KOMISJA EUROPEJSKA

Bruksela, dnia 2.12.2016

COM(2016) 722 final

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY

oceniające, w jakim zakresie państwa członkowskie podjęły środki niezbędne do wykonania dyrektywy 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zgodnie z art. 23 ust. 1

1.WPROWADZENIE

Handel ludźmi jest wyraźnie zabroniony na mocy art. 5 ust. 3 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Handel ludźmi został również wskazany jako przykład szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym w art. 83 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

Jednym z najistotniejszych elementów działań UE podejmowanych w celu odniesienia się do tego procederu było przyjęcie dyrektywy 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar („dyrektywa”), która zastąpiła wcześniejszy instrument prawny UE dotyczący handlu ludźmi, tj. decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW. Dyrektywa ta ma zastosowanie do wszystkich państw członkowskich z wyjątkiem Danii 1 .

W dyrektywie ustanowiono minimalne normy, które mają być stosowane w całej Unii Europejskiej w kontekście zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz w kontekście ochrony ofiar; zawarto w niej także definicję pojęcia „handel ludźmi”. Dyrektywa opiera się na podejściu skupiającym się na prawach człowieka i uwzględnia kwestie związane z płcią, aby lepiej zapobiegać tego rodzaju przestępstwom i lepiej chronić ofiary tych przestępstw oraz udzielać im pomocy.

Dyrektywa dotyczy: i) środków karnych, ścigania i oskarżania (art. 2–10), ii) środków wsparcia i pomocy dla ofiar i środków ochrony ofiar (art. 11–17), iii) środków zapobiegania umożliwiających ograniczenie popytu, podniesienie świadomości i wspierających prowadzenie szkoleń dla osób, które mogą mieć kontakt z ofiarami (art. 18) i iv) krajowych sprawozdawców lub równoważnych mechanizmów i koordynacji (art. 19 i 20). W dyrektywie kładzie się również szczególny nacisk na kwestie związane z najlepszym zabezpieczeniem interesu dziecka – przewidziano w niej przepisy w zakresie pomocy, wsparcia i ochrony dostosowane do szczególnych potrzeb dzieci (art. 13–16).

Komisja sporządziła niniejsze sprawozdanie, aby wywiązać się ze spoczywającego na niej zgodnie z art. 23 ust. 1 dyrektywy obowiązku przedłożenia Parlamentowi Europejskiemu i Radzie sprawozdania oceniającego, w jakim zakresie państwa członkowskie podjęły środki niezbędne do wykonania dyrektywy, i zawierającego opis działań podjętych na mocy jej art. 18 ust. 4. W odrębnym sprawozdaniu oceniono wpływ istniejących przepisów krajowych, na mocy których korzystanie z usług stanowiących formę wyzysku ofiar handlu ludźmi uznaje się za przestępstwo, na zapobieganie handlowi ludźmi 2 .

Przed upływem daty transpozycji Komisja zorganizowała trzy spotkania z przedstawicielami państw członkowskich, aby udzielić państwom członkowskim wsparcia w ramach procesu transpozycji i zapewnić im możliwość wymiany informacji i najlepszych praktyk, a także aby omówić problemy, jakie państwa członkowskie napotkały przy transpozycji dyrektywy. Kwestie związane z dyrektywą były również przedmiotem dyskusji prowadzonych na różnych spotkaniach organizowanych w ramach sieci krajowych sprawozdawców lub równoważnych mechanizmów.

W niniejszym sprawozdaniu przedstawiono stan prac nad transpozycją przepisów dyrektywy w momencie sporządzania sprawozdania w oparciu o dostępne Komisji informacje, w związku z czym nie stanowi ono wyczerpującej analizy obowiązujących przepisów krajowych. W tym kontekście nie można wykluczyć dalszych zmian w prawodawstwie lub istnienia przepisów, które nie zostały zgłoszone Komisji. Dlatego też niniejsze sprawozdanie nie uniemożliwia Komisji zwrócenia się do państw członkowskich o przekazanie dodatkowych informacji, w razie konieczności, w ramach stosunków dwustronnych.

2.STAN TRANSPOZYCJI I ŚRODKI PODJĘTE PRZEZ PAŃSTWA CZŁONKOWSKIE

Państwa członkowskie były zobowiązane zakończyć transpozycję dyrektywy do dnia 6 kwietnia 2013 r. W maju 2013 r. Komisja wszczęła postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego przeciwko państwom członkowskim z tytułu niezgłoszenia środków transpozycji podjętych w celu zakończenia transpozycji dyrektywy, przekazując im 13 wezwań do usunięcia uchybienia. W ramach czterech z tych postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego Komisja wystosowała uzasadnione opinie do odpowiednich państw członkowskich. Wszystkie państwa członkowskie związane dyrektywą zgłosiły już podjęte przez siebie środki transpozycji 3 . Z uwagi na późne zgłoszenie środków transpozycji przez Niemcy Komisja nie była w stanie zakończyć oceny tych środków. Dlatego też w sprawozdaniu nie uwzględniono ustaleń sporządzonych w oparciu o ocenę tych środków.

Z uwagi na szeroki i kompleksowy charakter przepisów dyrektywy, które odnoszą się do różnych obszarów prawa krajowego, większość państw członkowskich zdecydowała się dokonać jej transpozycji za pośrednictwem licznych i różnorodnych aktów prawnych, które można podzielić na pięć kategorii: kodeksy karne; ustawy szczegółowe dotyczące zwalczania handlu ludźmi; przepisy przyznające ochronę ofiarom przestępstw; akty ustanawiające środki ochrony dzieci; oraz przepisy regulujące kwestie związane z wjazdem i pobytem obywateli państw trzecich. W sprawozdaniu oceniono transpozycję dyrektywy do praw krajowych, nie odnosząc się do kwestii związanych z wdrażaniem jej przepisów.

2.1.Środki karne, ściganie i oskarżanie (art. 2–10)

2.1.1.Przestępstwa dotyczące handlu ludźmi (art. 2)

W art. 2 ustanowiono wspólną definicję pojęcia „handel ludźmi” i wyszczególniono rodzaje czynów umyślnych, które stanowią przestępstwo handlu ludźmi.

Wszystkie państwa członkowskie przyjęły przepisy, na mocy których handel ludźmi uznaje się za przestępstwo. Definicja tego przestępstwa sformułowana w art. 2 ust. 1 obejmuje trzy elementy składowe (czyny, formę i cel).

Prawie wszystkie państwa członkowskie wyraźnie zawarły w definicji przestępstwa następujące czyny: werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób. Niektóre państwa członkowskie nie odniosły się bezpośrednio do „wymiany” i „przekazania kontroli” (BG, CZ, EE, FR, IT, LV, NL, AT, PL, PT, RO, SI, SK, SE). Te dwie kategorie czynów zostały zasadniczo ujęte w ramach innych kategorii czynów, takich jak kategoria „werbowanie osoby” 4 . Jeżeli chodzi o formę, wszystkie państwa członkowskie zawarły w swoich definicjach krajowych stosowanie groźby, przemocy i innych form przymusu, a także wykorzystanie sytuacji bezbronności. Niektóre formy (uprowadzenie, oszustwo, podstęp, wręczenie lub przyjęcie płatności lub korzyści lub nadużycie uprawnień) nie zostały jednak wyraźnie ujęte w definicjach opracowanych przez szereg państw członkowskich 5 . Państwa członkowskie w różny sposób odnoszą się do sytuacji bezbronności, która zgodnie z definicją w art. 2 ust. 2 dyrektywy zachodzi wówczas, gdy dana osoba nie ma innego – realnego lub możliwego do zaakceptowania – wyboru niż poddanie się nadużyciu.

Art. 2 ust. 3 stanowi, że wyzysk obejmuje, w szczególności, wyzyskanie innych osób do prostytucji lub innych form wykorzystywania seksualnego, przymusową pracę lub służbę, w tym żebractwo, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie, wyzyskiwanie do działalności przestępczej lub usunięcie organów. Kilkanaście państw członkowskich (BG, ES, FR, CY, LT, LU, MT, NL, PT, SK, SE, i UK (Gibraltar)) uwzględniło wyraźne odniesienia do tych form wyzysku, natomiast w innych państwach członkowskich nie odniesiono się wyraźnie do niektórych z tych form 6 . W Szwecji brakujące elementy zostały jednak uwzględnione w przepisach ogólnych 7 . Ponieważ państwa członkowskie mogą przyjąć definicję, której zakres będzie wykraczał poza zakres definicji minimalnej, niektóre z nich odniosły się również do dodatkowych form wyzysku, na przykład wyzysku do celów adopcji (CY), tworzenia materiałów pornograficznych (CZ), zawierania małżeństw pod przymusem (ES, HR i SK).

Zgodnie z art. 2 ust. 4 zgoda ofiary handlu ludźmi nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którymkolwiek ze środków wymienionych w art. 2 ust. 1. Większość państw członkowskich uwzględniła ten przepis w swoim prawie krajowym. część z nich zrobiła to jednak wyłącznie w drodze przepisów ogólnych lub w drodze orzecznictwa. Na podstawie informacji dotyczących DE, LV i NL, AT nie można jednoznacznie stwierdzić, czy przepisy art. 2 ust. 4 zostały transponowane do ich prawa krajowego.

Zgodnie z wymogiem ustanowionym w art. 2 ust. 5 handel dziećmi jest karalny, nawet jeśli nie posłużono się żadnym ze środków wymienionych w art. 2 ust. 1. Prawie wszystkie państwa członkowskie uwzględniły w pełni ten wymóg, na podstawie dostępnych informacji dotyczących Grecji i Cypru nie można wyciągnąć jednoznacznych wniosków.

Art. 2 ust. 6 stanowi, że na użytek dyrektywy „dziecko” oznacza osobę poniżej 18 roku życia. Wydaje się, że niektóre państwa członkowskie nie zapewniają jednak pomocy i ochrony wszystkim dzieciom do 18 roku życia 8 .

2.1.2.Podżeganie, pomocnictwo i usiłowanie (art. 3)

Zgodnie z art. 3 na państwa członkowskie nałożono obowiązek zapewnienia karalności podżegania do przestępstwa handlu ludźmi, pomocnictwa w popełnianiu tego przestępstwa i usiłowania jego popełnienia. Wszystkie państwa członkowskie wprowadziły odpowiednie środki transpozycji w swoim prawie krajowym.

2.1.3.Sankcje (art. 4)

W art. 4 ustanowiono minimalny poziom maksymalnych sankcji, jakie powinny zostać nałożone z tytułu popełnienia przestępstwa handlu ludźmi; w artykule tym przewidziano również szereg okoliczności obciążających, których wystąpienie skutkuje nałożeniem surowszych sankcji w maksymalnym wymiarze. 

Niemal wszystkie państwa członkowskie ustanowiły w swoim prawodawstwie – zgodnie z art. 4 ust. 1 – wymóg, w myśl którego przedmiotowe przestępstwo podlega sankcjom karnym w maksymalnym wymiarze co najmniej pięciu lat pozbawienia wolności. W Belgii, na Węgrzech i w Austrii zdecydowano się ustanowić sankcję karną w maksymalnym wymiarze pięciu lat pozbawienia wolności. Wszystkie inne państwa członkowskie zdają się nakładać surowsze sankcje z tego tytułu – w maksymalnym wymiarze od 6 do 20 lat pozbawienia wolności.

W art. 4 ust. 2 i 3 przedstawiono szereg okoliczności obciążających, których wystąpienie wiąże się z możliwością zastosowania surowszych sankcji karnych w wymiarze co najmniej 10 lat pozbawienia wolności (jeżeli przestępstwo zostało popełnione: przeciwko szczególnie bezbronnej ofierze; w ramach organizacji przestępczej; z narażeniem życia ofiary poprzez działanie umyślne lub rażące niedbalstwo; z użyciem poważnej przemocy lub w sposób, który doprowadził do wyrządzenia ofierze szczególnie dotkliwej szkody; przez funkcjonariuszy publicznych wykonujących powierzone im obowiązki). Większość państw członkowskich dokonała transpozycji tych przepisów do swojego prawa krajowego. Na podstawie informacji dotyczących BG, DE, ES i HU trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy państwa te włączyły okoliczności obciążające do swoich przepisów krajowych, nakładające maksymalne sankcje karne w wymiarze co najmniej 10 lat pozbawienia wolności. 

Art. 4 ust. 4 stanowi, że poziomy sankcji karnych z tytułu podżegania do przestępstwa handlu ludźmi, pomocnictwa w popełnianiu tego przestępstwa lub usiłowania jego popełnienia muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające i muszą umożliwiać wydanie sprawcy. Wszystkie państwa członkowskie dokonały transpozycji tych przepisów. Jeżeli chodzi o poziomy sankcji, państwa członkowskie nakładają na pomocników, podżegaczy i osoby usiłujące popełnić przestępstwo karę pozbawienia wolności w takim samym wymiarze, jak kara, której podlega główny sprawca, z możliwością złagodzenia poziomu sankcji, albo sankcję o określonym poziomie. We wszystkich państwach członkowskich dopuszcza się możliwość wydania sprawcy przestępstwa, o którym mowa w art. 3.

2.1.4.Odpowiedzialność osób prawnych (art. 5)

Zgodnie z art. 5 na państwa członkowskie nałożono wymóg zapewnienia możliwości pociągnięcia osób prawnych do odpowiedzialności za przestępstwa, o których mowa w art. 2 i 3, i określono rolę lub funkcję sprawcy przestępstwa w strukturze danej osoby prawnej, która daje podstawy do pociągnięcia takiej osoby prawnej do odpowiedzialności.

We wszystkich państwach członkowskich przewidziano możliwość pociągnięcia osób prawnych od odpowiedzialności karnej lub administracyjnej z uwagi na fakt, że sprawca przestępstwa pełnił określone funkcje lub role w strukturze osoby prawnej, które dają podstawy do pociągnięcia go do odpowiedzialności. Niektóre państwa członkowskie ((LT, MT i UK (Szkocja)) wprowadziły przepisy szczegółowe dotyczące odpowiedzialności przedsiębiorstw za przestępstwa handlu ludźmi, natomiast wszystkie pozostałe państwa korzystają z ogólnych przepisów w zakresie odpowiedzialności przedsiębiorstw, mających zastosowanie do przestępstw. Wszystkie państwa członkowskie wprowadziły przepis dotyczący odpowiedzialności osoby prawnej zgodnie z art. 5 ust. 1 lit. a)–c); EL, CY, LT, MT, PL i SK dokonały jego dosłownej transpozycji. Zgodnie z art. 5 ust. 2 państwa członkowskie mają obowiązek wprowadzić przepis dotyczący odpowiedzialności osoby prawnej w przypadku, gdy brak nadzoru lub kontroli przez osobę pełniącą jedną z funkcji, o których mowa w art. 5 ust. 1 lit. a)–c), spowodował popełnienie przestępstwa, o którym mowa w art. 2 lub 3. Tego rodzaju odpowiedzialność wyraźnie uwzględniono w przepisach wszystkich państw członkowskich z wyjątkiem Luksemburga, w przypadku którego z oceny nie można wyciągnąć jednoznacznych wniosków. Przepisy art. 5 ust. 3, w którym ustanowiono wymóg stanowiący, że odpowiedzialność osoby prawnej nie może wykluczać możliwości wszczęcia postępowania karnego przeciwko osobie fizycznej z tytułu popełnienia tego samego przestępstwa, zostały transponowane przez wszystkie państwa członkowskie.

Art. 5 ust. 4 stanowi, że pojęcie „osoba prawna” nie obejmuje państw i podmiotów prawa publicznego wykonujących władzę publiczną ani publicznych organizacji międzynarodowych. Na podstawie dostępnych informacji można stwierdzić, że w żadnym państwie członkowskim nie uznaje się takich podmiotów prawa publicznego ani organizacji za „osoby prawne” (lub za zbliżone kategorie podmiotów zgodnie z odpowiednimi przepisami krajowymi).

2.1.5.Kary wobec osób prawnych (art. 6)

W art. 6 na państwa członkowskie nałożono obowiązek wprowadzenia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających kar w odniesieniu do osób prawnych ponoszących odpowiedzialność na podstawie art. 5. Państwa członkowskie wprowadziły sankcje administracyjne lub karne, które mają zastosowanie bezpośrednio do osób prawnych. Minimalna i maksymalna wysokość grzywien jest różna w poszczególnych państwach członkowskich. W art. 6 przewidziano również możliwość nakładania innych fakultatywnych sankcji przez państwa członkowskie. Na podstawie dostępnych informacji można stwierdzić, że większość państw członkowskich 9 – z wyjątkiem Niemiec, Irlandii oraz Zjednoczonego Królestwa – zdecydowała się wprowadzić przynajmniej jedną dodatkową sankcję.

2.1.6.Zajęcie i konfiskata (art. 7)

Zgodnie z art. 7 państwa członkowskie muszą zapewnić, by właściwe organy były uprawnione do zajęcia i konfiskaty narzędzi oraz korzyści pochodzących z przestępstw, o których mowa w art. 2 i 3. Wszystkie państwa członkowskie ustanowiły środki na szczeblu krajowym w celu dokonania transpozycji tego przepisu. Choć niektóre państwa członkowskie (BE, EL, ES, FR, CY i UK (Anglia/Walia)) wprowadziły przepisy szczegółowe dotyczące zajęcia i konfiskaty mające zastosowanie do przestępstwa handlu ludźmi, wydaje się, że pozostałe państwa członkowskie polegają w tym zakresie na przepisach ogólnych dotyczących zajęcia i konfiskaty ustanowionych w prawie karnym, które mają zastosowanie do wszystkich rodzajów przestępstw, w tym do przestępstwa handlu ludźmi.

2.1.7.Odstąpienie od ścigania ofiar lub niestosowanie wobec nich sankcji (art. 8)

W art. 8 państwa członkowskie zobowiązano do podjęcia niezbędnych środków w celu zapewnienia, by właściwe organy krajowe były uprawnione do odstąpienia od ścigania lub nakładania sankcji na ofiary handlu ludźmi za ich udział w działalności przestępczej, do której zostały zmuszone w bezpośredniej konsekwencji tego, iż stały się ofiarami tego rodzaju przestępstwa. W dyrektywie zapewniono właściwym organom swobodę uznania w kwestii sposobu uregulowania możliwości odstąpienia od ścigania lub nakładania sankcji na szczeblu krajowym.

Państwa członkowskie podjęły różnego rodzaju środki, aby zapewnić swoim organom krajowym taką możliwość. Niektóre państwa członkowskie (BG, EL, ES, CY, LV, LT, LU, MT, NL, RO, SK i UK) odniosły się wyraźnie do możliwości odstąpienia od ścigania ofiar handlu ludźmi, natomiast inne przewidziały możliwość odstąpienia od ścigania osoby, która została zmuszona lub przymuszona pod wpływem groźby do dopuszczenia się czynu o charakterze przestępczym lub na której wymuszono dopuszczenie się takiego czynu (IT, HU, PL, PT, SI i SE). Na podstawie dostępnych informacji dotyczących Czech i Chorwacji nie można wyciągnąć jednoznacznych wniosków.

2.1.8.Ściganie i oskarżanie (art. 9)

Większość państw członkowskich transponowała przepisy art. 9, w którym przewidziano środki w zakresie ścigania i oskarżania w odniesieniu do przestępstwa handlu ludźmi.

Jeżeli chodzi o ust. 1, we wszystkich państwach członkowskich przewidziano, że wszczęcie odpowiedniego dochodzenia nie jest uzależnione od złożenia skargi, a wycofanie zeznań przez ofiarę nie ma wpływu na dalsze prowadzenie dochodzenia lub ściganie danej osoby.

W ust. 2 na państwa członkowskie nałożono obowiązek podjęcia środków niezbędnych do umożliwienia ścigania przestępstwa handlu ludźmi przez wystarczający okres od momentu osiągnięcia przez ofiarę pełnoletniości. W większości państw członkowskich taki przepis obowiązuje, w przypadku Irlandii i Chorwacji nie można tego jednoznacznie stwierdzić na podstawie dostępnych informacji.

Wszystkie państwa członkowskie przyjęły środki w zakresie szkolenia osób/służb odpowiedzialnych za ściganie lub oskarżanie w odniesieniu do przestępstw dotyczących handlu ludźmi zgodnie z art. 9 ust. 3 – środki te zostały ustanowione w przepisach prawnych albo w instrumentach „miękkiego prawa”, takich jak krajowe plany działania, strategie lub programy.

Wszystkie państwa członkowskie podjęły również środki w celu zapewnienia osobom, jednostkom lub służbom odpowiedzialnym za ściganie lub oskarżanie w odniesieniu do przestępstw dotyczących handlu ludźmi dostępu do skutecznych narzędzi śledczych(art. 9 ust. 4). Wśród narzędzi śledczych przewidzianych przez państwa członkowskie można wymienić przechwytywanie przekazów komunikacyjnych (BE, BG, DE, EE, EL, HR, IT, MT, NL, AT, PL, RO, SI, FI, SE i UK 10 ); prowadzenie niejawnego nadzoru (BE, BG, CZ, EE, EL, ES, FR; HR, IT, LU, HU, NL, AT, PL, PT, RO, SI, FI, SK i UK 11 ); monitorowanie rachunków bankowych i inne metody prowadzenia dochodzeń finansowych (BE, FR, HR, IT, HU, AT, PL, PT, RO, SI, FI i UK); oraz prowadzenie nadzoru elektronicznego lub stosowanie podobnych środków (BE, BG, CZ, DE, EL, FR, HR, HU, NL, AT, PL, PT, RO, SI, SE i UK).

2.1.9.Jurysdykcja (art. 10)

W art. 10 ust. 1 odniesiono się do sytuacji, w których państwa członkowskie muszą ustalić swoją jurysdykcję w odniesieniu do przestępstw, o których mowa w art. 2 i 3. W art. 10 ust. 2 wskazano szereg fakultatywnych przesłanek związanych z jurysdykcją; państwa członkowskie mogą zdecydować się na przyjęcie m.in. tych przesłanek. Artykuł 10 ust. 3 dotyczy ścigania przestępstw, o których mowa w art. 2 i 3, popełnionych poza terytorium danego państwa członkowskiego i stanowi, że „w przypadkach wymienionych w ust. 1 lit. b) każde państwo członkowskie podejmuje – a w przypadkach wymienionych w ust. 2 może podjąć – środki niezbędne do zapewnienia, by jego jurysdykcja nie była zależna od spełnienia któregokolwiek z następujących warunków: a) dane czyny stanowią przestępstwo w miejscu ich popełnienia; lub b) ściganie może zostać rozpoczęte jedynie w następstwie zawiadomienia złożonego przez ofiarę w miejscu, w którym przestępstwo zostało popełnione, lub zawiadomienia o przestępstwie przez państwo, w którym zostało ono popełnione”.

W art. 10 ust. 1 lit. a) na państwa członkowskie nałożono wymóg podjęcia środków niezbędnych do ustalenia jurysdykcji w przypadku, gdy przestępstwo zostało popełnione w całości lub w części na ich terytorium. Wszystkie państwa członkowskie dokonały transpozycji tego przepisu; jednak w przypadku HR, CY, LV i SI nie można jednoznacznie stwierdzić, czy jurysdykcję ustala się również w przypadku, gdy przestępstwo zostało popełnione częściowo na terytorium tych państw.

W art. 10 ust. 1 lit. b) na państwa członkowskie nałożono wymóg podjęcia środków niezbędnych do ustalenia jurysdykcji w przypadku, gdy sprawca jest obywatelem jednego z tych państw. Wszystkie państwa członkowskie podjęły środki w celu transpozycji tego przepisu.

W art. 10 ust. 2 lit. a)–c) wskazano pewne fakultatywne przesłanki związane z jurysdykcją, przy czym większość państw członkowskich przyjęła przynajmniej jedną z tych przesłanek. W Bułgarii, Niemczech i Francji nie przewidziano żadnych fakultatywnych przesłanek związanych z jurysdykcją.

Jeżeli chodzi o przepis art. 10 ust. 3 lit. a), większość państw członkowskich dokonała jego transpozycji do swojego prawa krajowego i nie wprowadziła tego rodzaju wymogu w kontekście ustalania jurysdykcji zgodnie z art. 10 ust. 1. W EE, NL, PT i RO jurysdykcję (zgodnie z art. 10 ust. 1 lit. b)) uznaje się jednak za ustaloną wyłącznie w przypadku, gdy dany czyn jest przestępstwem w miejscu, w którym został on popełniony.

Jeżeli chodzi o art. 10 ust. 3 lit. b), który stanowi, że jurysdykcja ustalona w oparciu o zasady terytorialności i narodowości podmiotowej nie może być zależna od spełnienia wymogu, zgodnie z którym ściganie może zostać rozpoczęte jedynie w następstwie zawiadomienia złożonego przez ofiarę w miejscu, w którym dane przestępstwo zostało popełnione, lub zawiadomienia o przestępstwie przez państwo, w którym zostało ono popełnione, żadne państwo członkowskie nie wprowadziło tego rodzaju wymogu. Tym samym wszystkie państwa członkowskie dokonały transpozycji przepisów dyrektywy dotyczących obowiązkowych przesłanek związanych z jurysdykcją zgodnie z art. 10 ust. 1.

2.2. Środki wsparcia i pomocy dla ofiar i środki ochrony ofiar

2.2.1. Wsparcie i pomoc dla ofiar handlu ludźmi (art. 11)

W art. 11 ustanowiono szereg obowiązków dotyczących wsparcia i pomocy dla ofiar handlu ludźmi, uwzględniając środki identyfikacji. Niezbędne środki, do podjęcia których państwa członkowskie zostały zobowiązane zgodnie z tym artykułem, są często wprowadzane nie tylko w aktach prawnych, ale też w krajowych planach działania, strategiach i programach. Większość państw członkowskich dokonała transpozycji różnych przepisów tego artykułu, choć niektóre kwestie związane z transpozycją jego ust. 2 i 7 wymagają bardziej szczegółowej analizy.

Jeżeli chodzi o art. 11 ust. 2, zaledwie połowa państw członkowskich wprowadziła wyraźny obowiązek udzielenia danej osobie wsparcia i pomocy, jak tylko właściwe organy dowiedzą się o powodach lub uzasadnionych przesłankach pozwalających przypuszczać, że osoba ta jest ofiarą handlu ludźmi (BG, EE, IE, ES, FR, CY, LT, LU, NL, RO, SK, FI i UK). Niektóre państwa członkowskie dokonały transpozycji przepisów art. 11 ust. 2 również poprzez odniesienie do wykazu wskaźników stanowiących „uzasadnione przesłanki”, które pozwalają zidentyfikować daną osobę jako ofiarę (BG, LT, LU i RO).

Jednym z kluczowych aspektów dyrektywy, który został zawarty w art. 11 ust. 3, jest nałożenie na państwa członkowskie obowiązku zapewnienia, by udzielenie wsparcia i pomocy ofierze nie było zależne od jej gotowości do współpracy podczas śledztwa, przygotowania aktu oskarżenia lub procesu. Państwa członkowskie podjęły środki w celu transpozycji tego przepisu – w rezultacie został on włączony do prawodawstwa Cypru, Malty i Zjednoczonego Królestwa (Gibraltar, Szkocja i Irlandia Północna) w praktycznie niezmienionej postaci. Na podstawie przekazanych informacji dotyczących Belgii nie można jednoznacznie stwierdzić, czy wszystkie ofiary są uprawnione do korzystania z bezwarunkowej pomocy i wsparcia i czy ofiarom tym udziela się takiej bezwarunkowej pomocy i wsparcia niezależnie od ich obywatelstwa. Wydaje się, że w Słowacji dopuszcza się możliwość wykluczenia ofiary z programu pomocy, jeżeli jej obecność nie jest niezbędna do celów przeprowadzenia postępowania karnego.

W większości przypadków w prawie krajowym nie ustanowiono wymogu uzależniającego udzielenie ofierze wsparcia i pomocy od jej gotowości do współpracy podczas śledztwa (BG, CZ, EL, HR, IT, LV, LT, LU, HU, NL, AT, PL, PT, SI, FI, SE i UK (Anglia/Walia)). W przepisach obowiązujących w niektórych państwach członkowskich, np. EE, IE, ES, FR, CY, MT, RO i UK (Szkocja, Irlandia Północna i Gibraltar) wyraźnie stwierdzono, że udzielenie ofierze wsparcia i pomocy nie jest uzależnione od jej gotowości do współpracy. W przypadku większości środków krajowych transpozycji tych przepisów dokonano również poprzez transpozycję przepisów dyrektywy 2004/81/WE dotyczących ofiar, które są obywatelami państw trzecich 12 . Zgodnie z art. 11 ust. 4 państwa członkowskie ustanowiły różnego rodzaju mechanizmy 13 służące wczesnej identyfikacji ofiar i udzielaniu im wsparcia i pomocy we współpracy z właściwymi organizacjami pomocowymi.

Minimalne wymogi w zakresie udzielania ofiarom wsparcia i pomocy przewidziane w art. 11 ust. 5 zostały uwzględnione w różny sposób, np. poprzez dosłowną transpozycję odpowiednich przepisów dyrektywy do prawa krajowego (CY, MT, UK (Gibraltar)), poprzez ich rozproszenie w przepisach różnych aktów prawnych (BE, BG, EL, ES, FR, IT, LV, LT, HU, NL, AT, PL, PT, RO, SI i SK) lub w ramach przepisów ogólnych gwarantujących możliwość innego rodzaju wsparcia (BG, ES, HR, RO). Poszczególne państwa stosują różne podejścia, aby zapewnić udzielanie wsparcia i pomocy na podstawie świadomej i dobrowolnej zgody.

Przepisy art. 11 ust. 6 dotyczące informacji, które należy przekazywać ofiarom korzystającym ze wsparcia i pomocy, zostały włączone do prawa krajowego większości państw członkowskich (BG, CZ, EE, EL, ES, FR, HR, CY, LT, LU, MT, AT, PL, PT, RO, SK, FI i UK). Jak wynika z dostępnych informacji, nie zapewniono w prawie przekazywania ofiarom informacji o okresie przeznaczonym na zastanowienie się i odzyskania równowagi zgodnie z dyrektywą 2004/81/WE, a także o możliwości przyznania ochrony międzynarodowej i statusu uchodźcy zgodnie z dyrektywą 2004/83/WE i dyrektywą 2005/85/WE. W państwach poza Cyprem, Maltą i Zjednoczonym Królestwem (Gibraltar), gdzie dokonano niemal dosłownej transpozycji tego przepisu, wymóg ten wynika głównie ze zbioru przepisów dotyczących procedur w zakresie wydawania dokumentów pobytowych obywatelom państw trzecich. Najczęściej w środkach krajowych ustanawia się obowiązek udzielania wyczerpujących informacji w tym zakresie wszystkim cudzoziemcom, a nie tylko ofiarom handlu ludźmi. Z informacji przekazanych Komisji wynika, że wymóg przekazywania informacji o okresie przeznaczonym na zastanowienie się został wyraźnie ustanowiony w przepisach obowiązujących w EE, IE, ES, FR, CY, LT, LU, MT, PT, SK, FI i UK (Gibraltar).

Ustanowiony w dyrektywie wymóg przekazywania informacji na temat ochrony międzynarodowej i statusu uchodźcy został wyraźnie przewidziany w przepisach obowiązujących w BG, EE, IT, CY, MT, PL, SK i UK (Gibraltar). W Bułgarii i Słowacji przepisy odnoszą się konkretnie do ofiar handlu ludźmi.

Bardziej szczegółowego zbadania będą wymagały przepisy dotyczące przekazywania informacji na temat ochrony międzynarodowej obowiązujące w IE, HU, NL i SE, przepisy dotyczące okresu przeznaczonego na zastanowienie się obowiązujące we Włoszech lub przepisy dotyczące przekazywania obydwu tych rodzajów informacji obowiązujące w Belgii, na Łotwie i w Słowenii.

Państwa członkowskie transponowały przepisy art. 11 ust. 6 do odpowiedniego prawodawstwa krajowego (EE, EL, IT, CY, LV, LT, LU, HU, MT, NL, PL, PT, RO, SK, FI i SE) lub dokonały transpozycji tych przepisów za pomocą uzupełniających instrumentów „miękkiego prawa” (BE, BG, CZ, IE, ES, FR, HR, AT, SI i UK). Ponadto w niektórych państwach członkowskich przewidziany w dyrektywie wymóg został ustanowiony w aktach prawnych odnoszących się konkretnie do problematyki handlu ludźmi (CY), w aktach prawnych o charakterze ogólnym (EE, EL, IT, HU, AT, PL, PT, SE) lub w obu wspomnianych rodzajach aktów prawnych (BE, BG, CZ, IE, ES, FR, HR, LV, LT, LU, MT, NL, RO, SK, FI). 

Transpozycja przepisów art. 11 ust. 7 nakładających na państwa członkowskie obowiązek zapewniania opieki ofiarom o szczególnych potrzebach, jeżeli wynikają one w szczególności z ewentualnej ciąży, stanu zdrowia, ewentualnej niepełnosprawności, zaburzeń umysłowych lub psychicznych lub doświadczonych przez pokrzywdzonych poważnych form przemocy psychicznej, fizycznej i seksualnej wymaga dalszego zbadania. Jak wynika z dostępnych informacji, odnotowano istnienie rozbieżności, jeżeli chodzi o transpozycję tego wymogu.

2.2.2. Ochrona ofiar handlu ludźmi podczas postępowania przygotowawczego i sądowego (art. 12)

W art. 12 przewidziano szereg środków ochrony ofiar handlu ludźmi podczas postępowania przygotowawczego i sądowego. Choć większość państw członkowskich dokonała transpozycji tego artykułu, dokładniejszego zbadania wymagają niektóre wyszczególnione poniżej kwestie związane z transpozycją jego ust. 2 i 4.

Przepisy art. 12 zostały transponowane głównie do krajowych przepisów prawa karnego procesowego, przy czym niektóre państwa członkowskie zawarły te przepisy w ustawach szczegółowych dotyczących procederu handlu ludźmi (EL, CY, LU, NL, RO, SK, FI i UK) lub w ustawach dotyczących ochrony ofiar przestępstw (CZ, ES i PT).

Zgodnie z art. 12 ust. 1 wszystkie państwa członkowskie 14 są zobowiązane do zapewnienia stosowania środków ochronnych przewidzianych w ich prawodawstwie dodatkowo w odniesieniu do praw określonych w decyzji ramowej 2001/220/WSiSW, obecnie dyrektywie 2012/29/UE 15 .

Przepisy art. 12 ust. 2 zobowiązujące państwa członkowskie do zapewniania ofiarom handlu ludźmi bezzwłocznego dostępu do doradztwa prawnego i zastępstwa procesowego, w tym w celu dochodzenia odszkodowania, a także do zapewniania ofiarom handlu ludźmi bezpłatnego dostępu do doradztwa prawnego i zastępstwa procesowego, jeżeli ofiara nie posiada wystarczających środków finansowych, zostały transponowane do prawa krajowego większości państw członkowskich (BG, CZ, EE, EL, ES, FR, HR, CY, LV, LT, MT, AT, PT, SI, SK, FI, SE i UK). W większości państw członkowskich przewidziano możliwość udzielania ofierze bezpłatnej pomocy prawnej w przypadku, gdy nie posiada ona wystarczających środków finansowych. W EL, HR, LV i SE wykracza się poza zakres ustanowiony w dyrektywie, ponieważ tego rodzaju pomocy udziela się tam bezpłatnie niezależnie od środków, jakimi dysponuje ofiara. Jeżeli chodzi o zapewnianie „bezzwłocznego” dostępu do zastępstwa procesowego i doradztwa prawnego, w prawodawstwie EE, ES, MT i UK (Gibraltar) warunek ten zawarto wyraźnie w odpowiednich przepisach. Ponadto, w odniesieniu do zakresu zastępstwa procesowego, na podstawie dostępnych informacji dotyczących Włoch i Luksemburga nie sposób wyciągnąć jednoznacznych wniosków, dlatego też kwestia ta wymaga dalszego zbadania. 

Jeżeli chodzi o art. 12 ust. 3, wszystkie państwa członkowskie zapewniają ofiarom handlu ludźmi odpowiednią ochronę na podstawie indywidualnej oceny ryzyka, w tym poprzez dostęp do programów ochrony świadków.

W ust. 4 przewidziano szereg procedur i sytuacji, których należy unikać podczas postępowania przygotowawczego i sądowego, np. zbędnego powtarzania przesłuchań, kontaktu wzrokowego ofiar z oskarżonymi, składania zeznań na posiedzeniach jawnych i zadawania niepotrzebnych pytań dotyczących życia prywatnego ofiary. Większość państw członkowskich podjęła środki w celu transpozycji przepisów tego ustępu, jednak z uwagi na fakt, że niektóre procedury nie zostały wyraźnie uwzględnione w przepisach krajowych, może zaistnieć potrzeba, by Komisja dokładniej zbadała kwestie związane z praktycznym wdrażaniem tego przepisu.

2.2.3. Przepisy ogólne dotyczące środków pomocy i wsparcia oraz środków ochrony dzieci będących ofiarami handlu ludźmi (art. 13)

Art. 13 stanowi, że dzieciom będącym ofiarami handlu ludźmi należy udzielać szczególnej pomocy, wsparcia i ochrony, dążąc do najlepszego zabezpieczenia ich interesu. Przeważająca część państw członkowskich transponowała większość przepisów w tym zakresie. Jedną z istotnych zasad ustanowionych w dyrektywie jest zasada nakazująca przyjęcie założenia, że dana osoba jest dzieckiem. Niemniej jednak w BE, CZ, IE, FR, IT, LV, LT, HU, NL, AT, PL, RO, SI, FI i SE odnotowano szereg kwestii związanych z transpozycją przepisów ust. 2, który stanowi, że w przypadku, gdy nie ma pewności co do wieku danej osoby będącej ofiarą, a istnieją powody, by sądzić, że osoba ta jest dzieckiem, osobie tej należy zapewnić pomoc, wsparcie i ochronę.

2.2.4. Pomoc i wsparcie dla dzieci będących ofiarami (art. 14)

Art. 14 zobowiązuje państwa członkowskie do przyjęcia określonych środków pomocy i wsparcia dostosowanych do potrzeb dzieci będących ofiarami handlu ludźmi. W przepisach większości państw członkowskich (BG, CZ, EE, ES, FR, CY, LT, HU, PT, RO, SK i UK) przewidziano ogólne odniesienie do zapewnienia możliwości skorzystania ze środków pomocy i wsparcia obejmujących doradztwo, wsparcie społeczne oraz dostęp do usług opieki zdrowotnej i odpowiedniego zakwaterowania. W przepisach innych państw (HR, IT, LU, AT i SI) odniesiono się do konkretnych środków pomocy psychologicznej i medycznej, włączania osób do siatki bezpieczeństwa socjalnego (HR), wydawania zezwolenia na pobyt czasowy (SI) oraz tworzenia grup ochrony dzieci w szpitalach (AT). Wymienione środki pomocy i wsparcia powinny być stosowane wobec ofiar będących dziećmi po przeprowadzeniu indywidualnej oceny. Ze środków pomocy i wsparcia dostępnych w niektórych państwach członkowskich (BE, EL, LV i PL) mogą korzystać wszystkie ofiary. Trudno jest ocenić, czy podejście to w dostatecznym stopniu uwzględnia specyficzne potrzeby ofiar będących dziećmi, w tym potrzeby ofiar będących dziećmi oraz dzieci ofiar w odniesieniu do dostępu do edukacji, dlatego też Komisja zbada tę kwestię bardziej szczegółowo.

Art. 14 ust. 1 stanowi, że środki te powinny zapewniać dziecku pomoc i wsparcie „w perspektywie krótko- i długoterminowej”: wyłącznie w przepisach obowiązujących we Francji odniesiono się wyraźnie do okresu obowiązywania środków pomocy, podczas gdy wydaje się, że w innych państwach członkowskich środki te zostają zapewnione w „odpowiednim terminie”, ponieważ państwa te nie wyznaczyły precyzyjnie określonych ram czasowych w tym zakresie.

W art. 14 ust. 2 przewidziano wyznaczenie opiekuna lub przedstawiciela prawnego dla dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi po uznaniu go za ofiarę handlu ludźmi, jeżeli osoby, którym przysługuje władza rodzicielska, nie mogą zapewnić zabezpieczenia interesu dziecka ze względu na konflikt interesów. Wszystkie państwa członkowskie dokonały transpozycji tego przepisu: kilka państw członkowskich (CY, NL i UK) przyjęło przepisy szczegółowe w tym zakresie, natomiast pozostałe zapewniają wyznaczenie opiekuna lub przedstawiciela prawnego w przepisach ogólnych.

Zgodnie z art. 14 ust. 3 państwa członkowskie są zobowiązane do zapewniania – w stosownych przypadkach i jeżeli to możliwe – pomocy i wsparcia również rodzinie dzieci będących ofiarami handlu ludźmi przebywającej na terytorium danego państwa członkowskiego. Połowa państw członkowskich (BG, ES, CY, LT, LU, MT, PL, PT, SI, SK, FI, SE i UK) przyjęła środki szczególne dotyczące rodziny dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi 16 .

2.2.5. Ochrona dzieci będących ofiarami handlu ludźmi podczas postępowania przygotowawczego i sądowego (art. 15)

Art. 15 zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia szeregu środków ochrony dzieci będących ofiarami handlu ludźmi podczas postępowania przygotowawczego i sądowego. Wydaje się, że wszystkie przepisy krajowe obejmują przepisy odpowiadające przepisom art. 15 ust. 1, służące zapewnieniu, że podczas postępowania przygotowawczego i sądowego wyznaczono przedstawiciela dla dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi, jeżeli osoby, którym przysługuje władza rodzicielska, nie mogą reprezentować dziecka ze względu na konflikt interesów. W większości przypadków ustanowione w ust. 2 prawo dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi do doradztwa prawnego i zastępstwa procesowego zostało przewidziane w przepisach ogólnych prawa karnego i cywilnego mających zastosowanie do wszystkich osób, tj. do osób dorosłych i dzieci.

Państwa członkowskie dokonały transpozycji szczególnych środków ochrony wymienionych w art. 15 ust. 3 lit. a)–f) głównie do przepisów ogólnych prawa karnego procesowego lub do ustaw dotyczących ogólnie rozumianej ochrony ofiar przestępstw. Dlatego też, mimo że w prawie karnym procesowym przyjęto środki i przepisy ogólne dotyczące ochrony ofiar przestępstw, można zaobserwować niedobór środków szczególnych odnoszących się do dzieci będących ofiarami handlu ludźmi. Szczególne środki krajowe adresowane do dzieci będących ofiarami handlu ludźmi zostały przyjęte w EL, CY, LV, MT, NL, RO i UK. Przepisy w tym zakresie mogą wymagać dokładniejszego zbadania, ponieważ wydaje się, że część państw członkowskich stosuje wszystkie lub niektóre środki ochrony wyłącznie w odniesieniu do dzieci w wieku poniżej 14 lat (DE, EE, IE, LV, AT, RO) lub poniżej 15 lat (PL), a art. 2 ust. 6 dyrektywy stanowi, że dziecko oznacza osobę poniżej 18 roku życia.

Zgodnie z art. 15 ust. 4 większość państw członkowskich zapewniła, aby w trakcie postępowania karnego dotyczącego handlu ludźmi wszystkie przesłuchania dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi lub dziecka występującego jako świadek mogły być utrwalane audiowizualnie i by te utrwalone audiowizualnie przesłuchania mogły zostać wykorzystane jako dowód w postępowaniu przed sądem karnym 17 . Większość państw członkowskich dokonała transpozycji tego przepisu do swojego prawa karnego procesowego. Należy dokładniej przyjrzeć się przypadkom, w których dochodzi do zawężenia zakresu przepisów w tym obszarze z uwagi na wiek małoletnich.

Państwa członkowskie wywiązały się ze spoczywającego na nich zgodnie z art. 15 ust. 5 obowiązku podejmowania środków niezbędnych do zapewnienia, by w postępowaniu przed sądem karnym możliwe było zarządzenie szczególnych środków ochrony, głównie poprzez ustanowienie przepisów ogólnych w tym zakresie w swoim prawie karnym procesowym. Większość państw członkowskich zapewnia, że przesłuchanie małoletniego będącego ofiarą lub świadkiem odbywa się bez udziału publiczności, choć w niektórych państwach członkowskich przyjęto określone warunki regulujące te kwestie. Co do zasady większość państw członkowskich przyjęła przepisy, zgodnie z którymi dziecko będące ofiarą może zostać przesłuchane na sali rozpraw bez konieczności stawienia się na rozprawie, w szczególności dzięki wykorzystaniu odpowiednich technologii komunikacyjnych; w niektórych państwach członkowskich możliwość skorzystania z takiego rozwiązania jest jednak uzależniona od wieku małoletniego 18 .

2.2.6. Pomoc, wsparcie i ochrona dla pozostających bez opieki dzieci będących ofiarami handlu ludźmi (art. 16)

Art. 16 dotyczy pozostających bez opieki dzieci będących ofiarami handlu ludźmi i zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia tym dzieciom środków pomocy, wsparcia i ochrony odpowiednio dostosowanych do ich specyficznych potrzeb. Środki te powinny uwzględniać nie tylko interes dzieci pozostających bez opieki, ale również zapewniać możliwość trwałego rozwiązania ich sytuacji.

W niektórych państwach członkowskich przyjęto środki szczególne dotyczące opieki medycznej i psychologicznej, a także zastępstwa procesowego i zakwaterowania pozostających bez opieki dzieci będących ofiarami (IE, CY, HU, AT, SK i FI), natomiast w innych państwach (BG, EE, HR, LV, PT, SI, UK) wydaje się, że w odniesieniu do dzieci bez opieki będących ofiarami stosuje się przepisy ogólne. We Francji, Luksemburgu i Niderlandach przyjęto – poza przepisami ogólnymi mającymi zastosowanie do wszystkich dzieci – również ograniczoną liczbę przepisów odpowiednio dostosowanych do potrzeb dzieci bez opieki będących ofiarami.

Większość państw członkowskich zapewnia pozostającym bez opieki dzieciom będącym ofiarami możliwość skorzystania ze szczególnych środków pomocy i wsparcia – takich jak wsparcie medyczne i psychologiczne oraz dostęp do odpowiedniego zakwaterowania – zgodnie z ich interesem. Większość państw zapewniła również poszczególnym dzieciom będącym ofiarami możliwość skorzystania ze środków służących zagwarantowaniu stabilności ich sytuacji w perspektywie długoterminowej oraz wypracowaniu dla nich trwałego rozwiązania. Niektóre wymogi obowiązujące w Grecji, na Łotwie i w Szwecji 19 wymagają bardziej szczegółowego zbadania.

Zgodnie z art. 16 ust. 3 i 4 państwa członkowskie zapewniają wyznaczenie podczas postępowania przygotowawczego i sądowego opiekuna i przedstawiciela dla pozostającego bez opieki dziecka będącego ofiarą handlu ludźmi. Wszystkie państwa członkowskie transponowały ten obowiązek do swojego prawa krajowego. 

2.2.7. Odszkodowanie dla ofiar (art. 17)

Art. 17 zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia ofiarom handlu ludźmi dostępu do istniejących systemów odszkodowania mających zastosowanie w odniesieniu do ofiar umyślnych przestępstw dokonanych z użyciem przemocy. Wszystkie państwa członkowskie zapewniły wszystkim ofiarom – niezależnie od ich obywatelstwa – możliwość uzyskania takiego odszkodowania. Jeżeli chodzi o Słowenię, wydaje się, że dostęp do systemów odszkodowania jest przyznawany ofiarom będącym obywatelami Słowenii lub obywatelami Unii.

Kwestie związane z rodzajem przyznawanego odszkodowania i procedurami przyznawania odszkodowań różnią się w poszczególnych państwach członkowskich, choć zasadniczo obejmują pokrycie kosztów leczenia i pomocy psychologicznej, kosztów związanych z utraconymi dochodami, kosztów prawnych oraz kosztów pogrzebu. Niektóre państwa członkowskie (AT, SK, FI i UK) przyznają również zadośćuczynienia z tytułu doznanej krzywdy, np. z tytułu cierpienia fizycznego i psychicznego.

Jeżeli chodzi o procedury ubiegania się o odszkodowanie, w wielu państwach członkowskich (BG, CZ, IE, ES, LT, MT, NL, PT i SE) wprowadzono system dualny, w którym ofierze zapewnia się możliwość wytoczenia powództwa cywilnego o odszkodowanie przeciwko sprawcy w toku postępowania karnego; jeżeli ofierze nie uda się uzyskać pełnego odszkodowania w rezultacie wytoczenia takiego powództwa, może ona również uzyskać odszkodowanie od państwa.

Inne państwa członkowskie (EE, EL, LV, HU, PL, RO, SK i UK) przyjęły przepisy szczególne regulujące kwestie związane z wypłacaniem odszkodowań ofiarom przestępstw (uwzględniając przestępstwa dokonane z użyciem przemocy) lub wypłacaniem odszkodowań za obrażenia odniesione w rezultacie takich przestępstw. W Belgii, Francji i Chorwacji ustanowiono specjalny fundusz dla ofiar przestępstw dokonanych z użyciem przemocy, z którego państwo wypłaca odszkodowania ofiarom takich przestępstw.

2.3. Zapobieganie (art. 18)

Art. 18 zobowiązuje państwa członkowskie do podjęcia środków niezbędnych do osłabienia i ograniczenia popytu sprzyjającego wszelkim formom wyzysku związanym z handlem ludźmi.

Niezbędne środki, do podejmowania których państwa członkowskie zostały zobowiązane zgodnie z tym artykułem, są często wprowadzane nie w aktach prawnych, lecz w krajowych planach działania, strategiach i programach.

Ust. 1 stanowi, że państwa członkowskie muszą podejmować odpowiednie środki, takie jak działania w dziedzinie kształcenia i szkoleń, natomiast ust. 2 dotyczy w szczególności działań o charakterze informacyjnym i uświadamiającym. W większości państw członkowskich (BE, EE, IE, EL, ES, FR, HR, CY, LT, HU, MT, NL, AT, PL, PT, RO, SI, SK, SE i UK) przyjęto plany działania, które obejmują ogólne środki w obszarze szkolenia i kształcenia, a także szczegółowe projekty na rzecz podnoszenia świadomości.

Zgodnie z ust. 3 państwa członkowskie są zobowiązane do wspierania prowadzenia regularnych szkoleń dla urzędników, którzy mogą mieć kontakt z ofiarami lub potencjalnymi ofiarami handlu ludźmi. Wszystkie państwa członkowskie przyjęły środki służące zapewnieniu odpowiedniego przeszkolenia swoich urzędników. W przepisach obowiązujących w większości państw członkowskich odniesiono się co do zasady do urzędników, którzy mogą mieć kontakt z ofiarami handlu ludźmi, natomiast w przepisach obowiązujących w niektórych innych państwach zawarto wyraźne odniesienie do szkolenia urzędników imigracyjnych (BE, FR i LU), sędziów (BE, BG, CZ, LT, HU, MT, AT, PL, PT, SI i SE), prokuratorów (BG, CZ, EE, ES, IT, LT, HU, MT, NL, AT, PL, SI i SE), funkcjonariuszy organów ścigania (EE, NL i PL), funkcjonariuszy policji sądowej (ES), pracowników różnych ministerstw (BE, ES, CY, MT i SI), przedstawicieli mediów (BG), inspektorów pracy (CZ, FR i SI), oficerów sił zbrojnych biorących udział w misjach zagranicznych (CZ), pracowników służby zdrowia (FR, PT i SK), funkcjonariuszy straży granicznej (LT, HU i PT), a także pracowników socjalnych i pracowników służb odpowiedzialnych za udzielanie wsparcia (BG, IT, LT, LU, HU, MT, PT, SI i SK).

Wyniki bardziej szczegółowej oceny środków, które zostały podjęte przez państwa członkowskie lub których podjęcie państwa członkowskie rozważają w związku z wyznaczonym w art. 18 ust. 4 dyrektywy celem polegającym na uznaniu za przestępstwo przypadków korzystania z usług stanowiących formę wyzysku ofiar handlu ludźmi ze świadomością, że dana osoba jest ofiarą handlu ludźmi, zostały przedstawione w odrębnym sprawozdaniu 20 .

2.4. Krajowi sprawozdawcy lub równoważne mechanizmy i koordynacja strategii Unii w dziedzinie zwalczania handlu ludźmi (art. 19 i 20)

Zgodnie z art. 19 państwa członkowskie ustanawiają krajowych sprawozdawców lub równoważne mechanizmy i powierzają im zadanie przeprowadzania oceny tendencji w obszarze handlu ludźmi, oceny rezultatów działań służących zwalczaniu tego procederu oraz gromadzenia danych statystycznych. W motywie 27 wyjaśniono, że państwa członkowskie powinny ustanawiać krajowych sprawozdawców lub równoważne mechanizmy w sposób, jaki uznają za właściwy „zgodnie ze swoją organizacją wewnętrzną, uwzględniając jednocześnie potrzebę zapewnienia minimalnej struktury o określonych zadaniach”. Z tego względu krajowi sprawozdawcy lub równoważne mechanizmy różnią się między sobą, jeżeli chodzi o ich status i strukturę; w szczególności niektóre państwa członkowskie ustanowiły krajowych sprawozdawców lub równoważne mechanizmy, które funkcjonują niezależnie od organów rządowych, natomiast w zdecydowanej większości państw członkowskich krajowi sprawozdawcy lub równoważne mechanizmy stanowią element krajowej administracji. W dyrektywie nie poruszono kwestii niezależności krajowych sprawozdawców lub równoważnych mechanizmów, skoncentrowano się raczej na wyszczególnieniu ich zadań i obowiązków sprawozdawczych.

Większość państw członkowskich ustanowiła krajowego sprawozdawcę i powierzyła mu wykonywanie zadań przewidzianych w tym artykule; niektóre państwa członkowskie 21 wyznaczyły konkretną osobę do pełnienia tej funkcji, inne – określony podmiot 22 , a pozostałe państwa członkowskie ustanowiły równoważne mechanizmy. Art. 20 zobowiązuje państwa członkowskie do ułatwiania koordynatorowi ds. zwalczania handlu ludźmi wykonywania powierzonych mu zadań oraz, w szczególności, do przekazywania temu koordynatorowi informacji, o których mowa w art. 19, na podstawie których koordynator wnosi wkład do przygotowywanego przez Komisję co dwa lata sprawozdania w sprawie postępów w dziedzinie zwalczania handlu ludźmi. Wszystkie państwa członkowskie wywiązały się z tego obowiązku, przekazując stosowne informacje na potrzeby przygotowania pierwszego sprawozdania Komisji w sprawie postępów w dziedzinie zwalczania handlu ludźmi, które zostało przyjęte w dniu 19 maja 2016 r. 23 .

Ponadto w środkach transpozycji wdrożonych w EL, IT, CY, LT i MT wyraźnie przewidziano możliwość przekazywania informacji na temat zwalczania handlu ludźmi bezpośrednio koordynatorowi ds. zwalczania handlu ludźmi. Ściślej rzecz biorąc, o ile na Cyprze przyjęto wymóg, zgodnie z którym krajowy sprawozdawca jest zobowiązany do przekazywania koordynatorowi ds. zwalczania handlu ludźmi stosownych informacji co dwa lata, o tyle w Grecji i we Włoszech ustanowiono wymóg przekazywania stosownego sprawozdania odpowiednio raz do roku i w odstępach dwuletnich.

Inne państwa członkowskie, np. BG, ES, FR, HU i RO, dokonały transpozycji przepisów art. 20 poprzez ustanowienie ogólnego obowiązku prowadzenia wymiany informacji i współpracy z właściwymi organami innych państw oraz z organizacjami międzynarodowymi. Pozostałe państwa członkowskie mogłyby również dokonać transpozycji tych przepisów głównie w oparciu o ogólne zadania powierzone krajowemu sprawozdawcy.

3.WNIOSKI I DALSZE DZIAŁANIA

Kompletna i prawidłowa transpozycja dyrektywy oraz późniejsze skuteczne wdrożenie jej przepisów stanowią nie tylko obowiązek, ale są również konieczne, aby osiągnąć istotne postępy na szczeblu krajowym w przeciwdziałaniu procederowi handlu ludźmi. Głównym celem jest doprowadzenie do realnej zmiany w życiu ofiar handlu ludźmi oraz intensyfikacja działań na rzecz zwalczania tego procederu poprzez zwiększenie liczby wnoszonych aktów oskarżenia oraz liczby wyroków skazujących.

Komisja aktywnie monitorowała proces transpozycji dyrektywy. Niniejsze sprawozdanie, które należy czytać w związku ze sprawozdaniem sporządzonym w celu spełnienia wymogu ustanowionego w art. 23 ust. 2 dyrektywy, stanowi jeden z etapów procesu służącego zapewnieniu prawidłowego stosowania i wdrażania przepisów tej dyrektywy. Z ogólnych informacji przestawionych w niniejszym sprawozdaniu wynika, że państwa członkowskie podjęły istotne wysiłki na rzecz transpozycji tego złożonego aktu prawnego.

W niektórych obszarach nadal można jednak wprowadzić istotne usprawnienia – dotyczy to w szczególności: środków ochrony dzieci dostosowanych do ich specyficznych potrzeb, przyjmowania założenia, że dana osoba jest dzieckiem oraz ustalania wieku dziecka, ochrony ofiar przed wszczęciem postępowania karnego i w jego trakcie, dostępu do bezwarunkowej pomocy, odszkodowań, niekarania, udzielania pomocy i wsparcia członkom rodzin dziecka będącego ofiarą oraz podejmowania działań zapobiegawczych. 

Komisja wyraża gotowość udzielania państwom członkowskim dalszego wsparcia, aby zapewnić zadowalający poziom wdrożenia przepisów dyrektywy, biorąc pod uwagę: Europejską agendę bezpieczeństwa 24 , w której handel ludźmi jest postrzegany jako rodzaj poważnej przestępczości zorganizowanej, aktualną Strategię UE na rzecz wyeliminowania handlu ludźmi na lata 2012–2016 25 , w której wzywa się do zapewnienia pełnej transpozycji i pełnego wdrożenia przepisów dyrektywy, oraz nowe ramy polityki po 2016 r. W stosownych przypadkach dopuszcza się również możliwość opracowania wytycznych w zakresie praktycznego wdrażania określonych przepisów dyrektywy, których wdrażanie będzie nastręczało szczególnych trudności.

Komisja będzie w dalszym ciągu monitorowała wdrażanie przepisów dyrektywy przez państwa członkowskie zgodnie z uprawnieniami przysługującymi jej na mocy Traktatów i może podjąć odpowiednie działania, w tym – w stosownych przypadkach – wszcząć postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego.

(1)

W niniejszym sprawozdaniu „państwa członkowskie” oznaczają państwa członkowskie związane omawianą dyrektywą.

(2)

Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady oceniające wpływ istniejących przepisów krajowych, na mocy których korzystanie z usług stanowiących formę wyzysku ofiar handlu ludźmi uznaje się za przestępstwo, na zapobieganie handlowi ludźmi, zgodnie z art. 23 ust. 2 dyrektywy 2011/36/UE, COM(2016) 719.

(3)

Według stanu na dzień zakończenia prac nad niniejszym sprawozdaniem.

(4)

W definicji przyjętej w Słowenii nie wspomniano o „werbowaniu”, a w Zjednoczonym Królestwie (Anglia/Walia i Irlandia Północna) odniesiono się do „organizowania podróży innej osoby lub ułatwiania jej odbycia tej podróży”.

(5)

Na przykład w definicjach ustanowionych w CZ, EE, FR, LV, HU, FI i UK (Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja) nie wspomniano wyraźnie o „uprowadzeniu” i „oszustwie”. W definicjach ustanowionych w Hiszpanii i we Włoszech nie uwzględniono pojęcia „uprowadzenie”; w definicjach przyjętych na Litwie i w Słowenii nie uwzględniono pojęcia „oszustwo”; w definicji ustanowionej w Austrii nie uwzględniono pojęć „podstęp” i „uprowadzenie”; w definicjach przyjętych w EE, HU, SI i UK (Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja) nie uwzględniono pojęcia „wręczenie lub przyjęcie płatności lub korzyści”; ponadto w Zjednoczonym Królestwie (Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja) nie uwzględniono pojęcia „nadużycie uprawnień”.

(6)

Przykładowe formy wyzysku, do których nie odniesiono się wyraźnie w prawie krajowym, obejmują: żebractwo (CZ, FI, HR, LV, SI i UK (Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja)); niewolnictwo i praktyki podobne do niewolnictwa (BE, EL, IT i AT); wyzysk do celów działalności przestępczej (EL, PL, RO, FI i UK (Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja)), usunięcie organów (AT, SE).

(7)

W Szwecji formy wyzysku takie jak żebractwo, niewolnictwo, praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie, wyzysk do celów działalności przestępczej i usunięcie organów zostały uwzględnione w przepisach ogólnych.

(8)

Zob. pkt 2.2.4 i 2.2.5.

(9)

: Przykłady takich sankcji obejmują pozbawienie prawa do korzystania ze świadczeń publicznych lub pomocy (BE, CZ, EL, ES, HR, IT, CY, HU, MT, PL, PT); czasowy lub stały zakaz prowadzenia działalności gospodarczej (BE, CZ, EL, ES, FR, HR, IT, CY, LV, LT, HU, MT, AT, PL, PT, RO, SI, SE); umieszczenie pod nadzorem sądowym (ES, FR, IT, CY, MT, PT i RO); likwidację sądową (BE, EL, ES, FR, HR, CY, HU, LT, LU, MT, NL, PT, RO, SI); czasowe lub stałe zamknięcie zakładów wykorzystywanych do popełnienia przestępstwa (BE, ES, FR, CY, LT, LU, MT, PT i RO). Oprócz grzywien i wymienionych powyżej sankcji fakultatywnych niektóre państwa członkowskie (BE, CZ, FR, PT i RO) zdecydowały się wprowadzić dodatkowe sankcje w postaci publikacji lub ogłoszenia orzeczenia lub wyroku, na mocy którego dana osoba prawna została uznana za winną popełnienia przestępstwa.

(10)

Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja.

(11)

Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja.

(12)

Dyrektywa Rady 2004/81/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentu pobytowego wydawanego obywatelom państw trzecich, którzy są ofiarami handlu ludźmi lub wcześniej byli przedmiotem działań ułatwiających nielegalną imigrację, którzy współpracują z właściwymi organami, Dz.U. L 261 z 6.8.2004, s. 19.

(13)

W przypadku większości państw członkowskich w kontekście przepisów art. 11 ust. 4 pod uwagę wzięto współpracę w celach związanych z identyfikacją ofiar handlu ludźmi między właściwymi organami rządowymi, lokalnymi organami publicznymi i podmiotami prywatnymi takimi jak NGO, schroniska lub jakiekolwiek inne stowarzyszenia uznawane i zarejestrowane przez dane państwo, w przypadku których istnieje duże prawdopodobieństwo, że będą miały styczność z ofiarami. Co do zasady w krajowych środkach transpozycji podkreśla się spoczywający na organach publicznych obowiązek zgłaszania przypadków handlu ludźmi i zwraca się uwagę na fakt, że stosownego zgłoszenia może dokonać dowolna osoba. Wśród głównych celów wyznaczonych w krajowych planach działania, strategiach i programach można wymienić wzmocnienie mechanizmów aktywnej identyfikacji ofiar na wczesnym etapie i szybkie udzielanie ofiarom informacji i wsparcia. Niejednokrotnie w takich planach działania, strategiach i programach opracowuje się wytyczne w zakresie procedur identyfikacji. Procedura identyfikacji obejmuje zazwyczaj szereg etapów. W instrumentach krajowych wdrażanych w BG, FR, CY, LU, MT i SI odniesiono się w szczególności do wykazu wskaźników wykorzystywanych do celów identyfikacji ofiar. W ramach niektórych mechanizmów krajowych przewidziano również opracowywanie podręczników, wytycznych i zaleceń w zakresie identyfikacji ofiar (CZ, EE, ES, CY, LV, LT, MT, SI, SE). Mechanizm przewidziany w prawie belgijskim ma zastosowanie wyłącznie do ofiar niebędących obywatelami belgijskimi.

(14)

CZ, PT i UK (Gibraltar) dokonały bezpośredniej transpozycji przepisów art. 12 ust. 1.

(15)

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, Dz.U. L 315 z 14.11.2012.

(16)

 Charakter tych przepisów różni się w poszczególnych państwach członkowskich. Przepisy te dotyczą dostępu do usług społecznych (BG, LT, PL i SK), pomocy w zakresie wychowywania dziecka w formie zapewniania rodzinom dostępu do niezbędnych usług (FI i UK (Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja)), udzielania informacji, zastępstwa procesowego, a także wsparcia rodzinnego oraz – w stosownych przypadkach – pomocy finansowej (PT), dostępu do tych samych informacji, które udostępniono ofierze (CY), pomocy psychologicznej, socjalnej i edukacyjnej (LU i MT) lub wsparcia i pomocy (SE).

(17)

EE, CY, LU, MT i NL dokonały dosłownej transpozycji przepisów art. 15 ust. 4.

(18)

Wydaje się, że zidentyfikowane środki krajowe obejmują małoletnich poniżej 14. roku życia (LV i HU), małoletnich poniżej 15. roku życia (PL i FI) lub małoletnich poniżej 16. roku życia (MT).

(19)

Z dostępnych informacji wynika, że w greckich przepisach krajowych nie ustanowiono obowiązku przeprowadzenia oceny indywidualnej po wstępnym zidentyfikowaniu dziecka będącego ofiarą; środki krajowe przyjęte na Łotwie są, jak się zdaje, skierowane do ogólnie rozumianych ofiar i nie odnoszą się do szczególnych potrzeb i interesu dzieci bez opieki.

(20)

Zob. przypis 3.

(21)

BE, FR, HU, NL, PT i UK (Gibraltar).

(22)

BG, CZ, EE, IE, EL, ES, HR, IT, CY, LV, LT, LU, MT, AT, PL, RO, SI, SK, FI, SE i UK (Anglia/Walia, Irlandia Północna i Szkocja).

(23)

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady – Sprawozdanie z postępów w zwalczaniu handlu ludźmi (2016 r.) zgodnie z wymogami art. 20 dyrektywy 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, COM(2016) 267 final. 

(24)

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – Europejska agenda bezpieczeństwa, COM(2015) 185 final.

(25)

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – Strategia UE na rzecz wyeliminowania handlu ludźmi na lata 2012–2016, COM(2012) 286 final.