—

w imieniu G. Hartmann przez M. Eppeleina, assessor,

—

w imieniu rządu niemieckiego przez M. Lummę, działającego w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu rządu hiszpańskiego przez F. Díeza Morena, działającego w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu rządu niderlandzkiego przez M. de Mol, działającą w charakterze pełnomocnika,

—

w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa początkowo przez C. Jackson, działającą w charakterze pełnomocnika oraz przez E. Sharpston, QC, a następnie przez C. Gibbs, działającą w charakterze pełnomocnika oraz przez T. Warda, barrister,

—

w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez V. Kreuschitza oraz D. Martina, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, str. 2).

2

Wniosek ten złożony został w ramach sporu zawisłego pomiędzy G. Hartmann a Freistaat Bayern (kraj związkowy Bawaria) w kwestii odmowy przez ten ostatni wypłacenia na rzecz jej dzieci zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem.

3

Artykuł 7 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 1612/68 stanowi:

„1.   Pracownik, będący obywatelem państwa członkowskiego, nie może być na terytorium innego państwa członkowskiego ze względu na swą przynależność państwową traktowany odmiennie niż pracownicy krajowi pod względem warunków zatrudnienia i pracy, w szczególności warunków wynagrodzenia, zwolnienia i, jeżeli straci pracę, powrotu do pracy lub ponownego zatrudnienia.

2.   Pracownik korzysta z takich samych przywilejów socjalnych i podatkowych jak pracownicy krajowi”.

4

Jak wynika z postanowienia sądu krajowego, § 1 ust. 1 ustawy w sprawie zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem i urlopu wychowawczego (Bundeserziehungsgeldgesetz, zwanej dalej „BErzGG”), w wersji obowiązującej w czasie okoliczności będących przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, stanowił, iż uprawnienie do pobierania zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem przysługuje temu, kto posiada stałe lub zwykłe miejsce zamieszkania w Niemczech, ponosi koszty utrzymania dziecka, które zamieszkuje w jego gospodarstwie domowym, sam sprawuje opiekę nad tym dzieckiem i zajmuje się jego wychowaniem oraz nie wykonuje działalności zawodowej lub nie pracuje w pełnym wymiarze czasu pracy.

5

Ponadto na podstawie § 1 ust. 4 BErzGG, w wersji obowiązującej w czasie okoliczności będących przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej i pracownicy przygraniczni pochodzący z kraju posiadającego granicę z Niemcami mają prawo do zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem, o ile prowadzą w tym państwie członkowskim działalność zawodową w rozmiarze przekraczającym wymiar minimalnego zatrudnienia.

6

Na podstawie § 1 ust. 7 BErzGG, w wersji zmienionej w dniu 12 października 2000 r., mający miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim małżonek osoby pracującej w niemieckiej administracji lub służbie cywilnej jest uprawniony do zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem. Przepisu tego nie stosuje się w przypadku dzieci urodzonych przed dniem 1 stycznia 2001 r., stosownie do § 24 ust. 1 BErzGG, w wersji zmienionej w dniu 12 października 2000 r.

7

G. Hartmann jest obywatelką austriacką pozostającą od 1990 r. w związku małżeńskim z obywatelem niemieckim mieszkającym wcześniej w Niemczech. Od roku 1990 małżonkowie mieszkają w Austrii z trójką swych dzieci, urodzonych odpowiednio w marcu 1991 r., maju 1993 r. i wrześniu 1997 r. Małżonek skarżącej jest urzędnikiem w Niemczech (od roku 1986 w Deutsche Bundespost, a następnie od 1995 r. w Deutsche Telekom AG).

8

Decyzją z dnia 25 września 1991 r. w brzmieniu wynikającym z zażalenia wniesionego w dniu 7 stycznia 1992 r. oraz decyzją z dnia 20 września 1993 r. w brzmieniu wynikającym z zażalenia wniesionego w dniu 26 stycznia 1994 r. Freistaat Bayern odmówił przyznania G. Hartmann na rzecz dwójki jej pierwszych dzieci zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem, o którym stanowi BErzGG w wersji obowiązującej w czasie okoliczności będących przedmiotem postępowania przed sądem krajowym.

9

Decyzjami z dnia 10 i 23 czerwca 1998 r. w brzmieniu wynikającym z zażalenia wniesionego w dniu 7 września 1998 r. wnioski o ponowne rozpoznanie sprawy złożone przez skarżącą zostały oddalone, podobnie jak jej wniosek o zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem w odniesieniu do pierwszego roku życia jej młodszego syna. Odmowa przyznania zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem uzasadniona została tym, iż G. Hartmann nie ma miejsca zamieszkania w Niemczech i nie wykonuje działalności zawodowej w tym państwie członkowskim.

10

Jako że Sozialgericht München (sąd do spraw ubezpieczeń społecznych w Monachium) orzeczeniem z dnia 14 lutego 2001 r. oddalił skargę G. Hartmann, wniosła ona apelację do Bayerische Landessozialgericht, który także oddalił jej wniosek wyrokiem z dnia 1 lipca 2003 r. Sąd ten uznał, że na podstawie prawa niemieckiego G. Hartmann nie mogła otrzymać zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem, ponieważ nie miała ona miejsca zamieszkania w Niemczech. Zasiłek, o którym mowa, nie mógł jej również zostać wypłacony na podstawie prawa wspólnotowego.

11

Zdaniem tego sądu rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i uaktualnionej przez rozporządzenie Rady (EWG) nr 2001/83 z dnia 2 czerwca 1983 r. (Dz.U. L 230, str. 6), zmienione rozporządzeniem Rady (EWG) nr 1249/92 z dnia 30 kwietnia 1992 r. (Dz.U. L 136, str. 28, zwane dalej „rozporządzeniem nr 1408/71”) nie ma w tym przypadku zastosowania, ponieważ ani G. Hartmann, ani jej małżonek nie są objęci zakresem rozporządzenia. W istocie G. Hartmann zdaniem tego sądu nie wykonywała żadnej pracy, a jej małżonek jako urzędnik nie mógł być uznany za „pracownika” w rozumieniu załącznika I, pkt I lit. C) („Niemcy”) rozporządzenia nr 1408/71.

12

Bayerische Landessozialgericht (bawarski krajowy sąd do spraw ubezpieczeń społecznych) dodał, że uprawnienie do zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem nie mogło się również opierać na art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ponieważ rozporządzenie nr 1408/71 ma pierwszeństwo przed tym ostatnim rozporządzeniem.

13

Skarżąca wniosła zatem do Bundessozialgericht (federalny sąd do spraw ubezpieczeń społecznych) wniosek o „Revision”.

14

W tych okolicznościach Bundessozialgericht postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału następujące dwa pytania prejudycjalne:

15

Zadając pierwsze pytanie, sąd krajowy pragnie w istocie dowiedzieć się, czy obywatel państwa członkowskiego, który zachowując zatrudnienie w tym państwie, przeniósł miejsce zamieszkania do innego państwa członkowskiego i od tego czasu wykonuje swój zawód, będąc pracownikiem przygranicznym, może skorzystać ze statusu „pracownika migrującego” w rozumieniu rozporządzenia nr 1612/68.

16

Rząd niemiecki, rząd Zjednoczonego Królestwa i Komisja Wspólnot Europejskich w swych uwagach pisemnych oraz rząd niderlandzki na rozprawie stwierdzili, że jedynie przemieszczenie się osoby do innego państwa członkowskiego w celu wykonywania działalności zawodowej winno zostać uznane za wykonywanie prawa do swobodnego przepływu pracowników. Tym samym osoba taka jak G. Hartmann, która nie przerwała swego zatrudnienia w państwie członkowskim, którego jest obywatelem i która przeniosła tylko miejsce swego zamieszkania do państwa członkowskiego swego małżonka, nie może skorzystać z przepisów wspólnotowych w dziedzinie swobodnego przepływu pracowników.

17

Należy w tym miejscu wskazać, iż argumentacja ta winna być poddana analizie w świetle wyroku z dnia 21 lutego 2006 r. w sprawie C-152/03 Ritter-Coulais, Zb.Orz. str. I-1711. W sprawie tej, badając sytuację skarżących w postępowaniu przed sądem krajowym w świetle zasady swobodnego przepływu pracowników, o której stanowi art. 48 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 39 WE), Trybunał przypomniał w pkt 31–32 tego wyroku, że każdy obywatel Wspólnoty, niezależnie od miejsca zamieszkania czy przynależności państwowej, który skorzystał z prawa do swobodnego przepływu pracowników i wykonywał działalność zawodową w innym państwie członkowskim niż państwo jego miejsca zamieszkania, objęty jest zakresem tego postanowienia. Wynika stąd, iż skarżący przed sądem krajowym, którzy pracowali w innym państwie członkowskim niż państwo ich rzeczywistego miejsca zamieszkania, objęci byli zakresem stosowania art. 48 traktatu.

18

W tym konkretnym przypadku sytuacja leżąca u podstaw sporu przed sądem krajowym polega na tym, że jest to osoba, która mieszka od przeniesienia miejsca zamieszkania w jednym państwie członkowskim i wykonuje działalność zawodową w innym państwie członkowskim. W istocie osiedlenie się pana Hartmanna w Austrii w celach innych niż zawodowe nie uzasadnia zakwestionowania jego przymiotu pracownika migrującego, który nabył on z chwilą, gdy wskutek przeniesienia swego miejsca zamieszkania do Austrii w pełni wykonywał swe uprawnienie do swobodnego przepływu pracowników, jeżdżąc do Niemiec, by wykonywać tam działalność zawodową.

19

Wynika stąd, że w okresie od stycznia 1994 r. do września 1998 r. sytuacja pracownika przygranicznego takiego jak pan Hartmann objęta jest zakresem postanowień traktatu WE dotyczących swobodnego przepływu osób i tym samym rozporządzenia nr 1612/68.

20

W świetle powyższego na pierwsze pytanie należy odpowiedzieć w ten sposób, że obywatel państwa członkowskiego, który zachowując zatrudnienie w tym państwie, przeniósł miejsce swego zamieszkania do innego państwa członkowskiego i wykonuje od tego czasu swą działalność zawodową jako pracownik przygraniczny, może powołać się na status „pracownika migrującego” w rozumieniu rozporządzenia nr 1612/68.

21

Zadając drugie pytanie, sąd krajowy pragnie w istocie dowiedzieć się, czy w okolicznościach takich jak te w sprawie przed sądem krajowym, art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 stoi na przeszkodzie temu, by małżonek pracownika migrującego, pozostający bez pracy, mający miejsce zamieszkania w Austrii i posiadający obywatelstwo tego państwa członkowskiego był wykluczony z prawa do niemieckiego zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem z tego powodu, że nie miał on w Niemczech ani stałego, ani zwykłego miejsca zamieszkania.

22

Trybunał orzekł już, że niemiecki zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem stanowi „korzyść” socjalną w rozumieniu art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 (zob. wyrok z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie C-85/96 Martínez Sala, Rec. str. I-2691, pkt 26).

23

Rządy niemiecki i Zjednoczonego Królestwa podniosły, że byłoby niesprawiedliwe, gdyby pozwolić pracownikowi przygranicznemu mającemu miejsce zamieszkania i miejsce pracy w różnych państwach członkowskich korzystać z tych samych przywilejów socjalnych w obydwu państwach członkowskich oraz do ich łączenia. Dla złagodzenia tego ryzyka oraz biorąc pod uwagę fakt, iż rozporządzenie nr 1612/68 nie zawiera przepisów o koordynacji, które miałyby na celu uniknięcie łączenia świadczeń, możliwość „eksportu” zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem do państwa członkowskiego miejsca zamieszkania pracownika przygranicznego może ich zdaniem zostać wykluczona.

24

W tej kwestii należy wskazać, że przymiot pracownika przygranicznego, jaki posiada pan Harmann, w żaden sposób nie pozbawia go możliwości domagania się równego traktowania, o którym stanowi art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, jeżeli chodzi o przyznawanie korzyści socjalnych. Trybunał orzekł już, że pracownicy przygraniczni mogą skorzystać z postanowień art. 7 rozporządzenia nr 1612/68 z takiego samego tytułu jak każdy inny pracownik, o którym stanowi ten przepis. W istocie motyw czwarty tego rozporządzenia stanowi w wyraźny sposób, że prawo do swobodnego przepływu winno być przyznane „w sposób wolny od dyskryminacji, pracownikom zatrudnionym na stałe, pracownikom sezonowym, przygranicznym oraz prowadzącym działalność w celu świadczenia usług”, a jego art. 7 odnosi się bez żadnych zastrzeżeń do „pracownika będącego obywatelem państwa członkowskiego” (wyrok z dnia 27 listopada 1997 r. w sprawie C-57/96 Meints, Rec. str. I-6689, pkt 50).

25

Trzeba przypomnieć, że w postępowaniu przed sądem krajowym o zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem występuje G. Hartmann, która jako żona pracownika, objętego zakresem stosowania rozporządzenia nr 1612/68 jest tylko pośrednim beneficjentem równości traktowania zastrzeżonej dla pracownika migrującego w art. 7 ust. 2 tego rozporządzenia. W konsekwencji uprawnienie do niemieckiego zasiłku z tytułu opieki może zostać rozszerzone na skarżącą, tylko jeżeli zasiłek ten stanowi dla jej małżonka „korzyść socjalną” w rozumieniu art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 (zob. podobnie wyrok z dnia 26 lutego 1992 r. w sprawie C-3/90 Bernini, Rec. str. I-1071, pkt 26).

26

Tak właśnie jest w niniejszej sprawie. Świadczenie tego rodzaju co niemiecki zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem, który pozwala jednemu z rodziców poświęcić się wychowaniu małego dziecka poprzez pokrycie kosztów utrzymania rodziny (zob. podobnie wyrok z dnia 10 października 1996 r. w sprawach połączonych C-245/94 i C-312/94 Hoever i Zachow, Rec. str. I-4895, pkt 23–25), stanowi korzyść dla całej rodziny, niezależnie od tego, który rodzic o niego występuje. W istocie przyznanie takiego zasiłku małżonkowi pracownika umożliwia zmniejszenie zobowiązania, jakie ciąży na tym ostatnim, do uczestniczenia w kosztach utrzymania rodziny, i stanowi zatem dla niego korzyść socjalną w rozumieniu art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Bernini, pkt 25).

27

Artykuł 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 stanowi, że pracownik migrujący korzysta w przyjmującym państwie członkowskim z takich samych przywilejów socjalnych i podatkowych jak pracownicy krajowi. Jako że zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem stanowi „korzyść socjalną” w rozumieniu tego przepisu, pracownik migrujący znajdujący się w takiej sytuacji jak pan Hartmann, i w konsekwencji jego żona, z przyczyn wskazanych w pkt 25 i 26 niniejszego wyroku powinien mieć możliwość skorzystania z niego, z tego samego tytułu co pracownik krajowy.

28

Tymczasem z akt przedłożonych Trybunałowi wynika, że ustawodawstwo niemieckie uzależnia przyznanie zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem przede wszystkim od warunku, zgodnie z którym uprawnieni do niego mają miejsce zamieszkania na terytorium krajowym. Jako że tego rodzaju uregulowanie może skutkować pośrednią dyskryminacją pracowników, którzy nie mają miejsca zamieszkania w Niemczech, sąd krajowy pyta, czy uregulowanie takie może być usprawiedliwione i czy spełnia kryterium proporcjonalności.

29

Należy przypomnieć, że zasada równego traktowania, wpisana zarówno do art. 39 WE, jak i art. 7 rozporządzenia nr 1612/68, zakazuje nie tylko dyskryminacji jawnej opartej na przynależności państwowej, lecz również wszelkich ukrytych form dyskryminacji, które przez zastosowanie innych kryteriów rozróżnienia prowadzą w rzeczywistości do takiego samego rezultatu (ww. wyrok Meints, pkt 44).

30

O ile przepis prawa krajowego nie jest obiektywnie uzasadniony i nie jest proporcjonalny do realizowanego celu, to należy go uznać za pośrednio dyskryminujący, gdy można uznać, że ze swej natury dotyka on bardziej pracowników migrujących niż pracowników krajowych i że w konsekwencji istnieje ryzyko postawienia tych pierwszych w gorszej sytuacji (ww. wyrok w sprawie Meints, pkt 45).

31

Tak jest w przypadku wymogu miejsca zamieszkania, takiego jak ten będący przedmiotem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym, który, na co zwraca uwagę sąd krajowy, jest w naturalny sposób łatwiejszy do spełnienia dla pracowników niemieckich lub ich współmałżonków, którzy najczęściej mają miejsce zamieszkania w Niemczech, niż dla pracowników będących obywatelami innych państw członkowskich lub ich małżonków, którzy najczęściej mają miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim (zob. podobnie wyrok z dnia 8 czerwca 1999 r. w sprawie C-337/97 Meeusen, Rec. str. I-3289, pkt 23 i 24).

32

Jak wynika z wyjaśnień przedłożonych przez sąd krajowy, niemiecki zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem stanowi instrument krajowej polityki rodzinnej, mającej na celu wspieranie przyrostu naturalnego w kraju. Zasadniczym celem tego zasiłku jest umożliwienie rodzicom sprawowania opieki nad dziećmi poprzez rezygnację z działalności zawodowej lub poprzez jej ograniczenie po to, by poświęcić się wychowaniu dzieci w pierwszym okresie ich życia.

33

Rząd niemiecki dodaje zasadniczo, że zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem przyznawany jest dla wspomożenia osób, które poprzez wybór miejsca stałego zamieszkania związały się w rzeczywisty sposób ze społeczeństwem niemieckim. W tym kontekście tego rodzaju wymóg posiadania miejsca zamieszkania, taki jak wymóg w sprawie przed sądem krajowym, jest jego zdaniem uzasadniony.

34

Niezależnie od tego, czy cele realizowane przez ustawodawstwo niemieckie mogłyby uzasadniać uregulowania krajowe oparte wyłącznie na kryterium miejsca zamieszkania, należy stwierdzić, że zgodnie z wyjaśnieniami przedłożonymi przez sąd krajowy, niemiecki ustawodawca nie ograniczył się do ścisłego stosowania wymogu posiadania miejsca zamieszkania przy przyznawaniu zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem, lecz dopuścił wyjątki pozwalające z niego skorzystać także pracownikom przygranicznym.

35

W istocie z postanowienia odsyłającego wynika, że w oparciu o § 1 ust. 4 BErzGG, w wersji obowiązującej w czasie okoliczności będących przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, pracownicy przygraniczni, którzy wykonują działalność zawodową w Niemczech, lecz mają miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim, mogą starać się o niemiecki zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem, gdy ich działalność zawodowa przekracza wymiar minimalnego zatrudnienia.

36

W konsekwencji okazuje się, że zgodnie z obowiązującym w czasie okoliczności sprawy niemieckim ustawodawstwem miejsce zamieszkania nie było uznawane za jedyny związek z państwem członkowskim, o którym mowa, i że znaczący wkład w krajowy rynek pracy stanowił także skuteczny element integracji społecznej w tym państwie członkowskim.

37

W tych okolicznościach nie można odmówić przyznania — będącego przedmiotem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym — zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem małżeństwu, takiemu jak państwo Hartmann, które nie ma miejsca zamieszkania w Niemczech, ale gdy jeden z małżonków wykonuje w tym państwie działalność zawodową w pełnym wymiarze.

38

W świetle powyższego należy na drugie pytanie odpowiedzieć w ten sposób, że w okolicznościach takich jak te w sporze przed sądem krajowym, art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 stoi na przeszkodzie temu, by małżonek pracownika migrującego wykonującego działalność zawodową w państwie członkowskim, pozostający bez pracy, mający miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim, wyłączony został z uprawnienia do korzyści socjalnej tego rodzaju co niemiecki zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem, z tego powodu, iż nie miał on ani stałego, ani zwykłego miejsca zamieszkania w pierwszym państwie członkowskim.

39

Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje: