1.

Przedmiotem niniejszej sprawy jest po raz pierwszy wykładnia art. 24 rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego ( 2 ) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1346/2000” lub „rozporządzeniem”). Przepis ten chroni dobrą wiarę tego, kto nie wiedząc o wszczęciu postępowania upadłościowego, spełnia świadczenie do rąk upadłego, mimo że mógł je skutecznie spełnić jedynie do rąk zarządcy.

2.

W postępowaniu głównym syndycy masy upadłości żądają od banku zapłaty pierwotnej kwoty należności upadłego, którą bank ten wypłacił już osobie trzeciej za okazaniem czeku wystawionego przez niego na podstawie dyspozycji złożonej przez upadłego przed wszczęciem postępowania upadłościowego. Bank nie zamierza płacić po raz drugi, tym razem do rąk syndyków masy upadłości, i powołuje się w celu swojej obrony na art. 24 rozporządzenia.

3.

Artykuł 24 ust. 1 rozporządzenia nr 1346/2000 stanowi:

„Świadczenie do rąk dłużnika

1.Kto w [danym] państwie członkowskim spełnia świadczenie do rąk dłużnika, przeciwko któremu w innym państwie członkowskim zostało wszczęte postępowanie upadłościowe, chociaż powinien był spełnić świadczenie do rąk zarządcy w tym postępowaniu, zostaje zwolniony ze zobowiązania, jeżeli nie wiedział o wszczęciu postępowania”.

4.

W dniu 11 maja 2006 r. spółka Association des Copropriétaires du Quartier des Arts złożyła do Tribunal de commerce de Bruxelles wniosek o ogłoszenie upadłości spółki Grontimmo SA ( 3 ).

5.

W dniach 22 i 24 maja 2006 r. dwie spółki wystawiły czeki na rzecz spółki Grontimmo na łączną kwotę 1400000 EUR celem częściowej zapłaty długów ciążących na nich względem spółki Grontimmo.

6.

W dniu 29 maja 2006 r. w spółce Grontimmo został powołany nowy zarząd. W tym samym dniu spółka Grontimmo i spółka Kostner Development INC. ( 4 ) – spółka prawa panamskiego, która została utworzona niewiele wcześniej – zawarły umowę, na mocy której spółka Grontimmo nabyła od spółki Kostner opcję zakupu za cenę 1400000 EUR. Przedmiotem tej opcji zakupu były akcje spółki prawa luksemburskiego oraz spółki utworzonej zgodnie z prawem Antyli Holenderskich.

7.

W dniu 2 czerwca 2006 r. nowy zarząd spółki Grontimmo złożył w banku Dexia Internationale Luxembourg ( 5 ) dyspozycję dotyczącą: 1) otwarcia rachunku w celu dokonania inkasa dwóch czeków na łączną kwotę 1400000 EUR; oraz 2) wystawienia przez bank Dexia czeku bankowego płatnego na rzecz spółki Kostner, w ciężar rachunku spółki Grontimmo, opiewającego na kwotę 1400000 EUR. W dniu 14 czerwca 2006 r. dokonano inkasa obu czeków w łącznej kwocie 1399900 EUR w dobro rachunku bankowego spółki Grontimmo.

8.

W dniu 4 lipca 2006 r. Tribunal de commerce de Bruxelles ogłosił upadłość spółki Grontimmo. Według opisu sądu odsyłającego upadły został tym samym zgodnie z prawem belgijskim pozbawiony zarządu całym swym majątkiem, co nastąpiło z mocy samego prawa od pierwszej godziny doby, w której wydano orzeczenie o wszczęciu postępowania upadłościowego. W szczególności zgodnie z prawem belgijskim dłużnicy upadłego nie mogą odtąd spełniać świadczeń ze skutkiem zwalniającym ze zobowiązania do rąk upadłego. Syndycy masy upadłości dokonali publikacji ogłoszenia o wszczęciu postępowania upadłościowego wyłącznie w Belgii, ale nie w Luksemburgu.

9.

W dniu 5 lipca 2006 r., to jest dzień po wszczęciu postępowania upadłościowego, bank wystawił na podstawie polecenia udzielonego przez spółkę Grontimmo już w dniu 2 czerwca 2006 r. czek na kwotę ceny zakupu opcji w wysokości 1400000 EUR na rzecz spółki Kostner. Spółka Kostner przedstawiła ten czek do zapłaty jeszcze w tym samym dniu i bank obciążył konto spółki Grontimmo odpowiednią kwotą.

10.

Syndycy masy upadłości spółki Grontimmo wezwali następnie bank do wpłaty kwoty zapłaconej spółce Kostner na rachunek bankowy spółki Grontimmo. Ich zdaniem ta zapłata została dokonana z naruszeniem zasady, iż upadły pozbawiony jest zarządu swym majątkiem, wobec czego zapłata ta jest bezskuteczna względem masy upadłości.

11.

Bank powołał się na art. 24 rozporządzenia nr 1346/2000 i wyjaśnił, że w momencie wystawienia i zapłaty czeku zgodnie z dyspozycją w dniu 5 czerwca 2006 r. nie wiedział o upadłości spółki Grontimmo, w związku z czym nie jest zobowiązany do zwrotu wskazanej wyżej kwoty do masy upadłości. W konsekwencji syndycy masy upadłości wystąpili do sądu odsyłającego z powództwem o zapłatę przeciwko bankowi.

12.

Postanowieniem z dnia 26 kwietnia sąd odsyłający zawiesił postępowanie i zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

13.

W postępowaniu przed Trybunałem uczestniczyli, w etapach pisemnym i ustnym, syndycy masy upadłości spółki Grontimmo, Banque Internationale à Luxembourg, rząd belgijski i Komisja Europejska. Rządy francuski i portugalski przedstawiły uwagi na piśmie. W rozprawie uczestniczył ponadto rząd niemiecki.

14.

Sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o dokonanie wykładni zwrotu „świadczenie do rąk [upadłego] dłużnika” zawartego w art. 24 rozporządzenia nr 1346/2000. Zmierza on do ustalenia, czy zwrot ten może obejmować również zapłatę, która nie została dokonana do rąk upadłego, ale na podstawie złożonej przez niego dyspozycji do rąk jego wierzyciela, i to na rachunek oraz na rzecz tego upadłego.

15.

Przed przystąpieniem do wykładni art. 24 należy po krótce odnieść się do kwestii umiejscowienia tego przepisu w ogólnym kontekście regulacyjnym rozporządzenia nr 1346/2000. Rozporządzenie to przewiduje bezpośrednie uznanie orzeczeń dotyczących wszczęcia postępowań upadłościowych ( 6 ). Poprzez to automatyczne uznanie skutki wynikające z postępowania na podstawie prawa państwa wszczęcia postępowania rozciągają się na wszystkie inne państwa członkowskie ( 7 ). Rozporządzenie zawiera przede wszystkim przepisy kolizyjnoprawne dotyczące określenia prawa właściwego i właściwego sądu. I tak, art. 4 ust. 1 rozporządzenia stanowi, że skutki postępowania upadłościowego określa prawo tego państwa członkowskiego, w którym zostaje wszczęte postępowanie.

16.

Z chwilą wszczęcia postępowania upadłościowego upadły traci z reguły, zgodnie z prawem państw członkowskich, prawo do zarządzania i rozporządzania swoim majątkiem. Tym samym traci on również uprawnienie do odbierania świadczeń: dłużnik upadłego nie może spełnić świadczenia do rąk upadłego ze skutkiem zwalniającym ze zobowiązania do rąk upadłego. Jeżeli jednak dłużnik upadłego spełnia świadczenie do jego rąk, to świadczenie to nie ma skutku zwalniającego z zobowiązania. Świadczenie takie jest zatem bezskuteczne względem uprawnionego odtąd do jego odbioru zarządcy. Dłużnik upadłego jest więc w tym przypadku zasadniczo zobowiązany do spełnienia świadczenia po raz kolejny, a konkretnie do rąk zarządcy.

17.

Z uwagi na to, że rozporządzenie nakazuje automatyczne uznanie skutków wszczęcia postępowania upadłościowego we wszystkich państwach członkowskich, dłużnicy upadłego, w braku wiedzy o wszczęciu postępowania w innym państwie członkowskim, narażeni są w konsekwencji na ryzyko spełnienia świadczenia do rąk osoby nieuprawnionej. To ryzyko jest szczególnie wysokie w przypadkach wszczynania postępowań upadłościowych w innych państwach członkowskich, ponieważ dłużnik upadłego praktycznie nie ma możliwości uzyskania aktualizowanych codziennie informacji na temat postępowań wszczętych we wszystkich innych państwach członkowskich. Dłużnik upadłego nie może w szczególności ograniczyć się do zapoznania się z dokonywanymi w jego państwie członkowskim ogłoszeniami o wszczętych postępowaniach upadłościowych, ponieważ rozporządzenie nie przewiduje obowiązku ogłaszania wszczęcia postępowania upadłościowego we wszystkich państwach członkowskich. I tak, również w niniejszej sprawie wszczęcie postępowania upadłościowego wobec spółki Grontimmo nie zostało podane do wiadomości publicznej w Luksemburgu.

18.

W tym kontekście w art. 24 chodzi o ochronę tych dłużników upadłego, którzy spełniają świadczenie po wszczęciu postępowania upadłościowego w dobrej wierze w sposób sprzeczny z nową sytuacją ( 8 ). W celu ochrony takich osób, które nie wiedząc o wszczęciu zagranicznego postępowania, spełniają świadczenie do rąk dłużnika, chociaż powinny były je spełnić do rąk zagranicznego zarządcy, rozporządzenie przewiduje, że takie świadczenie zwalnia ze zobowiązania ( 9 ).

19.

Moim zdaniem zakresem zastosowania art. 24 rozporządzenia nr 1346/2000 są objęte nie tylko świadczenia do rąk upadłego, które polegają na bezpośredniej zapłacie do jego rąk lub na dokonaniu bezpośredniego przysporzenia do jego rąk, ale ogólnie również przysporzenia do rąk osób trzecich, jeżeli dłużnik upadłego spełnia świadczenie na podstawie dyspozycji złożonej przez upadłego i na jego rachunek. Również takie przysporzenia należy uznać za „świadczenie do rąk dłużnika” w rozumieniu art. 24 rozporządzenia nr 1346/2000. Wynika to z wykładni zarówno treści, jak i ratio legis oraz celu art. 24 rozporządzenia.

20.

Skarżący w postępowaniu głównym, a także rządy belgijski, niemiecki i portugalski podnoszą argumenty przemawiające za wykładnią pojęcia „świadczenie”, która obejmuje również przysporzenie do rąk wierzyciela upadłego dokonane przez bank (dłużnika upadłego) na mocy dyspozycji złożonej przez upadłego ( 10 ) bądź za jego zgodą ( 11 ).

21.

Brzmienie art. 24 rozporządzenia nie stoi na przeszkodzie takiej interpretacji. Dotyczy to tym bardziej w szczególności z francuskiej, angielskiej, hiszpańskiej i włoskiej wersji rozporządzenia, które mówią o „wykonaniu [zobowiązania] na korzyść dłużnika” ( 12 ). Wykonanie zobowiązania umownego na korzyść upadłego następuje bowiem nie tylko wtedy, gdy upadły otrzymuje na tej podstawie bezpośrednio kwotę pieniężną lub inną wartość majątkową, a tym samym – mówiąc obrazowo – wskutek świadczenia trzyma coś bezpośrednio w rękach.

22.

„Wykonanie na korzyść dłużnika” ma miejsce w świetle ogólnego znaczenia tego zwrotu automatycznie również wtedy, gdy dłużnik upadłego dokonuje przysporzenia do rąk osoby trzeciej, spełniając w ten sposób ciążące na nim względem upadłego zobowiązanie. Jeżeli na przykład zobowiązanie zaciągnięte wobec upadłego polega akurat na wydaniu rzeczy osobie trzeciej, to wykonanie tego zobowiązania na korzyść dłużnika polega właśnie na wydaniu rzeczy do rąk osoby trzeciej.

23.

Również z innego punktu widzenia takie przysporzenie do rąk osoby trzeciej może być postrzegane jako wykonanie zobowiązania na korzyść upadłego. Jeżeli bowiem upadły jest zobowiązany do spełnienia analogicznego świadczenia, przykładowo do zapłaty w celu zaspokojenia wierzytelności z tytułu ceny, to poprzez spełnienie tego świadczenia zostaje on zwolniony ze swojego zobowiązania. Zatem przysporzenie dokonane przez jego dłużnika do rąk osoby trzeciej działa również w tym sensie na „na korzyść” upadłego. Tak też jest w niniejszym przypadku: zapłata do rąk spółki Kostner następuje na korzyść spółki Grontimmo, ponieważ zostaje ona w ten sposób zwolniona z obowiązku zapłaty ceny, który ciążył na niej względem spółki Kostner.

24.

W niemieckiej wersji językowej posłużono się w art. 24 sformułowaniem „wer an einen Schuldner leistet” („kto świadczy do rąk dłużnika”). Gdyby posłużyć się dosłownym przekładem tego zwrotu na przykład na język francuski, brzmiałby on raczej „celui qui exécute une obligation à l’égard du débiteur” („kto świadczy na korzyść dłużnika”). Tak więc niemiecka wersja językowa może być interpretowana w sposób węższy niż inne wersje językowe, które posługują się zwrotem „na korzyść dłużnika”. Jednakże również niemieckie sformułowanie „wer an einen Schuldner leistet” nie stwarza wątpliwości z punktu widzenia zaproponowanej wykładni tej normy. Zgodnie z ogólnym znaczeniem językowym przysporzenie stanowi „świadczenie” wówczas, jeżeli przysporzenie to następuje w odniesieniu do określonego stosunku zobowiązaniowego. Dlatego też pod względem językowym „świadczenie do rąk dłużnika” ma miejsce również wtedy, jeżeli dłużnik upadłego dłużnika dokonuje przysporzenia do rąk osoby trzeciej ze względu na istniejący między nim i upadłym stosunek zobowiązaniowy. Ten stosunek zobowiązaniowy czyni przysporzenie do rąk osoby trzeciej świadczeniem do rąk upadłego.

25.

Tę interpretację art. 24 rozporządzenia potwierdza również jego motyw 30, z którego wynika, że pojęcie świadczenia zawarte w art. 24 obejmuje nie tylko płatności, ale również wszelkie inne rodzaje świadczeń do rąk upadłego dłużnika ( 13 ). Świadczenie do rąk upadłego dłużnika nie musi być jednakże, w przeciwieństwie do zapłaty dokonywanej do jego rąk, bezwzględnie związane z bezpośrednim przysporzeniem dokonywanym do jego rąk.

26.

Jak słusznie podniósł rząd niemiecki, prawo krajowe określa, czy taki stosunek zobowiązaniowy między dłużnikiem upadłego i upadłym został ustanowiony. W niniejszej sprawie nie ma oczywiście żadnej widocznej wskazówki przemawiającej za tym, aby na pytanie, czy stosunek taki istniał, nie udzielić odpowiedzi twierdzącej. Poprzez przysporzenie dokonane do rąk osoby trzeciej (spółki Kostner) dłużnik upadłego (bank) spełnia świadczenie do rąk upadłego (spółki Grontimmo) w wykonaniu zobowiązania wynikającego z istniejącej między nim i upadłym umowy. Bank był bowiem na podstawie umowy zobowiązany wobec spółki Grontimmo do wypłacenia kwot pieniężnych na podstawie dyspozycji spółki Grontimmo do rąk jej samej lub do rąk osób trzecich lub też – jak w niniejszej sprawie – do wystawienia i zapłaty czeków z obciążeniem jej konta. To zobowiązanie zaciągnięte wobec spółki Grontimmo bank zamierzał wykonać w niniejszej sprawie poprzez wystawienie i zapłatę czeków.

27.

Moim zdaniem sytuacja taka jak ta będąca przedmiotem sporu jest automatycznie objęta brzmieniem art. 24 rozporządzenia bez konieczności dokonywania rozszerzającej wykładni tego przepisu. Skutkujące obciążeniem konta wystawienie i zapłata czeku na rzecz spółki Kostner stanowią świadczenie banku dokonywane do rąk jego klienta, upadłego dłużnika.

28.

Jak już stwierdzono, rozporządzenie statuuje automatyczne uznanie postępowania upadłościowego wszczętego w innym państwie członkowskim, nie przewidując przy tym jednocześnie podawania do wiadomości publicznej wszczęcia tego postępowania obligatoryjnie we wszystkich państwach członkowskich. W tym kontekście w art. 24 chodzi o ochronę tych osób trzecich, które w dobrej wierze w sposób sprzeczny z nową sytuacją spełniają świadczenie po wszczęciu postępowania upadłościowego do rąk nieuprawnionego do odbioru świadczenia upadłego. Na tych będących w dobrej wierze osobach trzecich nie powinien ciążyć obowiązek podwójnego spełnienia świadczenia – obecnie do rąk zarządcy.

29.

Potrzeba ochrony będącej w dobrej wierze osoby trzeciej, której świadczenie do rąk upadłego dłużnika polega na dokonaniu przysporzenia do rąk osoby trzeciej na podstawie jego dyspozycji, nie różni się w tym względzie od potrzeby ochrony osoby trzeciej, która spełnia świadczenie poprzez bezpośrednie przysporzenia dokonywane do rąk upadłego. W obu bowiem przypadkach dłużnik upadłego wykonuje swoje umowne zobowiązanie zaciągnięte na podstawie umowy wobec upadłego tylko z tego względu, że nie wie o jego upadłości.

30.

Potwierdza to również analiza okoliczności faktycznych sporu będącego przedmiotem postępowania głównego. Jeżeli bank nie wie o wszczęciu w innym państwie członkowskim postępowania upadłościowego wobec majątku jego klienta, to nie można dostrzec żadnego powodu, dla którego miałby on być stawiany w położeniu gorszym niż to, w którym znalazłby się w przypadku bezpośredniej wypłaty kwoty należności do rąk upadłego, w sytuacji gdy na podstawie skutecznie zaciągniętego jeszcze przed wszczęciem postępowania upadłościowego zobowiązania do wystawienia i zapłaty czeku, nie wiedząc o upadłości, dokonuje wypłaty należności upadłego do rąk osoby trzeciej.

31.

Sąd odsyłający słusznie wskazuje w tym względzie, że nie można oczekiwać od banku sprawdzania codziennie – przed wykonaniem poleceń płatności składanych przez zagranicznych klientów – ogłoszeń o upadłościach w innych państwach członkowskich lub żądania wystawienia na swoją rzecz potwierdzenia o braku postępowania upadłościowego, które i tak byłoby miarodajne wyłącznie na dzień jego wystawienia. Odmienna wykładnia, jak słusznie podniosły niektóre państwa członkowskie, prowadziłaby do znacznego ograniczenia transgranicznego przepływu płatności.

32.

Okoliczność, że mogłoby tutaj chodzić konkretnie o transakcję, za pomocą której upadły w zamiarze pokrzywdzenia lub oszustwa ewentualnie zmniejszył masę upadłości, nie uzasadnia zawężającej wykładni art. 24 rozporządzenia na niekorzyść banku. Na mocy tego przepisu powinna być bowiem chroniona właśnie jego dobra wiara. Gdyby bank wiedział o nieuczciwym rozporządzeniu upadłego, to nie byłby wówczas w dobrej wierze i nie mógłby wywodzić z art. 24 rozporządzenia żadnych praw.

33.

Nie przekonuje również argument Komisji, że prezentowana tutaj interpretacja sprzyjałaby zmniejszaniu masy upadłości. W tym względzie nie czyni żadnej różnicy to, czy upadły zmniejsza masę, nakazując dokonanie wypłaty kwoty należności do swoich rąk i następnie przekazując tę kwotę w gotówce do rąk nieuchwytnej osoby trzeciej, czy też czyni to, posługując się w celu dokonania płatności swoim bankiem. W obu przypadkach będzie on naruszał prawo krajowe, za co jednak w stosownych okolicznościach powinien być ścigany karnie lub na innej drodze. Nie można jednakowoż stwierdzić żadnego powodu, dla którego bank ma ponosić odpowiedzialność wyłącznie w drugim przypadku.

34.

O ile Komisja uważa, że do prawa krajowego należy określenie, czy prawo to zawiera przepis dotyczący dobrej wiary, zgodnie z którym bank w sytuacji takiej jak ta zachodząca w niniejszej sprawie może zostać zwolniony z obowiązku zapłaty, o tyle pogląd ten jest sprzeczny z ideą harmonizacji zawartą w art. 24 rozporządzenia nr 1346/2000. W przeciwieństwie do większości pozostałych przepisów rozporządzenia art. 24 tego aktu nie odsyła bowiem akurat do prawa krajowego, lecz zawiera samodzielną materialnoprawną regulację, która również musi być jednolicie stosowana we wszystkich państwach członkowskich. Z tego też względu wymagana jest przedstawiona autonomiczna unijna wykładnia tego przepisu.

35.

Komisja prezentuje wreszcie stanowisko, że wykładni art. 24 rozporządzenia jako przepisu ustanawiającego odstępstwo od zasady automatycznego uznania orzeczenia o wszczęciu postępowania upadłościowego należy dokonywać a priori w sposób zawężający. Ten argument jest jednak w niniejszej sprawie bezzasadny, gdyż prezentowana wykładnia znajduje oparcie bezpośrednio w brzmieniu analizowanego przepisu i nie stanowi – jak twierdzi Komisja – niedopuszczalnej wykładni rozszerzającej.

36.

Proponuję zatem, by na pytanie prejudycjalne Trybunał odpowiedział w następujący sposób:

Zapłata do rąk wierzyciela upadłego dłużnika stanowi świadczenie „do rąk dłużnika” w rozumieniu art. 24 rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego wtedy, gdy zapłata ta następuje w celu wykonania zobowiązania zaciągniętego wobec upadłego.