezpośredniej trwałej utraty 1 hektara oczyszczonego z drzew torfowisk i podmokłych użytków zielonych, jak też bezpośredniej czasowej utraty dodatkowych 2 ha oczyszczonego z drzew torfowiska, a przewidziany w planie zarządzania gatunkiem środek w postaci przywrócenia torfowisk powierzchniowych i podmokłych wrzosowisk może zrekompensować tę stratę w innych częściach OSO, jednak nie powoduje jej zmniejszenia lub uniknięcia. Podobnie w odniesieniu do bezpośredniej trwałej utraty 6 ha dojrzałego lasu i niedostępności dodatkowych 162,7 ha siedlisk żerowych wobec efektu przemieszczenia turbin, zaproponowany w planie zarządzania gatunkiem środek w postaci „wrażliwego” zarządzania gatunkiem innych obszarów leśnych nie odnosi się do tej utraty potencjalnie odpowiedniego żerowiska, ale raczej dotyczy kompensowania tego skutku. Po drugie, środki przewidziane w planie zarządzania gatunkiem w dniu, gdy wydano pozwolenie, nie mogły dawać wymaganej pewności zgodnie z orzecznictwem Trybunału.

40.

Rząd niderlandzki, urząd, i deweloperzy podnoszą, że zastosowywano się do art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej. Środki przewidziane w planie zarządzania gatunkiem są bowiem wystarczające, by uznać je za ochronne (łagodzące) środki w celu uniknięcia lub zmniejszenia negatywnych skutków wobec integralności OSO. Podnoszą oni, że wyroki Trybunału w sprawach Sweetman, Briels, Orleans oraz Elektrownia Moorburg różną się od przedmiotowej sprawy, i podkreślają, że postępowanie główne dotyczy ochrony gatunku, a nie ochrony typu siedliska, a zatem powinny być brane pod uwagę cele ochrony i kwalifikowane cechy OSO wobec danego gatunku. Kwestionują oni również stwierdzenie Komisji, że zaproponowanym w planie zarządzania gatunkiem środkom brakowało wymaganej pewności w dniu autoryzowania tych środków przez urząd.

41.

W szczególności rząd niderlandzki twierdzi, że badanie niekorzystnego wpływu na integralność tego terenu zgodnie z art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej różni się w odniesieniu do siedlisk gatunków (ptaków) w przeciwieństwie do siedlisk typu przyrodniczego, ponieważ wiąże się z uwzględnieniem celów OSO dla tego gatunku. W tym względzie wskazuje, że powinno się dokonywać rozróżnienia pomiędzy potencjalnie odpowiednim siedliskiem a siedliskiem, które jest w praktyce użytkowane, z tym skutkiem, że utrata części siedliska jako taka nie stanowi niekorzystnego oddziaływania o znaczącym rozmiarze w świetle dynamicznej natury terenu, przemieszczania się błotniaka zbożowego i faktu, że w rzeczywistości teren użytkowany jako siedlisko przez błotniaka zbożowego nie ulegnie zmniejszeniu.

42.

Urząd twierdzi w szczególności, że był zobowiązany do zbadania, czy proponowane przedsięwzięcie mogłoby mieć negatywny wpływ na trwały i istotny charakter OSO, a mianowicie, czy obniżyłoby ochronę zapewnianą przez OSO dla błotniaka zbożowego oraz w szczególności przydatność OSO jako żerowiska. W tym kontekście utrata niektórych odpowiednich a niektórych nieodpowiednich siedlisk w jednej części terenu niekoniecznie sama w sobie stanowi negatywny wpływ, z tego względu, że siedlisko nieustannie się zmienia. Wobec powyższego utrata jakiejś części siedliska w jednej części OSO powinna być rozpatrywana w kontekście proponowanego przedsięwzięcia jako całości, które obejmuje także aktywne zagospodarowanie w drodze przewidzianych w planie zarządzania gatunkiem środków łagodzących.

43.

Zdaniem urzędu, w przeciwieństwie do argumentów przedstawionych przez skarżących, aktywne zarządzanie nie kompensuje niekorzystnych skutków. Aktywne zarządzanie zapewnia raczej – w drodze komercyjnego zarządzania gospodarką leśną – że w okresie, na który wydano pozwolenie, obszar odpowiednich siedlisk błotniaka zbożowego zostanie utrzymany, jeśli nie powiększony. Wobec powyższego proponowane w planie zarządzania gatunkiem środki, które – jak podkreśla urząd – stanowią integralną część projektowanego przedsięwzięcia, mają na celu uniknięcie jakiegokolwiek negatywnego oddziaływania farmy wiatrowej na błotniaka zbożowego poprzez zapewnienie, że nie wystąpi strata netto, a faktycznie wystąpi wzrost netto obszaru żerowisk błotniaka zbożowego. W szczególności przedstawiciel urzędu podkreślił podczas rozprawy, że w tym przypadku nie dojdzie do trwałej utraty, gdyż siedliska nie mają nieodłącznej wartości jako takie i gospodarka leśna zapewnia stałe siedliska, jak ma to miejsce w przypadku obszaru torfowisk i wrzosowisk i że fakt „braku straty netto” był jedynie konstatacją stanu faktycznego dokonaną przez urząd w szczególnych okolicznościach tego postępowania.

44.

Deweloperzy twierdzą, między innymi, że strata wynikająca z trwałej, bezpośredniej utraty 9 ha i niedostępności 162,7 ha żerowisk z powodu wystąpienia efektu przemieszczenia, powinna być rozpatrywana w szerszym kontekście. Nie oznacza to, że nie będzie terenów odpowiednich do żerowania i gniazdowania dla błotniaka zbożowego w innych częściach OSO, a środki zaproponowane w planie zarządzania gatunkiem zapewniają, że zawsze będą dostępne dla błotniaka zbożowego żerowiska i obszary gniazdowania co najmniej o takiej powierzchni jak obszar obecnie dostępny. Przedstawiciel deweloperów podkreślił ponadto, że środki zaproponowane w planie zarządzania gatunkiem są „oddalone o lata świetlne” od braku pewności w rozumieniu utrwalonym w orzecznictwie Trybunału. W każdy wypadku, gdyby taki brak pewności miał miejsce, jego ocena nie należy do Trybunału.

45.

Poprzez pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy w okolicznościach dotyczących terenu wyznaczonego dla ochrony i zachowania gatunków, z którego część ulega zmianie w czasie na skutek interwencji człowieka w celu zaspokojenia potrzeb gatunku, art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że przedsięwzięcie, które wyłącza na czas jego realizacji część obszaru chronionego jako siedlisko odpowiednie dla gatunku, dla którego teren ten został wyznaczony, przy czym przedsięwzięciu towarzyszy plan, którego celem jest zapewnienie, że całkowity rozmiar siedlisk odpowiednich dla tego gatunku nie zmniejszy się, a nawet może wzrosnąć, wpływa niekorzystnie na integralność wspomnianego terenu.

46.

Pytanie sądu odsyłającego dotyczy zatem w istocie oceny środków zaproponowanych w planie zarządzania gatunkiem dotyczących utraty siedlisk błotniaka zbożowego wynikającej z trwałej utraty siedliska o powierzchni 9 ha i niedostępności 162,7 ha siedliska ze względu na efekt przemieszczenia wywołany przez turbiny ( 23 ).

47.

Jestem zdania, że przy ustalaniu, czy właściwy organ krajowy wywiązał się ze swoich zobowiązań wynikających z art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, powinien być uwzględniony cały teren wyznaczony jako OSO na rzecz ochrony danego gatunku. Nie jest zgodne z orzecznictwem Trybunału, aby interpretować ten przepis w taki sposób, by przy dokonywaniu oceny, czy proponowane sposoby łagodzenia niekorzystnych skutków projektowanego przedsięwzięcia są wystarczające, wyłączać tereny, które do tej pory nie służyły jako siedlisko (tereny potencjalne). W kontekście postępowania głównego oznacza to, że środki zaproponowane w planie zarządzania gatunkiem nie spełniają wymogów odnośnie do wystarczających środków ochronnych (łagodzących) w rozumieniu art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

48.

Moja analiza dzieli się na trzy części. Po pierwsze, przedstawię kilka uwag wstępnych odnośnie do niektórych obowiązków nałożonych na właściwe organy krajowe mocą art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej zgodnie z wykładnią zawartą w orzecznictwie Trybunału, które jest istotne dla niniejszej sprawy. Po drugie, omówię mające zastosowanie orzeczenia Trybunału w odniesieniu do zakresu art. 6 ust 3 dyrektywy siedliskowej. Po trzecie, dokonam oceny ich zastosowania w okolicznościach niniejszej sprawy.

49.

W odniesieniu do obszarów sklasyfikowanych jako OSO, art. 7 dyrektywy siedliskowej przewiduje, że obowiązki wynikające z art. 4 ust. 4 zdanie pierwsze dyrektywy ptasiej zostają zastąpione, między innymi, obowiązkami wynikającymi z art. 6 ust. 2–4 dyrektywy siedliskowej, poczynając od daty wykonania tej dyrektywy albo od daty klasyfikacji na mocy dyrektywy ptasiej, gdy ta ostatnia data jest późniejsza ( 24 ). To oznacza, że plany lub przedsięwzięcia wpływające na obszary sklasyfikowane jako OSO zgodnie z dyrektywą ptasią, jak to ma miejsce w przypadku farmy wiatrowej w niniejszym postępowaniu, wchodzą w zakres, między innymi, art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

50.

Podsumowując, art. 6 dyrektywy siedliskowej stanowi, co następuje. Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy siedliskowej ma na celu zapewnienie, że są regularnie podejmowane pozytywne kroki w celu zachowania statusu ochronnego danego obszaru, podczas gdy art. 6 ust. 2–4 tej dyrektywy ma inny cel polegający na zapobieganiu wyrządzeniu szkód tym obszarom, a w wyjątkowych przypadkach, gdy szkoda musi być tolerowana, minimalizowaniu tej szkody. Artykuł 6 ust. 2 nakłada daleko idące obowiązki na właściwe organy państw członkowskich w celu uniknięcia pogorszenia stanu siedlisk lub niepokojenia gatunków. Artykuł 6 ust. 3 i 4 mają zastosowanie, w przypadku gdy istnieje plan lub przedsięwzięcie, który nie są bezpośrednio związane lub konieczne do zagospodarowania terenu ( 25 ).

51.

Trybunał uznał, że przepisy art. 6 dyrektywy siedliskowej powinny być interpretowane jako spójna całość w świetle celów w zakresie ochrony przyrody realizowanych przez tę dyrektywę. W związku z tym art. 6 ust. 2 i art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej zmierzają do zapewnienia tego samego poziomu ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, podczas gdy art. 6 ust. 4 tej dyrektywy stanowi odstępstwo od art. 6 ust. 3 zdanie drugie ( 26 ), umożliwiając tym samym właściwemu organowi krajowemu zatwierdzenie – pod pewnymi warunkami – planu lub przedsięwzięcia pomimo negatywnej oceny wydanej na podstawie art. 6 ust. 3.

52.

Artykuł 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ustanawia procedurę oceny, którą powinny przeprowadzić właściwe organy krajowe i która, w drodze wstępnego badania, ma zapewnić, aby zgoda na realizację planu lub przedsięwzięcia, które nie jest bezpośrednio związane z zagospodarowaniem danego obszaru, ani konieczne do jego zagospodarowania, ale które może w istotny sposób na niego oddziaływać, udzielano jedynie wówczas, gdy ten plan lub to przedsięwzięcie nie wpłynie niekorzystnie na integralność danego terenu. Przepis ten przewiduje zatem dwa etapy. Pierwszy etap, o którym mowa w art. 6 ust. 3 zdanie pierwsze dyrektywy siedliskowej, nakłada na właściwe organy krajowe państw członkowskich obowiązek przeprowadzenia odpowiedniej oceny skutków planu lub przedsięwzięcia dla chronionego terenu, w przypadku gdy istnieje prawdopodobieństwo, że plan lub przedsięwzięcie może w istotny sposób oddziaływać na ten teren ( 27 ).

53.

Drugi etap, którego dotyczy niniejsze postępowanie i o którym mowa w art. 6 ust. 3 zdanie drugie dyrektywy siedliskowej, a który następuje po przeprowadzeniu wspomnianej właściwej oceny, ogranicza udzielenie zgody na realizację takiego planu lub przedsięwzięcia jedynie do sytuacji, w których spełniony jest warunek braku niekorzystnego wpływu planu lub przedsięwzięcia na integralność danego terenu, zgodnie z art. 6 ust. 4 tej dyrektywy (zob. również pkt 57 i 58 niniejszej opinii) ( 28 ).

54.

Wobec tego Trybunał uznał, zgodnie ze zdaniem drugim art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, że właściwe organy krajowe mogą udzielić pozwolenia na plan lub przedsięwzięcie jedynie wtedy, gdy upewniły się, że nie wpłynie ono niekorzystnie na integralność obszaru, co ma miejsce wtedy, gdy z naukowego punktu widzenia nie istnieją żadne racjonalne wątpliwości co do braku możliwości wystąpienia takiego niekorzystnego wpływu ( 29 ). Trybunał dodatkowo wyjaśnił, że w dniu wydania decyzji zezwalającej na wdrożenie przedsięwzięcia nie powinno być żadnych racjonalnych naukowych wątpliwości co do braku niekorzystnego wpływu na integralność danego obszaru ( 30 ).

55.

Z drugiej strony, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem właściwe organy krajowe muszą odmówić zgody na plan lub przedsięwzięcie, jeżeli pozostaje niepewność co do braku niekorzystnego wpływu na integralność danego terenu. Trybunał uznał, że kryterium dotyczące udzielania pozwoleń przewidziane w art. 6 ust 3 zdanie drugie dyrektywy siedliskowej obejmuje zasadę ostrożności i umożliwia skuteczne zapobieganie niekorzystnym wpływom na integralność obszaru chronionego w następstwie zezwalania na plany lub przedsięwzięcia. Trybunał podkreślił, że mniej surowe kryterium udzielenia pozwolenia mogłoby nie zapewniać, w tak skuteczny sposób, urzeczywistnienia celu ochrony terenów, któremu służy przedmiotowy przepis ( 31 ).

56.

Stosowanie zasady ostrożności w ramach wykonania art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej wymaga od właściwych organów krajowych dokonania oceny oddziaływania tego przedsięwzięcia na przedmiotowy teren z punktu widzenia założeń ochrony tego terenu i co więcej uwzględnienia „środków ochronnych stanowiących część tego przedsięwzięcia mających na celu uniknięcie lub ograniczenie ewentualnych bezpośrednich niekorzystnych skutków dla tego terenu, aby upewnić się, że nie wpływa niekorzystnie na integralność terenu” ( 32 ). Środki opisane powyżej określają co do zasady to, co rutynowo oznacza się mianem środków łagodzących, który to termin został użyty przez sąd odsyłający w postanowieniu odsyłającym ( 33 ).

57.

Do tej pory Trybunał wolał nie stosować terminu „środki łagodzące” dla określenia obowiązków przewidzianych w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ze względu na to, że „brzmienie art. 6 dyrektywy siedliskowej nie zawiera żadnego odniesienia do jakiegokolwiek pojęcia »środków łagodzących«” ( 34 ). Ponadto Trybunał podkreślił, że skuteczność środków ochronnych przewidzianych w art. 6 dyrektywy siedliskowej ma na celu uniknięcie sytuacji, w których właściwe organy krajowe dopuszczają tzw. „środki łagodzące”, które są w istocie środkami kompensacyjnymi podejmowanymi w celu obejścia szczególnej procedury przewidzianej w art. 6 ust. 3, wydając pozwolenia na przedsięwzięcia, które niekorzystnie wpływają na dany teren ( 35 ).

58.

W konsekwencji, z obowiązków nałożonych na właściwe organy krajowe na mocy art. 6 dyrektywy siedliskowej, poddanych wykładni Trybunału wynika, że istnieje rozróżnienie między środkami ochronnymi stanowiącymi część planu lub przedsięwzięcia, które mają na celu uniknięcie lub ograniczenie ewentualnych bezpośrednich niekorzystnych skutków dla integralności terenu, na które można uzyskać pozwolenie na podstawie art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, z jednej strony, oraz, z drugiej strony, środkami kompensacyjnymi, które rekompensują lub wyrównują negatywny wpływu planu lub przedsięwzięcia na integralność terenu w szerszych ramach i które mogą zostać dopuszczone na mocy art. 6 ust. 4 tej dyrektywy ( 36 ). Stanowi to podstawę znaczącego orzecznictwa Trybunału dotyczącego zakresu art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

59.

Jak wspomniano powyżej, Trybunał miał już okazję wypowiedzieć się w przedmiocie zakresu art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, a w szczególności w wyrokach w sprawach Sweetman, Briels, Orleans i Elektrownia Moorburg. Ponieważ strony powołują się przed Trybunałem na te wyroki, przedstawię szczegółowo tok rozumowania Trybunału.

60.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym przedstawiony przez Supreme Court (sąd najwyższy, Irlandia) w sprawie Sweetman dotyczył oceny pewnych zaproponowanych środków stanowiących element planu budowy drogi, który wiązał z trwałą i nieodwracalną utratą chodnika wapiennego będącego częścią terenu wyznaczonego w celach ochronnych siedliska przyrodniczego o charakterze priorytetowym, chronionym mocą dyrektywy siedliskowej ( 37 ). W tym wyroku Trybunał orzekł, że brak naruszenia integralności terenu jako siedliska przyrodniczego, w rozumieniu art. 6 ust. 3 zdanie drugie dyrektywy siedliskowej oznacza, że musi zostać zachowany właściwy stan ochrony tego terenu; co z kolei wymaga zapewnienia „trwałego utrzymania istotnych cech danego terenu związanych z obecnością typu siedliska przyrodniczego, którego ochrona uzasadniła umieszczenie tego terenu” w wykazie terenów o istotnym znaczeniu dla Wspólnoty w rozumieniu tej dyrektywy ( 38 ).

61.

Na tej podstawie Trybunał uznał, że wspomniany teren został wyznaczony jako teren, na którym znajduje się typ siedliska o znaczeniu priorytetowym, w szczególności ze względu na występowanie na tym terenie chodników wapiennych, należącego do zasobów naturalnych, które w razie zniszczenia nie mogą zostać odtworzone ( 39 ). Realizacja celu ochrony tego terenu polega zatem na utrzymaniu we właściwym stanie ochrony istotnych cech tego terenu, a mianowicie występowania chodników wapiennych ( 40 ). Trybunał stwierdził, że po dokonaniu stosownej oceny oddziaływania planu lub przedsięwzięcia, właściwe władze krajowe dojdą do wniosku, że realizacja tego planu lub przedsięwzięcia doprowadzi do trwałej i nieodwracalnej utraty całości lub części typu siedliska o znaczeniu priorytetowym, którego ochrona była uzasadnieniem wyznaczenia tego terenu. Należy uznać, że taki plan lub przedsięwzięcie wywrze niekorzystny wpływ na integralność tego terenu, a zatem nie można wydać pozwolenia na podstawie art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ( 41 ).

62.

Sprawa Briels dotyczyła oceny niektórych środków przewidzianych w ramach proponowanego przedsięwzięcia poszerzenia drogi w Niderlandach, które miały wpływ na teren wyznaczony na mocy dyrektywy siedliskowej dla ochrony siedliska przyrodniczego typu „łąki trzęślicowe”. Realizacja tego celu ochrony polegała na rozszerzeniu obszaru tego typu siedliska i poprawie jego jakości ( 42 ). Przedmiotowe środki miały na celu stworzenie obszaru tego typu siedliska o powierzchni równej lub większej w innym miejscu na tym samym terenie w celu zastąpienia lub powiększenia obszarów podlegających negatywnym oddziaływaniom przedsięwzięcia ( 43 ).

63.

W wyroku tym Trybunał orzekł, że proponowane środki nie dotyczą ani uniknięcia, ani ograniczenia niekorzystnych skutków dla tego typu siedliska, lecz raczej mają na celu późniejszą kompensatę tych skutków i w tym kontekście środki te nie mogłyby zapewnić, że przedsięwzięcie nie wpłynie niekorzystnie na integralność tego terenu ( 44 ). Ponadto Trybunał zauważył, że „co do zasady ewentualne pozytywne skutki utworzenia w przyszłości nowego siedliska, które ma zrekompensować zmniejszenie powierzchni i utratę jakości takiego samego typu siedliska na terenie chronionym, mimo iż o większej powierzchni i o lepszej jakości, trudno będzie przewidzieć z pewnością, a w każdym przypadku będą widoczne dopiero za kilka lat” ( 45 ). W konsekwencji Trybunał uznał, że środki te nie mogą być uwzględnione w ramach procedury przewidzianej w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ( 46 ).

64.

Co godne odnotowania, w swej opinii w sprawie Briels rzecznik generalna E. Sharpston oddaliła argument podniesiony przez rząd niderlandzki i rząd Zjednoczonego Królestwa, że integralność terenu musi być rozpatrywana jako całość w kategoriach „korzyści lub straty netto”, co oznacza, że nie ma znaczenia, że dane siedlisko zostaje utracone w jednej części obszaru, pod warunkiem że co najmniej równoważna (a najlepiej większa) powierzchnia tego samego siedliska o tej samej jakości zostaje utworzona w innym miejscu na tym obszarze ( 47 ). Chociaż rzecznik generalna zgodziła się, że integralność obszaru należy rozpatrywać jako całość, podkreśliła, że we wszystkich przypadkach art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej wymaga uwzględnienia celów ochrony danego terenu i nawet jeśli przewidywany jest korzystny skutek netto, to nadal istnieje niekorzystny – być może nawet nieodwracalny – wpływ na istniejące siedlisko przyrodnicze i tym samym na integralność danego terenu ( 48 ).

65.

W sprawie Orleans Trybunał został skonfrontowany z koniecznością oceny proponowanych środków stanowiących część przedsięwzięcia polegającego na rozbudowie portu, który przewidywał utworzenie obszaru siedlisk przyrodniczych, które miałyby zostać utworzone przed wystąpieniem jakiegokolwiek ewentualnego niekorzystnego wpływu na istniejący typ siedliska, lecz które zostałyby ukończone po dokonaniu oceny znaczenia ewentualnego niekorzystnego wpływu na integralność tego terenu ( 49 ).

66.

W tym orzeczeniu Trybunał stwierdził, po pierwsze, że negatywne oddziaływanie na omawiany teren Natura 2000 było niewątpliwe, gdyż sąd odsyłający – który uznał, że proponowane środki będą skutkowały utratą całości 20 ha mulistego dna pływowego i gruntów międzypływowych – mógł je skwantyfikować ( 50 ). Po drugie, Trybunał stwierdził, że korzyści wynikające z utworzenia tych siedlisk zostały już uwzględnione w ocenie organu krajowego poprzez wykazanie braku istotnego negatywnego oddziaływania na ten teren, pomimo że wynik utworzenia tych siedlisk jest niepewny, gdyż tworzenie to nie zostało ukończone ( 51 ).

67.

Wobec tego Trybunał uznał, że okoliczności w postępowaniu w tej sprawie i sprawie Briels były podobne w zakresie, w jakim opierały się – w chwili przeprowadzenia oceny oddziaływania planu lub przedsięwzięcia na dany teren – na identycznym założeniu osiągnięcia korzyści w przyszłości, które miałyby załagodzić istotne negatywne oddziaływanie na teren, pomimo że tworzenie owych obszarów nie zostało zakończone ( 52 ). Wynika z tego, że negatywne oddziaływanie planu lub przedsięwzięcia, które nie jest bezpośrednio związane lub konieczne do zagospodarowania terenu i które narusza jego integralność, nie jest objęte art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ( 53 ).

68.

W sprawie Elektrownia Moorburg Komisja wszczęła przeciwko Niemcom postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, między innymi na tej podstawie, że nieprawidłowo zaklasyfikowały dany środek, jako środek łagodzący, zgodnie z art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ( 54 ). Przedmiotowy środek dotyczył przepławki zainstalowanej w pobliżu elektrowni Moorburg, mającej zrekompensować straty okazów ryb spowodowane funkcjonowaniem systemu chłodzenia elektrowni, który wymaga poboru dużych ilości wody z pobliskiej rzeki. Rzeka ta była szlakiem migracyjnym niektórych gatunków ryb, który znajdował się na szeregu obszarów Natura 2000 położonych w górnym odcinku rzeki ( 55 ).

69.

W wyroku w tej sprawie Trybunał uznał, że przepławka miała prowadzić do wzmocnienia zasobów ryb migrujących, dając tym gatunkom możliwość szybszego dotarcia do ich obszarów reprodukcyjnych, a zatem zrekompensowanie strat okazów ryb w pobliżu elektrowni Moorburg, dzięki czemu nie doszłoby do istotnego niekorzystnego oddziaływania na cele ochrony obszarów Natury 2000 usytuowanych powyżej tej elektrowni ( 56 ). Niemniej z oceny oddziaływania dokonanej przez niemieckie władze wynikało, że nie zawierała ona ostatecznych obserwacji co do skuteczności przepławki, lecz ograniczała się do wyjaśnienia, że skuteczność ta zostanie potwierdzona dopiero po wielu latach monitorowania ( 57 ). Dlatego w chwili wydania pozwolenia przepławka, nawet jeżeli miała ograniczyć istotne oddziaływanie wywoływane bezpośrednio w obszarach Natura 2000, nie mogła zagwarantować – ponad wszelką wątpliwość – wraz z innymi środkami przeznaczonymi do zapobieżenia negatywnym skutkowym pobierania wody z rzeki, że elektrownia nie będzie niekorzystnie oddziaływać na integralność terenu w rozumieniu art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ( 58 ).

70.

Na tej podstawie stwierdzam, że w żadnym z wymienionych wyroków Trybunał nie uznał, aby środki proponowane w ramach danego planu czy przedsięwzięcia były wystarczające, aby stanowić środki ochronne, które niwelowałyby lub redukowałyby wszystkie bezpośrednie negatywne skutki dla integralności danego terenu na podstawie art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

71.

Uważam, że chociaż okoliczności będące przedmiotem powyższych rozstrzygnięć nie są identyczne z okolicznościami niniejszej sprawy, pewne zasady ustalone w tych orzeczeniach, stanowią oparcie dla stwierdzenia, że środki zaproponowane w planie zarządzania gatunkiem są niewystarczające, aby stanowić środki ochronne pozwalające uniknąć – lub ograniczyć – bezpośredniego negatywnego wpływu na integralność OSO na podstawie art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej interpretowanego zgodnie z wykładnią Trybunału w zakresie, w jakim niniejszy plan zarządzania gatunkiem wyklucza uwzględnienie możliwych siedlisk błotniaka zbożowego.

72.

Jestem świadomy, że powyżej przywołane wyroki dotyczyły obowiązków określonych w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej w kontekście oceny proponowanych środków w ramach planu lub przedsięwzięcia, które miały niekorzystny wpływ na integralność terenu wyznaczonego dla chronionego typu siedliska zgodnie z tą dyrektywą. Muszę jednak zaznaczyć, że od wyroku w sprawie Sweetman (zob. pkt 60 niniejszej opinii) Trybunał, przy ocenie tego, czy środki proponowane w ramach planu lub przedsięwzięcia mogą zostać uznane za pozwalające na uniknięcie lub ograniczenie wszelkiego bezpośredniego niekorzystnego wpływu na integralność tego terenu – kładł nacisk na istotne cechy danego terenu powiązane ze względami uzasadniającymi jego wyznaczenie jako OSO.

73.

Ponadto w sprawach Briels, Orleans i Elektrownia Moorburg Trybunał uznał w istocie, że środki, które rekompensowały straty ilościowe w innej części danego terenu nie mogą zostać uznane za środki, które w wystarczającym stopniu łagodzą niekorzystne oddziaływanie na integralność danego terenu. Ponadto, począwszy od wyroku w sprawie Briels Trybunał podkreślał, że co do zasady bardzo trudno jest prognozować z jakąkolwiek dozą pewności korzyści płynące z utworzenia nowych obszarów siedliskowych, które mają na celu kompensowanie straty obszaru lub jakości danego siedliska na chronionym terenie (zob. pkt 63 niniejszej opinii).

74.

W niniejszej sprawie pragnę zauważyć, że celem ochrony danego OSO jest utrzymanie lub przywrócenie korzystnego stanu ochrony błotniaka zbożowego (zob. pkt 13 niniejszej opinii). Uważam ponadto, że stałą cechą tego OSO jest zapewnienie utrzymania wystarczających siedlisk dla błotniaka zbożowego zgodnie z celem ochronnym OSO.

75.

Jak wskazano w zestawieniu, farma wiatrowa będzie skutkować utratą terenu będącego żerowiskiem błotniaka zbożowego w obrębie OSO. Strata ta jest szacowana w zestawieniu jako trwała bezpośrednia strata 9 ha siedlisk i niedostępność 162,7 ha siedlisk z powodu efektu przemieszczenia wywołanego przez turbiny (zob. pkt 24 i 25 niniejszej opinii). Z tego względu projektowana farma wiatrowa usunie część istniejącego i potencjalnego siedliska błotniaka zbożowego. Czyni się zapewnienia, że środki przewidziane w planie zarządzania gatunkiem spowodują utrzymanie tej samej wielkości siedlisk w OSO jako całości, a zatem uniknie się niekorzystnego wpływu na integralność OSO.

76.

Moim zdaniem środki zaproponowane w planie zarządzania gatunkiem przypominają środki przewidziane w sprawach Briels i Orleans, ponieważ mogą one zapewnić wystarczające „istniejące” siedliska dla błotniaka zbożowego, ale nie rozwiązują one problemu u źródła, to jest, utraty koniecznych terenów. Również zgodnie z orzecznictwem Trybunału wobec tego, że korzyści, których można się spodziewać wskutek zastosowania środków zaproponowanych w planie zarządzania gatunkiem mają powstać w ciągu okresu trwania przedsięwzięcia, uważam, że w dniu wydawania zezwolenia przez właściwy organ nie został spełniony wymóg upewnienia się, by środki te ponad wszelką rozsądną wątpliwość pozwalały na uniknięcie bezpośredniego negatywnego oddziaływania na integralność omawianego OSO.

77.

Ponadto uważam, że w szczególnych okolicznościach niniejszej sprawy, potencjalne siedliska błotniaka zbożowego są częścią istotnych cech danego OSO, który przyczynia się do utrzymania korzystnego stanu ochrony błotniaka zbożowego. W związku z tym należy uwzględnić przy ocenie, czy proponowane w planie zarządzania gatunkiem środki są wystarczające do uniknięcia lub ograniczenia negatywnego oddziaływania farmy wiatrowej na integralność OSO. Obszary potencjalne w ramach terenu chronionego zgodnie z prawem Unii są niczym innym jak obszarami, które nie zostały do tej pory zagospodarowana, gdyż nie było takiej potrzeby wobec zmianujących się wymagań błotniaka zbożowego odnośnie do siedlisk lub też nie są jeszcze gotowe, by przyjąć okazy tego gatunku.

78.

Przypominam, że błotniak zbożowy jest gatunkiem ptaka wymienionym w załączniku I do dyrektyw ptasiej, a zatem zasługuje na szczególne środki ochrony dotyczące jego siedlisk, zgodnie z motywem 8 i art. 4 tej dyrektywy, w celu zapewnienia jego przetrwania i reprodukcji na terenie jego występowania ( 59 ). Jak stwierdzał Trybunał „[art.] 4 dyrektywy ptasiej przewiduje wzmocniony system ochrony, nakierowany szczególnie tak na gatunki wymienione w załączniku I, jak i gatunki wędrowne, który to system znajduje uzasadnienie w fakcie, że chodzi tu odpowiednio o gatunki najbardziej zagrożone i gatunki stanowiące wspólne dziedzictwo Unii Europejskiej” ( 60 ). Ponadto obowiązki nałożone na właściwe organy krajowe dotyczące ochrony tych gatunków winny być realizowane, zanim zaobserwuje się jakiekolwiek zmniejszenie liczebności ptaków lub urzeczywistni się ryzyko wyginięcia chronionego gatunku ( 61 ).

79.

W orzecznictwie Trybunału podkreśla się wagę przywiązywaną do zasady ostrożności w ocenie środków zgodnie z art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej (zob. w tej kwestii pkt 55 i 56 niniejszej opinii). W mojej ocenie, ma to tym bardziej zastosowanie do błotniaka zbożowego, który został wymieniony w załączniku do wytycznych Komisji w sprawie gatunków ptaków uznanych za szczególnie zagrożone przez farmy wiatrowe, wymagające przemieszczania siedlisk ( 62 ).

80.

Stwierdzam zatem, że w okolicznościach faktycznych postępowania głównego środki zaproponowane w planie zagospodarowania będącym częścią przedsięwzięcia inwestycyjnego, które mają zapewniać, że w żadnym momencie powierzchnia terenu, którego zasadniczym celem jest zapewnienie siedliska dla chronionego gatunku i który stanowi dla niego odpowiednie siedlisko, nie ulegnie zmniejszeniu, a nawet może zostać powiększona, mimo że część tego terenu przez cały okres trwania przedsięwzięcia nie będzie mogła służyć jako odpowiednie siedlisko dla tego gatunku – nie stanowią wystarczających środków ochronnych (łagodzących) w rozumieniu orzecznictwa Trybunału stanowiącego wykładnię art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

81.

W świetle powyższych rozważań proponuję, by Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na postawione przez Supreme Court (sąd najwyższy, Irlandia) pytanie prejudycjalne:

W sytuacji gdy:

takie środki jak opisane w lit. c) nie mogą zostać uznane za środki ochronne stanowiące część tego planu lub przedsięwzięcia, mające na celu uniknięcie lub ograniczenie ewentualnych bezpośrednich niekorzystnych skutków dla integralności terenu w celu zapewnienia, że ten plan lub to przedsięwzięcie nie wpłyną niekorzystnie na integralność danego terenu zgodnie z art. 6 ust. 3 dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory.