1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. L 95, s. 29).

2

Wniosek ten został złożony w ramach sporu między K. Sebestyén a Zsolt Csaba Kővári, OTP Bank, OTP Faktoring Követeléskezelő Zrt oraz Raiffeisen Bank Zrt w przedmiocie żądania stwierdzenia nieważności klauzul arbitrażowych umieszczonych w umowie z Raiffeisen Bank Zrt zawartej w celu otrzymania kredytu hipotecznego.

3

Motyw dwunasty dyrektywy 93/13 stanowi:

„[...] niniejsza dyrektywa dotyczy w szczególności warunków umownych, które nie zostały indywidualnie wynegocjowane [...];

4

Artykuł 3 tej dyrektywy stanowi:

„1.   Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.

2.   Warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.

Fakt, że niektóre aspekty warunku lub jeden szczególny warunek były negocjowane indywidualnie, nie wyłącza stosowania niniejszego artykułu do pozostałej części umowy, jeżeli ogólna ocena umowy wskazuje na to, że została ona sporządzona w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.

Jeśli sprzedawca lub dostawca twierdzi, że standardowe warunki umowne zostały wynegocjowane indywidualnie, ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na nim.

3.   Załącznik zawiera przykładowy i niewyczerpujący wykaz warunków, które mogą być uznane za nieuczciwe”.

5

Zgodnie z brzmieniem art. 4 ust. 1 tej dyrektywy:

„Nie naruszając przepisów art. 7, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna”.

6

Przepis art. 5 dyrektywy 93/13 stanowi:

„W przypadku umów, w których wszystkie lub niektóre z przedstawianych konsumentowi warunków wyrażone są na piśmie, warunki te muszą zawsze być sporządzone prostym i zrozumiałym językiem. Wszelkie wątpliwości co do treści warunku należy interpretować na korzyść konsumenta [...]”.

7

Artykuł 6 ust. 1 tej dyrektywy brzmi następująco:

„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.

8

Załącznik do tej dyrektywy zawiera wykaz postanowień umownych, o których mowa w art. 3 ust. 3 tego aktu prawnego. Punkt 1 lit. q) tego załącznika stanowi:

„Warunki, których celem lub skutkiem jest:

[...]

9

Artykuł 209 Polgári törvénykönyvről szóló 1959. évi IV. törvény (ustawy nr IV z 1959 r. – kodeks cywilny) w brzmieniu obowiązującym w postępowaniu głównym brzmi następująco:

„1.   Ogólne warunki umów, jak również postanowienia umowy zawartej z konsumentem, które nie były indywidualnie negocjowane, są warunkami nieuczciwymi, jeżeli wbrew wymogom dobrej wiary i lojalności określają prawa i obowiązki stron wynikające z umowy w sposób jednostronny i nieuzasadniony, ze szkodą dla strony przyjmującej te postanowienia.

2.   W celu ustalenia, czy dany warunek umowy jest nieuczciwy, należy zbadać wszystkie okoliczności, które istniały w chwili zawierania umowy i doprowadziły do jej podpisania, a także rodzaj umówionej usługi i stosunek spornego warunku do pozostałych postanowień umowy lub innych umów.

3.   W drodze przepisu szczególnego można określić warunki umowy zawartej z konsumentem, które mają nieuczciwy charakter lub które należy uznać za nieuczciwe w braku przeciwnego dowodu.

4.   Przepisy dotyczące nieuczciwych warunków umownych nie mogą być stosowane do postanowień umownych, które określają świadczenie główne, ani też do postanowień, które określają wzajemny stosunek pomiędzy świadczeniem i wynagrodzeniem.

5.   Nie można uznać warunku umownego za nieuczciwy, jeżeli został wprowadzony przepisem prawa lub ukształtowany zgodnie z postanowieniem przepisu prawa”.

10

Ustawa nr LXXI z 1994 r. o arbitrażu przewiduje w art. 3 ust. 1, że spory mogą być rozstrzygane w postępowaniu arbitrażowym, a nie w postępowaniu sądowym, jeżeli:

11

Artykuł 5 ust. 1 tej ustawy definiuje zapis na arbitraż jako umowę pomiędzy stronami, na podstawie której strony poddają rozstrzygnięciu sądu arbitrażowego spory, jakie wynikły lub jakie mogą wyniknąć w związku z określonym stosunkiem prawnym umownym lub pozaumownym.

12

Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy nr LXXI z 1994 r. sąd, do którego wniesiono pozew w dziedzinie, która była przedmiotem zapisu na arbitraż – poza pozwem, o którym mowa w art. 54 – orzeka o niedopuszczalności skargi, bez konieczności wzywania stron, lub też zawiesi postępowanie na wniosek jednej ze stron, chyba że uzna, iż zapis na arbitraż należy uznać za nieistniejący, nieważny, bezskuteczny lub niemożliwy do wykonania.

13

Zgodnie z art. 54 ustawy nr LXXI z 1994 r. od orzeczenia sądu arbitrażowego nie przysługuje środek zaskarżenia. Do sądu można wystąpić wyłącznie o stwierdzenie nieważności orzeczenia arbitrażowego w przypadkach wymienionych w art. 55 tej ustawy.

14

A fogyasztóval kötött szerződésben tisztességtelennek minősülő feltételekről szóló 18/1999. (II. 5.) Kormányrendelet (dekret 18/1999 z dnia 5 lutego w sprawie nieuczciwych warunków w umowach zawieranych z konsumentami) przewiduje w art. 1 ust. 1, że warunki umowne umowy kredytu zawartej z konsumentami mają nieuczciwy charakter w szczególności, gdy:

„[...]

[...]”.

15

W dniu 15 października 2008 r. K. Sebestyén podpisała z Raiffeisen Bank Zrt. umowę kredytu hipotecznego oraz porozumienie o ustanowieniu hipoteki. W tych dwóch aktach strony postanowiły, że w wypadku wystąpienia sporów, jakie mogą ewentualnie powstać pomiędzy nimi odnośnie do tej umowy lub tego porozumienia, zostaną one poddane, poza wyjątkami określonymi w kolejnym akapicie tego punktu, wyłącznej właściwości sądu złożonego z trzech arbitrów Pénz- és Tőkepiaci Állandó Választottbíróság (stałego sądu arbitrażowego ds. dewiz i kapitału).

16

Strony postanowiły również w tych aktach, że w przypadku postępowania nakazowego lub gdy postępowanie nakazowe przekształci się w postępowanie zwykle w wyniku wniesienia sprzeciwu dłużnika poddadzą spór, w zależności od wysokości spornej kwoty, wyłącznej właściwości Pesti Központi Kerületi Bíróság (centralnego sądu okręgu Peszt) lub Fővárosi Bíróság (sądu stołecznego).

17

Jak wynika z postanowienia odsyłającego, przed podpisaniem umowy kredytu hipotecznego oraz porozumienia o ustanowieniu hipoteki bank poinformował K. Sebestyén o różnicach istniejących pomiędzy przepisami proceduralnymi sądu arbitrażowego a przepisami proceduralnymi zwykłych sądów. Ponadto w chwili podpisania umowy bank zwrócił również szczególną uwagę K. Sebestyén na okoliczność, iż postępowanie arbitrażowe jest postępowaniem jednoinstancyjnym, to znaczy, że strony nie mają prawa wniesienia odwołania. Koszty spowodowane wszczęciem i przeprowadzeniem postępowania arbitrażowego zazwyczaj są wyższe niż koszty postępowania przed sądem zwykłym.

18

Niemniej jednak K. Sebestyén, uznawszy, że zawarty w tym umowie oraz w tym porozumieniu zapis na sąd polubowny z jednej strony stawiał Raiffeisen Bank Zrt w korzystnej sytuacji oraz z drugiej strony w sposób nieuzasadniony ograniczał przysługujące jej konstytucyjne prawo wystąpienia do sądu, zwróciła się do Szombathelyi Törvényszék o stwierdzenie nieważności rzeczonych klauzul.

19

W tych okolicznościach Szombathelyi Törvényszék postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

20

Na mocy art. 99 regulaminu postępowania przed Trybunałem jeżeli odpowiedź na pytanie prejudycjalne można wywieść w sposób jednoznaczny z orzecznictwa lub jeżeli odpowiedź na pytanie prejudycjalne nie pozostawia żadnych uzasadnionych wątpliwości, Trybunał może w każdej chwili, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem.

21

Przepis ten należy zastosować w niniejszej sprawie.

22

Sąd odsyłający poprzez swoje pytania, które należy przeanalizować łącznie, zasadniczo zamierza do ustalenia, czy art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że zamieszczony w umowie kredytu hipotecznego zawartej między bankiem a konsumentem warunek, przyznający wyłączną właściwość do rozpatrywania wszelkich sporów powstałych w ramach tej umowy stałemu sądowi polubownemu, od którego orzeczeń nie przysługuje skarga w prawie krajowym, należy uznać za nieuczciwy warunek w umowie w rozumieniu tego przepisu, i to nawet wówczas, gdy przed podpisaniem tej umowy konsument otrzymał ogólne informacje dotyczące istniejących różnic między postępowaniem przed sądem polubownym a zwykłym postępowaniem sądowym.

23

Na wstępie należy wskazać, że jak wynika z art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, jej zakresem zastosowania objęte są jedynie te zamieszczone w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem postanowienia, które nie zostały indywidualnie wynegocjowane (wyrok Constructora Principado, C‑226/12, EU:C:2014:10, pkt 18).

24

W tym względzie art. 3 ust. 2 tej dyrektywy stanowi jednak, że warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione mu w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej (postanowienie Pohotovosť, C‑76/10, EU:C:2010:685, pkt 57).

25

Należy również wyjaśnić, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem właściwość Trybunału w tym zakresie obejmuje dokonywanie wykładni pojęcia „nieuczciwych postanowień umownych”, o których mowa w art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz w jej załączniku, jak też wykładni kryteriów, jakie sąd krajowy może lub powinien stosować w toku badania postanowienia umownego w świetle przepisów tej dyrektywy, przy czym zadaniem sądu krajowego jest dokonanie skonkretyzowanej kwalifikacji danego postanowienia umownego w oparciu o wskazane kryteria oraz w świetle okoliczności danej sprawy. Wynika stąd, że Trybunał powinien ograniczyć się w swej odpowiedzi do udzielenia sądowi odsyłającemu wskazówek, które ten ostatni powinien uwzględnić przy dokonywaniu oceny nieuczciwego charakteru rozpatrywanego postanowienia umownego (wyrok Aziz, C‑415/11, EU:C:2013:164, pkt 66 i przytoczone tam orzecznictwo).

26

Należy przy tym podnieść, że powołując się na pojęcia dobrej wiary i znacznego braku równowagi pomiędzy prawami i obowiązkami stron, art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG definiuje jedynie w sposób abstrakcyjny elementy, które sprawiają, iż dany warunek umowny, który nie stanowił przedmiotu indywidualnych negocjacji, ma nieuczciwy charakter (zob. wyroki: Freiburger Kommunalbauten, C‑237/02, EU:C:2004:209, pkt 19; Pannon GSM, C‑243/08, EU:C:2009:350, pkt 37).

27

W tym względzie Trybunał orzekł, że aby ustalić, czy jakaś klauzula powoduje „znaczącą nierównowagę” praw i obowiązków stron wynikających z umowy na niekorzyść konsumenta, należy w szczególności wziąć pod uwagę zasady, jakie mają zgodnie z prawem krajowym zastosowanie w przypadku braku porozumienia stron w tym zakresie. Przeprowadzając taką analizę porównawczą, sąd krajowy będzie w stanie ocenić, czy i – w odpowiednim przypadku – w jakim zakresie umowa ta stawia konsumenta w sytuacji gorszej niż ta przewidziana w obowiązujących przepisach krajowych. Podobnie właściwe w tym względzie wydaje się przeprowadzenie analizy sytuacji prawnej konsumenta pod kątem posiadanych przezeń zgodnie z prawem krajowym możliwości doprowadzenia do zaprzestania stosowania nieuczciwych warunków (zob. wyrok Aziz, EU:C:2013:164, pkt 68).

28

W odniesieniu do kwestii, w jakich okolicznościach taka nierównowaga powstaje „w sprzeczności z wymogami dobrej wiary”, należy stwierdzić, że z uwagi na motyw szesnasty dyrektywy 93/13 sąd krajowy musi w tym zakresie sprawdzić, czy przedsiębiorca traktujący konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten przyjąłby taki warunek w drodze negocjacji indywidualnych (zob. wyrok Aziz, EU:C:2013:164, pkt 69).

29

Ponadto zgodnie z art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG nieuczciwy charakter warunków umownych jest oceniany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy, i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy (wyroki: Pannon GSM, EU:C:2009:350, pkt 39; VB Pénzügyi Lízing, C‑137/08, EU:C:2010:659, pkt 42). Wynika z tego, że w tej perspektywie należy również ocenić skutki, które dany warunek umowny może wywoływać w ramach prawa znajdującego zastosowanie do tej umowy, co wymaga zbadania krajowego porządku prawnego (zob. wyrok Freiburger Kommunalbauten, EU:C:2004:209, pkt 21; postanowienie Pohotovosť, EU:C:2010:685, pkt 59).

30

To właśnie w świetle tych kryteriów Szombathelyi Törvényszék powinien dokonać oceny nieuczciwego charakteru klauzuli arbitrażowej w postępowaniu głównym.

31

W tym względzie należy podkreślić, że załącznik do dyrektywy 93/13, do którego odsyła art. 3 ust. 3 tej dyrektywy, zawiera jedynie przykładowy i niewyczerpujący wykaz postanowień, które mogą być uznane za nieuczciwe (zob. wyrok Invitel, C‑472/10, EU:C:2012:242, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo), wśród których znajdują się w pkt 1 lit. q) tego załącznika dokładnie te warunki, których celem lub skutkiem jest wyłączenie lub ograniczenie prawa konsumenta do wystąpienia z powództwem, w szczególności zobowiązujące go do zwrócenia się wyłącznie do sądu polubownego nieobjętego przepisami prawa.

32

Chociaż o nieuczciwym charakterze określonego postanowienia umownego nie przesądza w sposób automatyczny sama treść załącznika do dyrektywy 93/13, to jednak jak już Trybunał orzekł, załącznik ten stanowi istotną przesłankę, na jakiej właściwy sąd może oprzeć swą ocenę nieuczciwego charakteru takiego postanowienia (wyrok Invitel, EU:C:2012:242, pkt 26).

33

Ponadto odnośnie do kwestii, czy warunek taki jak ten stanowiący przedmiot postępowania głównego można uznać za nieuczciwy warunek w umowie, i to nawet wówczas, gdy przed podpisaniem tej umowy konsument otrzymał ogólne informacje dotyczące istniejących różnic między postępowaniem przed sądem polubownym a zwykłym postępowaniem sądowym, należy podkreślić, że Trybunał orzekł już w kontekście art. 5 dyrektywy 93/13, iż poinformowanie, przed zawarciem umowy, o warunkach umownych i konsekwencjach zawarcia umowy ma dla konsumenta fundamentalne znaczenie. To w szczególności na podstawie tej informacji ten ostatni podejmuje decyzję, czy zamierza związać się warunkami sformułowanymi uprzednio przez przedsiębiorcę (wyrok Constructora Principado, EU:C:2014:10, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo).

34

Niemiej jednak nawet przyznając, że ogólne informacje otrzymane przez konsumenta przed zawarciem umowy spełniają wynikające z art. 5 tej dyrektywy wymogi prostego i zrozumiałego języka, sama ta okoliczność nie może pozwolić na wykluczenie nieuczciwego charakteru warunku takiego jak warunek będący przedmiotem postępowania głównego.

35

Jeśli zatem dany sąd krajowy dojdzie do wniosku, że dany warunek będący przedmiotem postępowania głównego należy uznać za nieuczciwy w rozumieniu dyrektywy 93/13/EWG, należy przypomnieć, że zgodnie z art. 6 ust. 1 tej dyrektywy sąd ten ma za zadanie wyciągnąć wszelkie wynikające z tego zgodnie z prawem krajowym konsekwencje w celu zapewnienia, by zapis ten nie był wiążący dla konsumenta (zob. podobnie wyrok Asturcom Telecomunicaciones, C‑40/08, EU:C:2009:615, pkt 59).

36

W świetle powyższych rozważań na przedstawione pytania należy odpowiedzieć, że art. 3 ust. 1 i 3 dyrektywy 93/13 oraz pkt 1 lit q) załącznika do tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż do sądu krajowego należy ustalenie, czy zamieszczony w umowie kredytu hipotecznego zawartej między bankiem a konsumentem warunek, przyznający wyłączną właściwość do rozpatrywania wszelkich sporów powstałych w ramach tej umowy stałemu sądowi polubownemu, od którego orzeczeń nie przysługuje skarga w prawie krajowym,– przy uwzględnieniu całości okoliczności towarzyszących zawarciu tej umowy – należy uznać za nieuczciwy warunek w umowie w rozumieniu tego przepisu. W ramach tej oceny dany sąd krajowy musi w szczególności:

W przypadku stwierdzenia nieuczciwego warunku do tego sądu należy wyciągnięcie wszelkich wynikających z tego zgodnie z prawem krajowym konsekwencji w celu zapewnienia, by warunek ten nie był wiążący dla konsumenta.

37

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:

Artykuł 3 ust. 1 i 3 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz pkt 1 lit. q) załącznika do tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż do danego sądu krajowego należy ustalenie, czy zamieszczony w umowie kredytu hipotecznego zawartej między bankiem a konsumentem warunek, przyznający wyłączną właściwość do rozpatrywania wszelkich sporów powstałych w ramach tej umowy stałemu sądowi polubownemu, od którego orzeczeń nie przysługuje skarga w prawie krajowym – przy uwzględnieniu całości okoliczności towarzyszących zawarciu tej umowy – należy uznać za nieuczciwy warunek w umowie w rozumieniu tego przepisu. W ramach tej oceny dany sąd krajowy musi w szczególności:

W przypadku stwierdzenia nieuczciwego warunku do tego sądu należy wyciągnięcie wszelkich wynikających z tego zgodnie z prawem krajowym konsekwencji w celu zapewnienia, by warunek ten nie był wiążący dla konsumenta.