Sprawa C‑137/08

VB Pénzügyi Lízing Zrt.

przeciwko

Ferencowi Schneiderowi

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez

Budapesti II. és III. kerületi bíróság)

Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Kryteria oceny – Badanie z urzędu przez sąd krajowy nieuczciwego charakteru warunku w umowie ustalającego właściwość sądu – Artykuł 23 statutu Trybunału

Streszczenie wyroku

1.        Pytania prejudycjalne – Wystąpienie do Trybunału – Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek informowania z urzędu ministra sprawiedliwości o postępowaniu prejudycjalnym równolegle z jego wszczęciem – Brak wpływu

(art. 267 TFUE; statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 23)

2.        Zbliżanie ustawodawstw – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Nieuczciwy warunek w rozumieniu art. 3 – Pojęcie – Warunki umowne ustalające właściwość sądu

(dyrektywa Rady 93/13, art. 3 ust. 1)

3.        Zbliżanie ustawodawstw – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13 – Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek zbadania z urzędu warunków w umowie przedstawionej mu do oceny – Zakres

(dyrektywa Rady 93/13, art. 3)

1.        Artykuł 23 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie sprzeciwia się przepisowi krajowemu zgodnie z którym sąd, który wydaje postanowienie odsyłające, zobowiązany jest równocześnie zawiadomić o tym fakcie ministra właściwego do spraw sprawiedliwości danego państwa członkowskiego.

Nie wydaje się, by taki obowiązek mógł być uznany za formę ingerencji w mechanizm dialogu międzysądowego ustanowionego w art. 267 TFUE. Nałożony na sądy zainteresowanego państwa członkowskiego obowiązek poinformowania ministra właściwego do spraw sprawiedliwości w chwili przekazywania postanowienia odsyłającego do Trybunału nie stanowi bowiem przesłanki warunkującej skierowanie odesłania. Nie może on zatem mieć wpływu na kompetencję tych sądów do skierowania pytania prejudycjalnego ani nie narusza uprawnień przysługujących tym sądom z mocy art. 267 TFUE. Nie wydaje się ponadto, by ewentualne naruszenie omawianego obowiązku zawiadomienia wywierało skutki prawne, które mogłyby naruszać przebieg postępowania określonego w art. 267 TFUE, podczas gdy nie została wskazana żadna okoliczność, z której można by wyciągnąć wniosek, że wspomniany obowiązek zawiadamiania mógłby zniechęcać sądy krajowe zainteresowanego państwa członkowskiego do kierowania odesłań do Trybunału.

(por. pkt 31-35; pkt 1 sentencji)

2.        Artykuł 267 TFUE należy interpretować w ten sposób, że właściwość Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej obejmuje wykładnię pojęcia nieuczciwych warunków umownych, o których mowa w art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz w załączniku do niej, jak też wykładnię kryteriów, jakie sąd krajowy może lub powinien stosować w toku badania warunku umownego w świetle przepisów tej dyrektywy, przy czym zadaniem sądu krajowego jest dokonanie skonkretyzowanej oceny nieuczciwego charakteru danego postanowienia umownego w oparciu o wskazane kryteria oraz w świetle okoliczności danej sprawy.

Nieuczciwy charakter warunków umownych określa się z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy oraz w świetle wszelkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy w chwili jej zawierania, w tym faktu, że postanowienie, bez uprzedniego indywidualnego uzgodnienia zostało włączone do umowy zawartej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem i że przyznaje ono wyłączną właściwość miejscową sądowi, w którego okręgu znajduje się siedziba przedsiębiorcy.

(por. pkt 42-44; pkt 2 sentencji)

3.        Sąd krajowy zobowiązany jest przeprowadzić z urzędu dochodzenie w celu ustalenia, czy postanowienie umowne określające wyłączną właściwość miejscową sądu, zamieszczone w umowie pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem będącej przedmiotem sporu przed tym sądem, jest objęte zakresem zastosowania dyrektywy 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, i jeżeli jest nim objęte – zobowiązany jest z urzędu zbadać, czy warunek taki jest nieuczciwy.

W istocie aby zapewnić zamierzoną przez unijnego ustawodawcę ochronę konsumenta w sytuacji cechującej się nierównością pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą, która może zostać usunięta jedynie poprzez czynną interwencję podmiotu niebędącego stroną umowy, sąd krajowy jest zobowiązany, w pierwszym etapie prowadzonego badania – w każdym wypadku i niezależnie od przepisów prawa krajowego – zbadać, czy sporny warunek umowny został indywidualnie uzgodniony przez przedsiębiorcę i konsumenta.

Gdy chodzi o drugi etap owego badania, postanowienie, które bez uzgodnienia indywidualnego zostało zamieszczone w umowie pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem i które przyznaje wyłączną właściwość sądowi, który znajduje się w pobliżu siedziby przedsiębiorcy zarówno pod względem geograficznym, jak i pod względem komunikacyjnym, należy uznać za nieuczciwe w rozumieniu art. 3 dyrektywy, albowiem wbrew wymogom dobrej wiary prowadzi ono do istotnej nierównowagi praw i obowiązków stron wynikających z umowy na niekorzyść konsumenta.

(por. pkt 48, 51-53, 56; pkt 3 sentencji)

WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba)

z dnia 9 listopada 2010 r.(*)

Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Kryteria oceny – Badanie z urzędu przez sąd krajowy nieuczciwego charakteru warunku w umowie ustalającego właściwość sądu – Artykuł 23 statutu Trybunału

W sprawie C‑137/08

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Budapesti II. és III. kerületi bíróság (Węgry) postanowieniem z dnia 27 marca 2008 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 7 kwietnia 2008 r., w postępowaniu:

VB Pénzügyi Lízing Zrt.

przeciwko

Ferencowi Schneiderowi,

TRYBUNAŁ (wielka izba),

w składzie: V. Skouris, prezes, A. Tizzano, J.N. Cunha Rodrigues, K. Lenaerts i J.C. Bonichot, prezesi izb, R. Silva de Lapuerta (sprawozdawca), M. Ilešič, J. Malenovský, U. Lõhmus, E. Levits, A. Ó Caoimh, L. Bay Larsen i P. Lindh, sędziowie,

rzecznik generalny: V. Trstenjak,

sekretarz: A. Calot Escobar,

uwzględniając procedurę pisemną,

rozważywszy uwagi przedstawione:

–        w imieniu rządu węgierskiego przez J. Fazekas, R. Somssich, K. Borvölgyi oraz M. Fehéra, działających w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu Irlandii przez D.J. O’Hagana, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez A.M. Collinsa, SC,

–        w imieniu rządu hiszpańskiego przez J. Lópeza-Medela Básconesa, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu niderlandzkiego przez C.M. Wissels, działającą w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez S. Ossowskiego oraz L. Seeborutha, działających w charakterze pełnomocników, oraz przez T. de la Marego, barrister,

–        w imieniu Komisji Europejskiej przez B.D. Simona oraz W. Wilsa, działających w charakterze pełnomocników,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 6 lipca 2010 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Przedmiotem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest wykładnia dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. L 95, s. 29, zwanej dalej „dyrektywą”).

2        Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy spółką VB Pénzügyi Lízing Zrt. (zwaną dalej „spółką VB Pénzügyi Lízing”) a F. Schneiderem, w którym powodowa spółka domagała się wydania nakazu zapłaty.

 Ramy prawne

 Prawo Unii

3        Artykuł 23 statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ma brzmienie następujące:

„W sprawach objętych artykułem 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej sąd państwa członkowskiego podejmujący decyzję o zawieszeniu postępowania i przekazaniu sprawy do Trybunału Sprawiedliwości zawiadamia o niej Trybunał. Następnie sekretarz Trybunału zawiadamia o tej decyzji strony, państwa członkowskie i Komisję, jak również instytucję, organ lub jednostkę organizacyjną Unii, które przyjęły akt, którego ważności lub wykładni dotyczy spór.

W terminie dwóch miesięcy od tego zawiadomienia strony, państwa członkowskie, Komisja oraz, w stosownym przypadku, instytucja, organ lub jednostka organizacyjna Unii, która przyjęła akt, którego ważności lub wykładni dotyczy spór, są uprawnione do przedłożenia Trybunałowi memoriałów lub uwag na piśmie.

[…]”.

4        Zgodnie z jej art. 1 ust. 1, celem dyrektywy jest „zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych warunków umownych w umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą [przedsiębiorcą] a konsumentem”.

5        Artykuł 3 ust. 1 i 2 dyrektywy stanowią, jak następuje:

„1.      Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy, praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta [które nie było przedmiotem indywidualnych negocjacji uznaje się za nieuczciwe, jeżeli wbrew wymogom dobrej wiary powoduje ono znaczącą nierównowagę pomiędzy wynikającymi z umowy prawami i obowiązkami stron na niekorzyść konsumenta].

2.      Warunki umowy zawsze zostaną uznane [uznaje się] za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej [uprzednio sformułowanego wzorca umownego]”.

[…]”.

6        Artykuł 3 ust. 3 dyrektywy odsyła do jej załącznika, który obejmuje „przykładowy i niewyczerpujący wykaz warunków, które mogą być uznane za nieuczciwe”. Załącznik w punkcie 1 wymienia „[w]arunki, których celem lub skutkiem jest:

[...]

q)      wyłączenie lub ograniczenie prawa konsumenta do wystąpienia z powództwem lub skorzystania z innego środka zabezpieczającego [wyłączenie lub ograniczenie prawa konsumenta do wytoczenia powództwa lub skorzystania ze środka zaskarżenia] […]”.

7        Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy:

„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą [nie są] wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała [nadal obowiązuje] strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.

8        Artykuł 7 ust. 1 i 2 dyrektywy stanowią, jak następuje:

„1.      Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami.

2.      Środki określone w ust. 1 obejmują postanowienia [przepisy], według których osoby i organizacje mające uzasadniony interes na mocy prawa krajowego, związany z ochroną konsumentów, będą mogły wszcząć postępowanie zgodnie z właściwym prawem krajowym przed sądami lub przed organami administracyjnymi mającymi odpowiednie kwalifikacje do decydowania [którym przysługuje właściwość do orzekania], czy warunki umowy sporządzone do celów ogólnego wykorzystania są nieuczciwe; co umożliwi powyższym osobom i organizacjom podjęcie stosownych i skutecznych środków w celu zapobieżenia stałemu stosowaniu takich warunków”.

 Prawo krajowe

9        W okresie właściwym dla okoliczności faktycznych sprawy przed sądem krajowym obowiązywał Polgári Törvénykönyv (kodeks cywilny, zwany dalej „Ptk”) w brzmieniu ustalonym na mocy ustawy nr III z 2006 r. oraz dekretu rządowego nr 18/1999 w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.

10      Zgodnie z art. 209/A § 2 Ptk nieważne jest nieuczciwe warunki umowy zawartej z konsumentem, które albo zostało zaczerpnięte z wzorca umownego albo też zostało przez drugą stronę umowy sformułowane z góry i w sposób jednostronny oraz nie było przedmiotem uzgodnienia indywidualnego.

11      Dekret rządowy nr 18/1999 dzieli warunki umowne na dwie kategorie. Pierwsza kategoria obejmuje takie postanowienia, których stosowanie w umowach konsumenckich jest zabronione i które są w konsekwencji nieważne z mocy prawa. Do drugiej kategorii należą postanowienia umowne uznawane za nieuczciwe, chyba że przedstawiony zostanie dowód przeciwny, przy czym obalić to domniemanie może autor takiego postanowienia.

12      Artykuł 155/A § 2 Polgári perrendtartásról szóló (ustawy o postępowaniu cywilnym) stanowi, jak następuje:

„Sąd kieruje pytanie prawne do Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich w formie postanowienia, równocześnie zawieszając postępowanie. W treści postanowienia sąd określa brzmienia pytania przedstawionego Trybunałowi Sprawiedliwości w celu uzyskania orzeczenia wstępnego, a także przedstawia okoliczności faktyczne sprawy oraz właściwe przepisy węgierskie w zakresie niezbędnym dla umożliwienia Trybunałowi udzielenia odpowiedzi na zadane pytanie. Sąd przekazuje swe postanowienie Trybunałowi Sprawiedliwości, równocześnie przesyłając je do wiadomości ministra właściwego do spraw sprawiedliwości”.

13      Zgodnie z art. 164 § 1 wskazanej ustawy, ciężar udowodnienia okoliczności faktycznych niezbędnych do rozstrzygnięcia sporu spoczywa na stronie, która ma interes w tym, by sąd uznał te okoliczności za udowodnione. Paragraf 2 tego artykułu stanowi, że sąd może z urzędu zarządzić przeprowadzenie środków dowodowych, o ile ustawa na to zezwala.

 Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

14      W dniu 14 kwietnia 2006 r. strony sporu przed sądem krajowym zawarły umowę pożyczki mającej na celu sfinansowanie zakupu pojazdu.

15      Gdy F. Schneider przestał spełniać swe obowiązki umowne, spółka VB Pénzügyi Lízing wypowiedziała umowę pożyczki i wniosła powództwo do sądu odsyłającego, żądając zapłaty należności w wysokości 317 404 HUF wraz z naliczonymi odsetkami od niezapłaconej należności oraz kosztami.

16      Spółka VB Pénzügyi Lízing nie wniosła powództwa o wydanie nakazu zapłaty do sądu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania F. Schneidera, lecz powołała się na postanowienie określające właściwość sądu, zawarte w omawianej umowie pożyczki, zgodnie z którą spory pomiędzy stronami podlegają właściwości sądu odsyłającego.

17      Żądany nakaz zapłaty został wydany w postępowaniu nakazowym, w ramach którego sąd może odstąpić od przeprowadzania rozprawy i wysłuchiwania drugiej strony. Wydając nakaz zapłaty, sąd odsyłający nie zbadał własnej właściwości miejscowej, ani też nie zbadał ważności zawartego w umowie pożyczki postanowienia przyznającego mu właściwość.

18      F. Schneider wniósł sprzeciw od nakazu zapłaty do sądu odsyłającego, nie wskazując jednak jego uzasadnienia. Wniesienie sprzeciwu wywarło skutek prawny tego rodzaju, że dalsze postępowanie toczyło się na zasadzie spornej, a więc zgodnie z ogólnymi przepisami postępowania cywilnego.

19      Sąd odsyłający stwierdził, że F. Schneider nie ma miejsca zamieszkania w okręgu tego sądu, podczas gdy przepisy postępowania cywilnego stanowią, że właściwość miejscowa do rozpoznania sporu, takiego jak spór rozpatrywany przez sąd odsyłający, przysługuje sądowi, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania.

20      W tych okolicznościach Budapesti II. és III. kerületi bíróság (sąd rejonowy dla II i III okręgu w Budapeszcie) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy ochrona konsumentów gwarantowana w dyrektywie […] wymaga, by – niezależnie od rodzaju postępowania oraz jego kontradyktoryjności lub braku kontradyktoryjności – sąd krajowy w ramach kontroli swojej własnej właściwości oceniał z urzędu, nawet w braku stosownego wniosku, czy przedłożona mu klauzula umowna ma nieuczciwy charakter?

2)      W przypadku pozytywnej odpowiedzi na pytanie pierwsze, jakie kryteria powinien brać pod uwagę sąd krajowy w ramach takiej kontroli, w szczególności w przypadku, gdy klauzula umowna wskazuje jako właściwy nie sąd siedziby spółki będącej usługodawcą, lecz inny sąd, który jednak położony jest w pobliżu tej siedziby?

3)      Czy na podstawie art. 23 [statutu Trybunału] wyłączona jest możliwość informowania z urzędu przez sąd krajowy ministra sprawiedliwości swego państwa członkowskiego o postępowaniu prejudycjalnym równolegle z jego wszczęciem?”.

 Postępowanie przed Trybunałem

21      Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 13 lutego 2009 r. postępowanie w niniejszej sprawie zostało zawieszone do czasu wydania wyroku z dnia 4 czerwca 2009 r. w sprawie C‑243/08 Pannon GSM, Zb.Orz. s. I‑4713.

22      Po wydaniu wskazanego wyroku sąd odsyłający zawiadomił w dniu 2 lipca 2009 r. Trybunał, że nie ma już potrzeby, by ten ostatni udzielał odpowiedzi na dwa pierwsze pytania zadane w postanowieniu odsyłającym z dnia 27 marca 2008 r. Sąd krajowy wskazał jednak, że w dalszym ciągu oczekuje odpowiedzi na pytanie trzecie.

23      Ponadto sąd krajowy pragnie uzyskać wskazówki dotyczące roli Trybunału w zakresie zapewniania jednolitego poziomu ochrony praw konsumentów wynikających z dyrektywy na terytorium wszystkich państw członkowskich. W tym względzie sąd krajowy twierdzi, że z pkt 34 i 35 ww. wyroku w sprawie w sprawie Pannon GSM wynika, że szczególne właściwości postępowania sądowego toczącego się na podstawie prawa krajowego w sporze pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem nie stanowią kryterium mogącego wpłynąć na poziom ochrony prawnej należnej konsumentowi na mocy przepisów dyrektywy. Z pkt 34 i 35 wskazanego wyroku wynika, zdaniem sądu odsyłającego, że sąd krajowy zobowiązany jest zbadać z urzędu nieuczciwy charakter warunku umownego, gdy tylko poweźmie niezbędną w tym celu wiedzę o okolicznościach prawnych i faktycznych.

24      Tymczasem zdaniem sądu krajowego wskazówki udzielone przez Trybunał we wskazanych punktach uzasadnienia ww. wyroku w sprawie Pannon GSM nie pozwalają na rozstrzygnięcie kwestii, czy sąd krajowy może zbadać nieuczciwy charakter postanowienia umownego jedynie w sytuacji, gdy dysponuje niezbędną w tym celu wiedzą o okolicznościach prawnych i faktycznych, czy też badanie nieuczciwego charakteru z urzędu również oznacza, że w ramach takiego badania sąd krajowy zobowiązany jest z urzędu ustalić okoliczności faktyczne i prawne niezbędne do przeprowadzenia takiego badania.

25      Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, Budapesti II. és III. kerületi bíróság postanowił, na zasadzie uzupełnienia, przedstawić Trybunałowi następujące pytania:

„1)      Czy właściwość Trybunału Sprawiedliwości przewidziana w art. [267 TFUE] obejmuje kompetencję do dokonania wykładni pojęcia »nieuczciwego warunku« zawartego w art. 3 ust. 1 dyrektywy […], a także postanowień wymienionych w załączniku do tej dyrektywy?

2)      W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie drugie, czy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zmierzający do uzyskania takiej wykładni może – w interesie jednolitego stosowania przez wszystkie państwa członkowskie poziomu ochrony praw konsumentów gwarantowanego w dyrektywie […] – dotyczyć tego, jakie aspekty sąd krajowy może lub powinien uwzględnić przy stosowaniu kryteriów ogólnych ustalonych w dyrektywie do szczególnej klauzuli indywidualnej?

3)      Jeżeli sąd krajowy sam zwróci uwagę na ewentualną nieuczciwość warunku umownego, w sytuacji gdy strony sporu nie wnoszą żadnych żądań w tej kwestii, to czy może z urzędu przeprowadzić dowody w celu ustalenia okoliczności faktycznych i prawnych niezbędnych dla tej oceny, w przypadku gdy krajowe prawo procesowe zezwala na to jedynie na wniosek stron?”.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie pierwotnie zadanego pytania trzeciego

26      To pytanie sądu krajowego zmierza do ustalenia, czy przepis prawa krajowego stanowiący, że sąd, który wydaje postanowienie odsyłające, zobowiązany jest równocześnie zawiadomić o tym fakcie ministra właściwego do spraw sprawiedliwości, jest niezgodny z art. 23 akapit pierwszy statutu Trybunału.

27      Odnosząc się do tej kwestii, należy wskazać, że art. 23 akapit pierwszy statutu Trybunału – który stanowi, iż Trybunał Sprawiedliwości jest zawiadamiany o postanowieniu sądu krajowego w przedmiocie zawieszenia postępowania i przekazania sprawy do Trybunału oraz że sekretarz Trybunału zawiadamia o tym postanowieniu, między innymi i w zależności od sytuacji, strony postępowania, państwa członkowskie i Komisję, jak również inne instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii – nie zawiera żadnych wskazówek dotyczących innych działań informacyjnych, jakie może podjąć sąd krajowy w ramach wydawania postanowienia w przedmiocie skierowania pytania prejudycjalnego do Trybunału Sprawiedliwości.

28      Celem udzielenia odpowiedzi na zadane pytanie należy także podkreślić, że system ustanowiony na mocy art. 267 TFUE w celu zapewnienia spójności wykładni prawa unijnego w państwach członkowskich wprowadza bezpośrednią współpracę między Trybunałem a sądami krajowymi w drodze procedury przebiegającej niezależnie od jakiejkolwiek inicjatywy stron (zob. wyroki: z dnia 10 lipca 1997 r. w sprawie C‑261/95 Palmisani, Rec. s. I‑4025, pkt 31; z dnia 12 lutego 2008 r. w sprawie C‑2/06 Kempter, Zb.Orz. s. I‑411, pkt 41; z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie C‑210/06 Cartesio, Zb.Orz. s. I‑9641, pkt 90).

29      Wniosek do Trybunału o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym opiera się bowiem na dialogu pomiędzy sądami, którego podjęcie zależy wyłącznie od dokonanej przez sąd krajowy oceny istotnego znaczenia i konieczności takiego wniosku (zob. ww. wyroki: w sprawie Kempter, pkt 42; w sprawie Cartesio, pkt 91).

30      Biorąc pod uwagę zasady, na których opiera się mechanizm odesłania, oraz mając wzgląd na treść zadanego pytania, należy zbadać, czy sporny obowiązek zawiadomienia może mieć wpływ na kompetencje przysługujące sądom krajowym na mocy art. 267 TFUE.

31      W tym względzie nie wydaje się, by obowiązek taki jak ten, co do którego sąd krajowy ma wątpliwości, mógł być uznany za formę ingerencji w mechanizm dialogu międzysądowego ustanowionego w art. 267 TFUE.

32      Nałożony na sądy zainteresowanego państwa członkowskiego obowiązek poinformowania ministra właściwego do spraw sprawiedliwości w chwili przekazywania postanowienia odsyłającego do Trybunału nie stanowi przesłanki warunkującej skierowanie odesłania. Nie wydaje się też, by obowiązek ten miał wpływ na kompetencję tych sądów do skierowania pytania prejudycjalnego ani by naruszał uprawnienia przysługujące tym sądom z mocy art. 267 TFUE.

33      Nie wydaje się ponadto, by ewentualne naruszenie omawianego obowiązku zawiadomienia wywierało skutki prawne, które mogłyby naruszać przebieg postępowania określonego w art. 267 TFUE.

34      Jak zauważył ponadto rzecznik generalny w pkt 74 swej opinii, nie została wskazana żadna okoliczność, z której można by wyciągnąć wniosek, że sporny obowiązek zawiadamiania mógłby zniechęcać sądy krajowe zainteresowanego państwa członkowskiego do kierowania odesłań do Trybunału.

35      Wobec powyższego na trzecie pytanie zadane pierwotnie należy udzielić odpowiedzi, że art. 23 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości nie stoi na przeszkodzie przepisowi krajowemu zgodnie z którym sąd, który wydaje postanowienie odsyłające, zobowiązany jest równocześnie zawiadomić o tym fakcie ministra właściwego do spraw sprawiedliwości danego państwa członkowskiego.

 W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego zadanych na zasadzie uzupełniającej

36      Za pomocą tych pytań, które należy rozważać łącznie, sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy art. 267 TFUE należy interpretować w ten sposób, że właściwość Trybunału obejmuje wykładnię pojęcia nieuczciwych warunków umownych, o których mowa w art. 3 ust. 1 dyrektywy oraz w jej załączniku, jak też wykładnię kryteriów, jakie sąd krajowy może lub powinien stosować w toku badania warunku umownego w świetle przepisów dyrektywy.

37      Celem udzielenia odpowiedzi na te pytania należy przypomnieć, że postępowanie przewidziane w art. 267 TFUE stanowi przejaw współpracy pomiędzy Trybunałem a sądami krajowymi, umożliwiającej Trybunałowi udzielanie sądom krajowym wskazówek dotyczących wykładni prawa unijnego, niezbędnych do rozstrzygnięcia rozpatrywanych przez te sądy spraw (zob. w szczególności wyroki: z dnia 8 listopada 1990 r. w sprawie C‑231/89 Gmurzyńska-Bscher, Rec. s. I‑4003, pkt 18; z dnia 12 marca 1998 r. w sprawie C‑314/96 Djabali, Rec. s. I‑1149, pkt 17).

38      Jeśli chodzi o kwestię, które przepisy prawa unijnego mogą być przedmiotem wyroku Trybunału wydanego na mocy art. 267 TFUE, należy przypomnieć, że Trybunał jest właściwy – bez żadnych wyjątków – do orzekania w przedmiocie wykładni traktatów oraz aktów wydanych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii (zob. wyroki: z dnia 13 grudnia 1989 r. w sprawie C‑322/88 Grimaldi, Rec. s. 4407, pkt 8; z dnia 11 maja 2006 r. w sprawie C‑11/05 Friesland Coberco Dairy Foods, Zb.Orz. s. I‑4285, pkt 35, 36).

39      Wobec powyższego, gdy chodzi o przepis należący do prawa unijnego, sąd krajowy może zwrócić się do Trybunału o dokonanie wykładni pojęć zawartych w akcie prawa wtórnego, takich jak pojęcie nieuczciwego warunku umownego, o którym mowa w dyrektywie oraz w załączniku do niej.

40      Trybunał orzekł już w tym względzie, że art. 3 ust. 1 w związku z art. 4 ust. 1 dyrektywy określa ogólne kryteria umożliwiające ocenę nieuczciwego charakteru warunków umownych objętych zakresem zastosowania przepisów dyrektywy (zob. wyrok z dnia 3 czerwca 2010 r. w sprawie C‑484/08 Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid, Zb.Orz. s. I‑4785, pkt 33 i przytoczone tam orzecznictwo).

41      Ponadto podobne zagadnienie wyłoniło się w ramach odesłania prejudycjalnego, na które Trybunał udzielił odpowiedzi w ww. wyroku w sprawie Pannon GSM – w sprawie przed sądem krajowym sąd odsyłający pragnął uzyskać od Trybunału wskazówki dotyczące elementów stanu faktycznego, jakie sąd krajowy powinien wziąć pod uwagę przy ocenie potencjalnej nieuczciwości danego warunku umownego.

42      Odnosząc się do tej kwestii, Trybunał, w pkt 37–39 wskazanego wyroku orzekł, że art. 3 dyrektywy definiuje jedynie w sposób abstrakcyjny elementy, które sprawiają, iż dane postanowienie umowne, które nie zostało uzgodnione indywidualnie, jest nieuczciwe, że załącznik, do którego odsyła art. 3 ust. 3 dyrektywy, zawiera jedynie przykładowy i niewyczerpujący wykaz warunków, które mogą być uznane za nieuczciwe, oraz że zgodnie z art. 4 dyrektywy nieuczciwy charakter warunków umownych określa się z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy oraz w świetle wszelkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy w chwili jej zawierania.

43      W tych okolicznościach Trybunał w swej odpowiedzi na wskazane pytanie stwierdził, że to do sądu krajowego należy ustalenie, czy dane postanowienie umowne spełnia kryteria wymagane dla uznania go za nieuczciwe w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy. Czyniąc to, sąd krajowy powinien uwzględnić fakt, że postanowienie, które bez uprzedniego indywidualnego uzgodnienia zostało włączone do umowy zawartej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem i które przyznaje wyłączną właściwość miejscową sądowi, w którego okręgu znajduje się siedziba przedsiębiorcy, może zostać uznane za nieuczciwe (zob. ww. wyrok w sprawie Pannon GSM, pkt 44).

44      Na pierwsze i drugie pytanie udzielone na zasadzie uzupełniającej należy wobec tego odpowiedzieć, że art. 267 TFUE należy interpretować w ten sposób, iż właściwość Trybunału obejmuje wykładnię pojęcia nieuczciwych warunków umownych, o których mowa w art. 3 ust. 1 dyrektywy oraz w jej załączniku, jak też wykładnię kryteriów, jakie sąd krajowy może lub powinien stosować w toku badania warunku umownego w świetle przepisów tej dyrektywy, przy czym zadaniem sądu krajowego jest dokonanie skonkretyzowanej oceny nieuczciwego charakteru danego warunku umownego w oparciu o wskazane kryteria oraz w świetle okoliczności danej sprawy.

 W przedmiocie pytania trzeciego zadanego na zasadzie uzupełniającej

45      Za pomocą tego pytania, sformułowanego w sposób bardzo ogólny, sąd krajowy pragnie ustalić, jakie obowiązki ciążą na nim w świetle przepisów dyrektywy od chwili, gdy zacznie rozważać potencjalnie nieuczciwy charakter warunku umownego ustalającego wyłączną właściwość miejscową tego sądu. Sąd krajowy zmierza w szczególności do ustalenia, czy w takiej sytuacji sąd krajowy zobowiązany jest do przeprowadzenia dochodzenia z urzędu w celu ustalenia okoliczności faktycznych i prawnych niezbędnych do oceny tego rodzaju postanowienia w wypadku, gdy prawo krajowe przewiduje przeprowadzanie takiego dochodzenia wyłącznie na wniosek strony.

46      Aby udzielić odpowiedzi na zadane pytanie, należy przypomnieć, że w świetle utrwalonego orzecznictwa ustanowiony przez dyrektywę system ochrony opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, w związku z czym godzi się na postanowienia umowne sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść (wyroki: z dnia 27 czerwca 2000 r. w sprawach połączonych od C‑240/98 do C‑244/98 Océano Grupo Editorial i Salvat Editores, Rec. s. I‑4941, pkt 25; z dnia 26 października 2006 r. w sprawie C‑168/05 Mostaza Claro, Zb.Orz. s. I‑10421, pkt 25; z dnia 6 października 2009 r. w sprawie C‑40/08 Asturcom Telecomunicaciones, Zb.Orz. s. I‑9579, pkt 29).

47      Trybunał orzekł też, że ze względu na tę słabszą pozycję jednej ze stron art. 6 ust. 1 tej dyrektywy stanowi, że nieuczciwe warunki umowne nie są wiążące dla konsumentów. Jak wynika z orzecznictwa, jest to przepis bezwzględnie wiążący, który zmierza do zastąpienia formalnej równowagi praw i obowiązków stron, ustanowionej w umowie, równowagą rzeczywistą, która przywraca równość stron (zob. ww. wyroki: w sprawie Mostaza Claro, pkt 36; w sprawie Asturcom Telecomunicaciones, pkt 30).

48      W celu zapewnienia zamierzonej przez dyrektywę ochrony Trybunał niejednokrotnie podkreślał, że omawiana nierówność pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą może zostać usunięta jedynie poprzez czynną interwencję podmiotu niebędącego stroną umowy (ww. wyroki: w sprawach połączonych Océano Grupo Editorial i Salvat Editores, pkt 27; w sprawie Mostaza Claro, pkt 26; a także w sprawie Asturcom Telecomunicaciones, pkt 31).

49      Wobec tego w ramach wykonywania ciążących na nim na mocy przepisów dyrektywy zadań sąd krajowy powinien zbadać, czy postanowienie umowy będącej przedmiotem sporu przed tym sądem należy do zakresu zastosowania wskazanej dyrektywy. Jeżeli tak się okaże, sąd ten zobowiązany jest dokonać oceny tego postanowienia, biorąc pod uwagę wymogi ochrony konsumenta określone w tej dyrektywie, działając – w razie potrzeby – z urzędu.

50      Gdy chodzi o pierwszy etap oceny, jaką ma dokonać sąd krajowy, z art. 1 w związku z art. 3 dyrektywy wynika, że obejmuje ona wszelkie warunki ustalające wyłączną właściwość miejscową sądu, zamieszczone w umowie zawartej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem, które nie zostały uzgodnione indywidualnie.

51      Aby zapewnić zamierzoną przez unijnego ustawodawcę ochronę konsumenta, sąd krajowy jest więc zobowiązany – w każdym wypadku i niezależnie od przepisów prawa krajowego – zbadać, czy sporne postanowienie umowne zostało indywidualnie uzgodnione przez przedsiębiorcę i konsumenta.

52      Gdy chodzi o drugi etap badania, należy stwierdzić, że postanowienie umowne, które stanowi przedmiot sporu przed tym sądem, przyznaje, jak zresztą wskazał to sąd krajowy, wyłączną właściwość miejscową sądowi, w którego okręgu nie mieszka pozwany, ani też nie znajduje się siedziba powódki, ale który znajduje się w pobliżu tej siedziby zarówno pod względem geograficznym, jak i pod względem komunikacyjnym.

53      Gdy chodzi o postanowienie, które bez uzgodnienia indywidualnego zostało zamieszczone w umowie pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem i które przyznaje wyłączną właściwość sądowi, w którego okręgu znajduje się siedziba przedsiębiorcy, Trybunał orzekł już w pkt 24 ww. wyroku w sprawach połączonych Océano Grupo Editorial i Salvat Editores, że należy uznać, iż taki warunek jest nieuczciwy w rozumieniu art. 3 dyrektywy, albowiem wbrew wymogom dobrej wiary prowadzi on do istotnej nierównowagi praw i obowiązków stron wynikających z umowy na niekorzyść konsumenta.

54      Należy zauważyć, że postanowienie analizowane w niniejszej sprawie przez sąd krajowy, podobnie jak postanowienie, zgodnie z którym właściwość w odniesieniu do wszelkich sporów wynikających z umowy przysługuje sądowi, w którego okręgu znajduje się siedziba przedsiębiorcy, nakłada na konsumenta uciążliwy obowiązek poddania się wyłącznej właściwości sądu, którego siedziba może być oddalona od jego miejsca zamieszkania, co może dodatkowo utrudniać mu stawiennictwo. W sporach o niewielkie kwoty pieniędzy, koszty związane ze stawiennictwem konsumenta mogą okazać się zniechęcające i mogą prowadzić do tego, że konsument zrezygnuje z występowania na drogę sądową lub z obrony swych praw. Tego rodzaju postanowienie należy do kategorii warunków umownych, których przedmiotem lub skutkiem jest wyłączenie lub ograniczenie prawa konsumenta do wytoczenia powództwa, określonej w pkt 1 lit. q) załącznika do dyrektywy (zob. ww. wyrok w sprawach połączonych Océano Grupo Editorial i Salvat Editores, pkt 22).

55      Ponadto tego rodzaju postanowienie określające właściwość wyłączną pozwala przedsiębiorcy na zebranie razem sporów związanych z jego działalnością zawodową w jednym sądzie, w którego okręgu nie mieszka konsument, co zarazem ułatwia zapewnienie stawiennictwa przedsiębiorcy i czyni je mniej uciążliwym (zob. podobnie ww. wyrok w sprawach połączonych Océano Grupo Editorial i Salvat Editores, pkt 23).

56      Na trzecie pytanie zadane uzupełniająco należy zatem udzielić odpowiedzi, że sąd krajowy zobowiązany jest przeprowadzić z urzędu dochodzenie w celu ustalenia, czy warunki umowne określające wyłączną właściwość miejscową sądu, zamieszczone w umowie pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem będącej przedmiotem sporu przed tym sądem, jest objęte zakresem zastosowania dyrektywy i jeżeli jest nim objęte – zobowiązany jest z urzędu zbadać, czy warunek ten jest nieuczciwy.

 W przedmiocie kosztów

57      Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 23 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie nie stoi na przeszkodzie przepisowi krajowemu stanowiącemu zgodnie z którym sąd, który wydaje postanowienie odsyłające, zobowiązany jest równocześnie zawiadomić o tym fakcie ministra właściwego do spraw sprawiedliwości danego państwa członkowskiego.

2)      Artykuł 267 TFUE należy interpretować w ten sposób, że właściwość Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej obejmuje wykładnię pojęcia nieuczciwych warunków umownych, o których mowa w art. 3 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz w załączniku do niej, jak też wykładnię kryteriów, jakie sąd krajowy może lub powinien stosować w toku badania warunku umownego w świetle przepisów tej dyrektywy, przy czym zadaniem sądu krajowego jest dokonanie skonkretyzowanej oceny nieuczciwego charakteru danego warunku umownego w oparciu o wskazane kryteria oraz w świetle okoliczności danej sprawy.

3)      Sąd krajowy zobowiązany jest przeprowadzić z urzędu dochodzenie w celu ustalenia, czy warunki umowne określające wyłączną właściwość miejscową sądu, zamieszczone w umowie pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem będącej przedmiotem sporu przed tym sądem, jest objęte zakresem zastosowania dyrektywy 93/13 i jeżeli jest nim objęte – zobowiązany jest z urzędu zbadać, czy warunek taki jest nieuczciwy.

Podpisy

---

* Język postępowania: węgierski.