52010DC0190

[pic] | KOMISJA EUROPEJSKA |

Bruksela, dnia 28.4.2010

KOM(2010)190 wersja ostateczna

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY, PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO ORAZ KOMITETU REGIONÓW

Sprawozdanie z zewnętrznej oceny ex-post 3. etapu programu Tempus za lata 2000–2006

SPIS TREŚCI

Sprawozdanie z zewnętrznej oceny ex-post 3. etapu programu Tempus za lata 2000–2006

1. Wstęp 3

2. Wprowadzenie 3

3. Krótki opis programu 4

4. Ocena 4

5. Wnioski z oceny 5

5.1. Użyteczność 5

5.2. Efektywność 6

5.3. Skuteczność 6

5.4. Wpływ 7

5.5. Trwałość 8

6. Zalecenia oceniających i uwagi Komisji 9

7. Podsumowanie 12

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY, PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO ORAZ KOMITETU REGIONÓW

Sprawozdanie z zewnętrznej oceny ex-post 3. etapu programu Tempus za lata 2000–2006

WSTęP

Niniejsze sprawozdanie przedstawione jest zgodnie z art. 12 decyzji Rady 1999/311/WE z dnia 29 kwietnia 1999 r. Zaprezentowano w nim stanowisko Komisji w sprawie głównych wniosków i zaleceń z zewnętrznej oceny ex-post 3. etapu programu Tempus (Tempus III), którą można znaleźć na stronie: http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/evalreports/education/2009/tempusreport_en.pdf .

WPROWADZENIE

Pierwszy etap programu Tempus, przyjęty w 1990 r.[1] i początkowo obejmujący państwa Europy Środkowej i Wschodniej, miał się przyczynić do reform społeczno-gospodarczych poprzez współpracę między instytucjami szkolnictwa wyższego UE i krajów partnerskich. Program został stworzony w celu wspierania wspólnych prac nad nowymi programami nauczania, działań umożliwiających nabywanie nowych umiejętności w zakresie zarządzania przez pracowników naukowych i administracyjnych oraz mających na celu otwarcie dostępu do systemów edukacyjnych krajów partnerskich dla społeczeństwa obywatelskiego.

Drugi etap programu miał szerszy zasięg geograficzny, przyjęto w nim bardziej ambitne cele i wiązano z nim większe oczekiwania. Uwzględniono w nim konkretne priorytety krajowe, które były dopełnieniem początkowego „oddolnego” podejścia, zgodnie z którym inicjatywa należała wyłącznie do wyższych uczelni. Dzięki tej modyfikacji program mógł towarzyszyć zmianom uwarunkowań politycznych i mieć swój udział w procesie przystąpienia państw Europy Środkowej i Wschodniej do Unii Europejskiej.

Następnie, w 2000 r., do 3. etapu programu Tempus (Tempus III) zostały dodane dwa innowacyjne elementy[2]. Oprócz stosowania podejścia polegającego na wykorzystywaniu rozwiązań wypróbowanych i sprawdzonych w poszczególnych państwach, szczególny nacisk położono na zdolność programu do wspierania współpracy regionalnej i bardziej zdecydowanie podkreślono potrzebę zapewniania spójności i komplementarności tego programu z innymi programami wspólnotowymi, a także stworzenia synergii z innymi formami pomocy dla państw partnerskich.

Po rozszerzeniu[3] programu Tempus III na południowe i wschodnie kraje rejonu Morza Śródziemnego miał on również na celu wspieranie dialogu międzykulturowego i wzajemnego zrozumienia jako sposobów na zapewnienie trwałego wzrostu gospodarczego, pokoju i stabilności, a także wzmocnienia międzykulturowego i społecznego wymiaru programu.

Program Tempus III zakończył się w grudniu 2006 r.[4] Jego czwarty etap rozpoczął się w 2007 r., a od kwietnia 2009 r. zarządzaniem programem zajmuje się Agencja Wykonawcza do spraw Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego.

KRÓTKI OPIS PROGRAMU

Program Tempus III, w celu maksymalnego zwiększenia jego wpływu na procesy reform, łączy w sobie podejście oddolne, zgodnie z którym inicjatywa należy w głównej mierze do wyższych uczelni, z podejściem odgórnym, polegającym na ustalaniu krajowych priorytetów dla każdego z krajów partnerskich.

Dla osiągnięcia tych celów w ramach programu Tempus III wspierane były trzy rodzaje projektów:

- Projekty współpracy międzyuczelnianej ( Joint European Projects – JEPs ): wielostronne projekty mające na celu wspieranie działań na rzecz rozwoju i unowocześniania programów nauczania, przekwalifikowania nauczycieli, opracowywania nowoczesnych metod i materiałów przeznaczonych do nauczania, usprawniania procesu zarządzania wyższymi uczelniami i rozwoju struktur instytucjonalnych w krajach partnerskich.

- Działania strukturalne i uzupełniające ( Structural and Complementary Measures – SCM ): wielostronne projekty polegające na wspieraniu krótkoterminowych interwencji mających na celu reformowanie systemu i ściśle powiązane z priorytetami krajów partnerskich.

- Indywidualne stypendia wspierające mobilność ( Individual Mobility Grants – IMGs ): przyznawane osobom w związku z wyjazdem do pracy związanej z konkretnym procesem reform i współpracą akademicką.

Krajami beneficjentami programu Tempus są:

- Albania, Bośnia i Hercegowina, Była Jugosłowiańska Republika Macedonii, Chorwacja, Czarnogóra, Kosowo (na mocy rezolucji nr 1244 Rady Bezpieczeństwa ONZ), Serbia.

- Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Federacja Rosyjska, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Mongolia, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan.

- Algieria, Egipt, Izrael[5], Jordania, Liban, Maroko, Okupowane Terytorium Palestyńskie, Syria i Tunezja.

OCENA

Celem zewnętrznej oceny ex post było bardziej wnikliwe zapoznanie się z programem Tempus III, by można było sformułować wnioski i konkretne zalecenia dotyczące lepszego zarządzania obecnym etapem programu, w sposób umożliwiający bardziej skuteczne odniesienie się do jego określonych słabych punktów, zwiększenie w możliwie największym stopniu jego użyteczności i wpływu, a także wykorzystanie przykładów dobrych praktyk.

WNIOSKI Z OCENY

Użyteczność

Program TEMPUS III jest wciąż użyteczny pod względem swoich celów ogólnych, szczegółowych i operacyjnych. Przyczyną tego są w dalszym ciągu trwające w różnych formach procesy społeczno-gospodarczej i demokratycznej transformacji, a kwestia jakości systemów szkolnictwa wyższego w krajach partnerskich jest nadal ważna. Niemniej jednak adekwatność każdego celu szczegółowego w poszczególnych krajach była różna, w zależności od stopnia zaangażowania tych krajów w proces boloński lub od tego, czy podjęto w nich ważne inicjatywy w zakresie reformy szkolnictwa wyższego na poziomie krajowym.

TEMPUS III był również bardzo użyteczny ze względu na oddolny charakter tego programu, pozwalający na formułowanie krajowych priorytetów i uwzględnianie różnych etapów procesu transformacji i wynikających z niego potrzeb. W większości, jeśli nie we wszystkich krajach, program TEMPUS był bardzo dobrze dostosowany do polityki krajowej, chociaż w niektórych przypadkach zabrakło w nim jasno wytyczonego celu strategicznego.

Podejścia przyjęte w programie złożyły się na to, że w jego realizacji zastosowano odpowiednie środki, dzięki którym osiągnięto oczekiwane rezultaty, wyniki i efekty, a różnorodność działań podejmowanych w ramach programu TEMPUS pozwoliła zrealizować jego cele szczegółowe, chociaż było to bardziej oczywiste w przypadku celów w zakresie na przykład reformy programów nauczania czy szkolenia w dziedzinie zarządzania niż w odniesieniu do wzmocnienia demokracji, co jest szczególnie trudno ocenić.

TEMPUS, poza swoim związkiem z procesem bolońskim, który dodatkowo przyczynił się do zwiększenia jego użyteczności, oraz z programem unowocześniania szkół wyższych , także z innych względów nie był odosobnionym programem współpracy. Miał jasno określoną rolę w innych obszarach polityki UE, choć ocena wykazała, że w tej dziedzinie można jeszcze osiągnąć poprawę, zwłaszcza w zakresie wzajemnego uzupełniania się programów Tempus i Erasmus Mundus, po tym, jak ten drugi został uruchomiony w 2004 r. i szczególnie zyskał na znaczeniu, gdy indywidualne stypendia wspierające mobilność zostały wyłączone z programu TEMPUS. Z punktu widzenia celów instrumentu pomocy przedakcesyjnej i europejskiego instrumentu sąsiedztwa i partnerstwa było również jasne, że TEMPUS może odegrać wyjątkową rolę, na przykład w dziedzinie wzmocnienia instytucji (szkolnictwa wyższego), propagowania wzajemnego zrozumienia między kulturami i zbliżenia kultur oraz rozwoju zasobów ludzkich, chociaż ta jego szczególna rola wydaje się niewystarczająco uwypuklona.

Można powiedzieć, że program TEMPUS, oprócz roli, którą odgrywa w przypadku programów polityki zewnętrznej UE, jest dopełnieniem szóstego programu ramowego na rzecz wspierania badań naukowych i rozwoju technologicznego. Jego komplementarność zaznacza się np. w odniesieniu do działań Marie Curie, przeznaczonych dla obywateli krajów trzecich, którzy chcą pracować w Europie, oraz dla publicznych i prywatnych/komercyjnych organizacji działających w dziedzinie badań naukowych, pragnących dołączyć do międzynarodowych konsorcjów Marie Curie. W nawiązaniu do współzależności pomiędzy tymi dwoma programami w ocenie stwierdzono, że jeśli z wzajemnego powiązania kształcenia akademickiego i badań naukowych na wyższych uczelniach mają wyniknąć maksymalne korzyści dla obu tych dziedzin, więcej uwagi niż dotychczas należy poświęcić kwestii komplementarności i spodziewanej synergii między programami dotyczącymi reformy szkolnictwa.

Efektywność

Ogólnie uznano, że poziomy finansowania programu TEMPUS III są zbyt niskie z punktu widzenia jego ambitnych celów. Biorąc pod uwagę ogromne wyzwania w krajach kwalifikujących się, fakt wykorzystania całego budżetu oraz brak wystarczających funduszy do sfinansowania wszystkich istotnych wniosków dobrej jakości uznano za przesłanki świadczące o niedofinansowaniu. Niemniej jednak ogólnie poziomy finansowania projektów wydają się być wystarczające.

Program TEMPUS był postrzegany jako przedsięwzięcie efektywne pod względem kosztów w porównaniu do programów współpracy (pomocy technicznej) i dzięki swemu wielostronnemu charakterowi przyczynił się zasadniczo do opłacalności instrumentów polityki, chociaż w różnym stopniu w przypadku poszczególnych instrumentów.

Respondenci byli na ogół zadowoleni z rygorystycznego podejścia w odniesieniu do procesu wyboru. Jedynym i głównym powodem do obaw, było ich zdaniem zauważalne silne ukierunkowanie na kwestie techniczne, podczas gdy więcej uwagi można było poświęcić krajowym potrzebom i priorytetowym kwestiom w „w terenie”.

Od czasu przeprowadzenia oceny śródokresowej nastąpiła znaczna poprawa procesu monitorowania, a zastrzeżenia dotyczyły jedynie przekazywania informacji zwrotnych na temat monitorowania w terenie (wszystkim członkom konsorcjów).

Krajowe biura Tempus (NTO), krajowe punkty kontaktowe (KPK) i delegatury UE odgrywały rolę polegającą na udzielaniu wsparcia na rzecz programu i jego uczestników. Ocena wykazała jednak, że metody wypełniania tej roli przez te instytucje różniły się w znacznym stopniu w poszczególnych krajach i że w tym względzie istnieją jeszcze możliwości poprawy.

Skuteczność

Program TEMPUS III w istotnym zakresie przyczynił się do ogólnego rozwoju systemów szkolnictwa wyższego i realizacji pięciu konkretnych kierunków działania przyjętych w „procesie bolońskim”. Osiągnięcie tego celu polegało na realizacji „kluczowych” założeń dotyczących szkolnictwa wyższego, takich jak opracowywanie programów nauczania, wprowadzenie porównywalnych i spójnych stopni studiów w ramach trójstopniowego systemu kształcenia oraz mechanizmów zapewniania jakości, uznawanie dyplomów zagranicznych, reforma struktur szkolnictwa wyższego i instytucji, jak również opracowanie profili umiejętności – choć bardziej na poziomie poszczególnych instytucji niż na szczeblu polityki krajowej, ponieważ z powodu czasu ich trwania i możliwości oferowanych przez projekty SCM, a także braku zaangażowania ze strony organów stanowienia polityki wyższego szczebla, osiągnięte rezultaty miały raczej charakter pośredni.

Program TEMPUS, w zależności od rzeczywistej treści projektów i cech systemów szkolnictwa wyższego, przyczynił się również do lepszego dostosowania tych systemów do potrzeb społecznych, na przykład poprzez ustanowienie lub poprawę relacji między sektorem szkolnictwa wyższego, przedsiębiorstw, badań i innowacji. Oddolny charakter programu TEMPUS III i intensywne kontakty międzyludzkie z pewnością zaowocowały większym wzajemnym zrozumieniem i zbliżeniem kultur, należałoby jednak wyjaśnić, na czym polega wkład programu w rozwój „wolnych i rozwijających się społeczeństw obywatelskich” i rola organizacji pozarządowych.

Na uczestnictwie w programie korzystają przede wszystkim nauczyciele, zwłaszcza dzięki kontaktom z zagranicznymi kolegami, większej wiedzy na temat innych kultur i instytucji UE, lepszej jakości szkoleń i podnoszącym morale wpływie rozwoju kariery i możliwości w zakresie mobilności. Korzystają także studenci – poprzez dostęp do nowych materiałów/metod nauczania, zdobywanie większych kwalifikacji i wiedzy na temat innych kultur – a także, choć w mniejszym stopniu, pod względem zwiększenia zdolności do zatrudnienia, w zakresie której rezultaty miały bardziej pośredni charakter.

Pod względem rozkładu geograficznego udział w programie był proporcjonalny. Instytucje szkolnictwa wyższego w UE postrzegały rosnące umiędzynarodowienie jako największą korzyść z uczestnictwa w programie TEMPUS III, podczas gdy aspekty finansowe rzadko wskazywano jako jedyny powód udziału w programie i tylko w niektórych przypadkach były one argumentem przemawiającym za zaangażowaniem się w program w mniejszym i w stosunkowo ograniczonym zakresie. Pod względem geograficznym udział krajów partnerskich w programie był proporcjonalny i uczestniczyła w nim większość instytucji szkolnictwa wyższego. Instytucje pozauczelniane (np. ministerstwa lub instytucje akredytacyjne/szkoleniowe) na ogół brały w nim udział, chociaż poziom zaangażowania nie zawsze był tak duży lub tak wyraźnie widoczny jak się spodziewano.

Skala, zakres i niepowtarzalny charakter programu TEMPUS III przyczyniły się pojawienia się w krajach partnerskich rozpoznawalnego „znaku firmowego” jakości programu TEMPUS – w szczególności wśród pracowników administracyjnych szkół wyższych, uczestniczących pracowników wydziałów wyższych uczelni i krajowych instytucji szkolnictwa wyższego, choć przypuszczalnie w mniejszym stopniu wśród studentów i innych pracowników. W państwach członkowskich UE ten „znak firmowy” był mniej dostrzegalny i program ten często konkurował z programami współpracy międzynarodowej lub wsparcia dla krajów trzecich.

Wpływ

Bez względu na istotne różnice w oddziaływaniu na poziomie regionalnym, krajowym a nawet poszczególnych wyższych uczelni, program TEMPUS III w znacznym stopniu przyczynił się do unowocześnienia systemów nauczania oraz do bardziej elastycznego dostosowywania ich do potrzeb społeczeństwa i rynku pracy. Opracowano wiele nowych programów nauczania, często w odpowiedzi na bardzo konkretne i niezaspokojone wcześniej potrzeby rynku pracy. Niemniej jednak musi minąć trochę czasu zanim „masa krytyczna” absolwentów wykształconych dzięki programowi TEMPUS III będzie miała wyraźny wpływ na rynek pracy na poziomie krajowym.

Program miał także istotny wpływ na osoby działające na rzecz wprowadzenia kultury zmiany i motywowania, w szczególności młodych pracowników, do wspierania i przeprowadzania koniecznych reform. Przyczynił się on do zmiany ich mentalności i wzbudzenia otwartości na zmiany i innowacje, a równocześnie zapewnił nowe perspektywy kariery osobom, które brały w nim udział.

Pod względem wykorzystania umiejętności zdobytych dzięki programowi TEMPUS III przez osoby podejmujące decyzje w dziedzinie szkolnictwa wyższego w celu oddziaływania na ich własne instytucje, wpływ na poziomie instytucji szkolnictwa wyższego był pozytywny. Wiele osób odpowiedzialnych za podejmowanie decyzji wzięło udział w projektach i wiele z nich będzie mogło w przyszłości odgrywać rolę w reformowaniu własnych instytucji. Na poziomie krajowym program TEMPUS III nie wywarł równie pozytywnego wpływu na aktywne zaangażowanie twórców polityki, którzy zaliczają się do grupy pracowników charakteryzującej się dużym wskaźnikiem fluktuacji kadr. Stąd wniosek, że chociaż program TEMPUS III przyniósł znaczące rezultaty na poziomie poszczególnych instytucji w dziedzinach, takich jak zapewnienie jakości lub ogólne zarządzanie uczelniami, jego wpływ na krajowe ustawodawstwo – z wyjątkiem krajów kandydujących, w odniesieniu do których można podać szereg oczywistych przykładów – miał charakter bardziej pośredni, a program wywołał raczej dyskusje polityczne, niż przyczynił się do bezpośrednich zmian.

Program TEMPUS III pomógł w stworzeniu bardziej międzynarodowo zorientowanych i elastycznych instytucji szkolnictwa wyższego, a dzięki niemu poszczególne instytucje tego rodzaju zyskały szansę na dalszą profesjonalizację w przyszłości. Te rezultaty wraz z odpowiednim oddziaływaniem programu na poziomie poszczególnych pracowników, należy prawdopodobnie uznać za największy wpływ programu. Program wniósł również istotny wkład na rzecz długotrwałego procesu harmonizacji standardów i praktyk stosowanych w szkolnictwie wyższym w krajach partnerskich i w UE –zwłaszcza w ramach procesu bolońskiego i programu szerszych reform szkolnictwa wyższego. I wreszcie program TEMPUS III miał istotny wpływ na nawiązanie lub ponowne ożywienie współpracy regionalnej między krajami partnerskimi we wszystkich regionach i przyniósł znaczące, choć często niedostrzegane, efekty w zakresie wzmocnienia współpracy w obrębie poszczególnych krajów partnerskich.

Trwałość

Wiele korzyści i rezultatów programu miało charakter trwały. Doświadczenia lub wiedza zdobyte w ramach projektów, lepsza znajomość dziedziny studiów, udoskonalone metody pracy, metody nauczania i większe umiejętności w zakresie zarządzania, większa świadomość w zakresie innych kultur i instytucji UE, nowe programy nauczania, a także bardziej innowacyjna kultura w instytucjach, to efekty, które zostały osiągnięte w wyniku zakończonych projektów. Rezultaty projektów SCM, które ze względu na swój charakter zapewniają wsparcie na rzecz reform strukturalnych, były mniej wymierne, ale z większości dokonań w dziedzinie polityki organizacje uczestniczące w programie w dalszym ciągu korzystają.

W wielu przypadkach program zachęcał do trwałego partnerstwa w dziedzinie szkolnictwa wyższego – w zależności od charakteru projektu udział UE i krajów partnerskich był różny – a także do kontynuowania współpracy środowisk akademickich po zakończeniu projektu.

Ważny wkład w dalsze finansowanie wniosły zaangażowane instytucje: połowa partnerów kontynuowała swoje działania powiązane korzystając z własnych źródeł finansowania, takich jak budżety krajowe, a także ze środków pochodzących z innych źródeł wielostronnych lub dwustronnych oraz pochodzących z funduszy zewnętrznych. W tym względzie, jak się zdaje, poziom zaangażowania finansowego różnych uczestniczących zainteresowanych stron był dostatecznie wysoki, aby można było kontynuować działalność i utrzymywać sieci, które zostały stworzone. Zainteresowane strony muszą jednak czuć większą motywację do bardziej aktywnej współpracy w zakresie upowszechniania wyników oraz propagowania osiągnięć, która wydaje się ograniczona z powodu konkurencji między uczelniami.

ZALECENIA OCENIAJąCYCH I UWAGI KOMISJI

Sprawozdanie z oceny zawiera wiele zaleceń, które wraz z uwagami Komisji zostały przedstawione poniżej.

Zalecenie 1 – Zwiększenie strategicznego ukierunkowania programu.

Komisja uważa, że z pewnością można wzmocnić dialog polityczny. W programie Tempus IV podejmuje się wiele działań mających na celu zintensyfikowanie dialogu z ministerstwami. Ministerstwa samodzielnie ustalają krajowe priorytety, przy udziale Delegatur oraz po konsultacjach z zainteresowanymi stronami na poziomie krajowym. Opinii ministerstw zasięga się również w odniesieniu do projektów wstępnie zakwalifikowanych do finansowania. W krajach partnerskich została powołana grupa ekspertów do spraw reformy szkolnictwa wyższego, wspierana przez ministerstwa, i eksperci ci są ważnym ogniwem łączącym środowisko akademickie i twórców polityki, a w wielu przypadkach udzielają oni również porad swoim ministrom. Należy też zwrócić uwagę na ostatnią, choć nie mniej ważną kwestię: niedawno przeprowadzono weryfikację wskaźników efektywności będących podstawą sprawozdań dotyczących projektów i będą one pomocne w powiązaniu monitorowania projektów z krajowymi ramami strategicznymi.

Zalecenie 2 – Zwiększenie synergii z programem Erasmus Mundus i innymi działaniami wspólnotowymi oraz ustanowienia powiązań z programami badawczymi

Komisja podjęła intensywne działania z myślą o powiązaniu programów TEMPUS IV i Erasmus Mundus w taki sposób, żeby programy te w przyszłości wzajemnie się dopełniały (współpraca instytucjonalna/reforma a promowanie mobilności). Krajowe biura Tempus mają obecnie wyraźny mandat oraz związane z nim zadania polegające na propagowaniu programu Erasmus Mundus, a także innych unijnych inicjatyw w dziedzinie szkolnictwa wyższego. Temat unowocześniania programu Erasmus Mundus jest stałym punktem porządku dziennego regularnych spotkań przedstawicieli NTO i KPK, a w ramach Erasmus Mundus przeznacza się coraz więcej środków na systematyczne informowanie NTO o rozwoju sytuacji.

Dążenie do ustanowienia powiązań ze strategią i programami badawczymi, a zwłaszcza z działaniami Marie Curie, które dotyczą międzynarodowej mobilności naukowców i rozwoju ich kariery, jest także jednym z priorytetów Komisji. Specjalny obszar tematyczny działań programu Tempus IV służy wspieraniu rozwoju trójkąta wiedzy w krajach partnerskich, a niedawno zostało przeprowadzone badanie mające na celu inwentaryzację studiów doktoranckich w krajach sąsiadujących, uwzględniające również elementy związane ze strategią i programami badawczymi.

Zasadniczo zalecenie dotyczące komplementarności nie powinno ograniczać się do programu Erasmus Mundus i badań naukowych, ale obejmować także inne dwustronne wsparcie w zakresie szkolnictwa wyższego, które Komisja oferuje w wielu krajach partnerskich, przede wszystkim za pośrednictwem Delegatur (wsparcie budżetowe, program sektorowy). Należy również odnieść się do odpowiednich programów dotyczących innych regionów, a mianowicie programu EduLink, który został zaprojektowany z myślą o wspieraniu regionalnych i wielostronnych sieci z udziałem instytucji szkolnictwa wyższego krajów Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP) i UE, a także programu Nyerere, który ma na celu wspieranie mobilności akademickiej w tym samym regionie. Powiązanie istniejących inicjatyw z dialogiem politycznym w dziedzinie edukacji na poziomie krajowym powinno być jednym z aspektów tego zalecenia.

Zalecenie 3 – Ponowne rozważenie poziomu finansowania w świetle celów programu TEMPUS

Komisja uważa, że realizuje się projekty na tyle wysokiej jakości, że mogłaby ona stanowić uzasadnienie dla zwiększenia budżetu, w szczególności jeśli weźmie się pod uwagę bardzo duże zapotrzebowanie na program (pierwsze zaproszenie do składania wniosków w ramach programu Tempus IV: 530 wniosków otrzymanych/76 wybranych projektów – drugie zaproszenie do składania wniosków: 610 wniosków otrzymanych/69 wybranych). Odsetek projektów wybranych jest bardzo niski i wynosi około 12 %. Wiele bardzo dobrych projektów nie może być sfinansowanych ze względu na ograniczenia budżetowe. Zdolność absorpcyjna programu Tempus jest bardzo wysoka.

Budżety poszczególnych projektów programu TEMPUS IV wzrosły. Niewielka liczba projektów pierwszej generacji programu TEMPUS IV zostanie zakończona pod koniec 2011 r. Warto byłoby zbadać, czy wszystkie środki przeznaczone na finansowanie tych projektów zostały wykorzystane i następnie ponownie przeanalizować budżety poszczególnych projektów w świetle przyszłych perspektyw finansowych dla programu. Należałoby się również zastanowić nad koncepcją rozpatrywania możliwości większego finansowania również na szczeblu wszystkich uczestniczących regionów w celu uniknięcia znacznych dysproporcji między krajami (np. w Federacji Rosyjskiej) a regionami (np. w państwach rejonu Morza Śródziemnego).

Zalecenie 4 – Poprawa jakości wniosków projektowych

W ciągu ostatnich lat Komisja intensywnie inwestuje w szkolenia dla NTO i KPK poświęcone nabywaniu umiejętności w zakresie przygotowania projektów. Informacje na temat dawnych projektów są udostępniane coraz bardziej systematycznie (w Internecie, podczas konferencji i innych wydarzeń – kompendia projektów, studia przypadków z przykładami dobrych praktyk zaczerpniętych z projektów).

Zalecenie 5 – Poprawa efektywności w dziedzinie monitorowania

Dla programu Tempus IV została opracowana unowocześniona metoda monitorowania w terenie. Zdefiniowano trzy cele monitorowania dotyczące: prewencji (na początkowych etapach projektu), doradztwa (w połowie okresu realizacji projektu) i kontroli ( ex post ). Zostały ustalone cele ilościowe z silnym akcentem na funkcje prewencyjne – oznacza to, że wszystkie nowo wybrane projekty podlegają wizytacji w ciągu pierwszych sześciu miesięcy. Na miejscu organizuje się spotkania podsumowujące i systematycznie przekazuje wykonawcom informacje zwrotne umożliwiające udoskonalenie projektu.

Oprócz stosowania tych instrumentów w wielu krajach przeprowadza się wizyty kontrolne zorientowane na wyniki.

Zalecenie 6 – Większe wsparcie dla KPK w nowych państwach członkowskich

Do najważniejszych podmiotów działających w nowych państwach członkowskich, w zakresie wymiany doświadczeń niedawnych beneficjentów programu, należą wyższe uczelnie. Wyższe uczelnie z Polski, Słowenii, Republiki Czeskiej i państw bałtyckich wykazały się szczególnie aktywnym udziałem w programie TEMPUS III i w dalszym ciągu są bardzo zaangażowane w program TEMPUS IV. Rozważenie możliwości finansowania KPK, które są punktami informacyjnymi w państwach członkowskich, nie jest możliwe.

Zalecenie 7 – Lepsze zdefiniowanie zaangażowania Delegatur UE na rzecz poprawy dialogu (strukturalnego) z władzami krajowymi na temat szkolnictwa wyższego

Zaangażowanie Delegatur UE jest prawdopodobnie obszarem, w którym w ciągu ostatnich lat nastąpiła największa poprawa. Delegatury mają swój udział we wszystkich etapach realizacji programu. Uczestniczą w konsultacjach z ministerstwami, dotyczących ustalania priorytetów programu, udzielają porad na temat wstępnie zakwalifikowanych projektów, ich przedstawiciele są zapraszani na dni informacyjne i biorą udział w monitorowaniu projektów w terenie. Delegatury są głównymi pośrednikami w kontaktach z ministerstwami i uczestniczą w pracach grupy ekspertów do spraw reformy szkolnictwa wyższego oraz utrzymują z nimi kontakty związane z ich działalnością.

Zalecenie 8 – Kontynuacja projektów podobnych do realizowanych w ramach programu TEMPUS po przystąpieniu do UE

Instrumentem na rzecz współpracy w dziedzinie szkolnictwa wyższego dla instytucji państw członkowskich UE jest program Uczenie się przez całe życie (Erasmus) i instytucje szkolnictwa wyższego w krajach kandydujących automatycznie kwalifikują się do uczestnictwa w programie Erasmus, gdy stają się państwami członkowskimi. Komisja dokłada wielu starań w związku z przygotowaniem krajów kandydujących do uczestnictwa w programie Uczenie się przez całe życie i proponuje ponadto, aby organizować sesję poświęconą sytuacji po zakończeniu programu Tempus w ramach imprez podczas dni informacyjnych programu Tempus (jak ma to już miejsce w Chorwacji).

Zalecenie 9 – Większy nacisk na najlepsze praktyki – informacje na temat powiązań z rynkiem pracy i społeczeństwem obywatelskim

Współpraca między wyższymi uczelniami a przedsiębiorstwami jest jednym z priorytetowych obszarów tematycznych w ramach programu Tempus IV. W tej dziedzinie realizuje się coraz więcej projektów, a do udziału w tych projektach przedsiębiorstwa zachęca się w zaproszeniach do składania wniosków (wielostronne partnerstwa). Jest to konkretny efekt konferencji w Ammanie w 2007 r. dotyczącej współpracy uniwersytetów z przedsiębiorstwami (zob. także sprawozdanie w sprawie „Łączenia świata pracy ze światem edukacji poprzez Tempus [6]”).

Zalecenie 10 – Nadanie większego znaczenia reformie systemu zarządzania projektami

Reforma systemu zarządzania jest jednym z ważnych priorytetowych obszarów tematycznych programu Tempus IV i coraz więcej projektów dotyczy tej problematyki. W 2009 r. zostało zakończone badanie poświęcone zagadnieniu zarządzania wyższymi uczelniami, przeprowadzone na podstawie najlepszych praktyk programu Tempus w tej dziedzinie, a także zmian zachodzących w polityce w UE i krajach partnerskich. W 2010 r. na Ukrainie, w Kazachstanie i Maroku odbędą się trzy seminaria poświęcone zagadnieniom polityki z udziałem ekspertów i decydentów, którzy będą dyskutować na temat sposobów bardziej przejrzystego i efektywnego zarządzania wyższymi uczelniami.

Zalecenie 11 – Poświęcenie większej uwagi kwestii dostępności projektów (równości szans) .

Równe szanse są wyraźnie wymienione jako kryterium jakości w zaproszeniach do składania wniosków w ramach programu Tempus IV i można je bardziej uwydatnić w czasie dni informacyjnych programu Tempus.

Zalecenie 12 – Wspieranie dodatkowych ambitnych celów projektów, takich jak przyznawanie wspólnych stopni naukowych lub podwójnych dyplomów

Komisja zbada charakter dodatkowych ambitnych celów i przeanalizuje problemy, które mogą wystąpić podczas wdrażania projektów. W Delegaturze KE w Moskwie rozpoczęto niedawno badanie dotyczące podwójnych stopni naukowych w Federacji Rosyjskiej i w jego wyniku bez wątpienia zostaną wyłonione zagadnienia, które można będzie dalej zbadać.

Zalecenie 13 – Poprawa w zakresie upowszechniania i wykorzystania wyników projektów

Możliwość upowszechnienia wyników projektów jest kryterium jakości rozpatrywanym na etapie oceny wniosków, a także głównym aspektem branym pod uwagę podczas monitorowania projektów. W ostatnich latach wiele zrobiono w tej dziedzinie. Zostały przeprowadzone badania tematyczne dotyczące współpracy między wyższymi uczelniami a przedsiębiorstwami, zapewnienia jakości i zarządzania, a następnie zorganizowano seminaria tematyczne z udziałem wielu zainteresowanych stron. Opracowano kompendia projektów, które są ciągle aktualizowane, a przedstawicieli zespołów, które zrealizowały szczególnie udane projekty, zaprasza się do udziału w różnych forach i dzielenia się doświadczeniami.

PODSUMOWANIE

Program TEMPUS jest w dalszym ciągu bardzo użyteczny z uwagi na swój główny cel, którym jest wspieranie reform i unowocześnianie szkolnictwa wyższego na poziomie instytucjonalnym. Działania podejmowane na różnych poziomach przyczyniły się do reform, które w przeciwnym razie prawdopodobnie nie zostałyby przeprowadzone, lub przebiegałyby w znacznie wolniejszym tempie. Jest również oczywiste, że w wielu krajach wciąż potrzebny jest dalszy postęp w reformowaniu sektora szkolnictwa wyższego i że trzeba będzie się jeszcze zmierzyć z ważnymi wyzwaniami w związku reformą struktur szkolnictwa wyższego i właśnie w odniesieniu do niektórych z nich zaczyna się podejmować działania. Program Tempus jest dla bardzo wielu krajów partnerskich jedyną możliwością nawiązania współpracy z innymi instytucjami w innych krajach, a także jedynym programem współpracy, który UE (i państwa członkowskie) może zaoferować niektórym krajom.

Sens działań i podstawowych mechanizmów zarządzania mających na celu wspieranie tego procesu, został w pełni potwierdzony, a do ostatniego etapu programu – Tempus IV – wprowadzono istotne ulepszenia.

Oryginalność i sukces programu polega w dużej mierze na jego oddolnym podejściu stymulowanym potrzebami i polegającym na tym, że instytucje szkolnictwa wyższego w ramach zaproszeń do składania wniosków podejmują własne inicjatywy o szerokim zakresie możliwości i silnie zorientowane na współpracę instytucjonalną. Intensywne kontakty międzyludzkie przyczyniły się do większego wzajemnego zrozumienia i zbliżenia kultur. Ten kierunek należy utrzymać. Program Tempus, dzięki swemu wielostronnemu charakterowi, podejściu i mechanizmach zarządzania, okazał się instrumentem polityki o wysokiej efektywności pod względem kosztów, w szczególności w porównaniu do innych, klasycznych działań dotyczących pomocy technicznej.

Nie ulega wątpliwości, że projekty programu Tempus mają zazwyczaj szczególne znaczenie ze względu na swoją użyteczność dla reform i unowocześniania systemów szkolnictwa wyższego w krajach partnerskich, na swój wpływ na osoby indywidualne, zawody, treści, metody, lepsze kwalifikacje, internacjonalizację i organizację badań oraz na instytucje uczestniczące. Wyniki projektów są trwałe, podtrzymywane, przyjmowane za podstawę dalszych przedsięwzięć i wykorzystywane w instytucjach. Program Tempus jest instrumentem, który mogą sprawdzić, zastosować i wykorzystać społeczności akademickie w krajach partnerskich w celu wsparcia swoich potrzeb i działań na poziomie krajowym i nie tylko, a także w obrębie społeczności szkolnictwa wyższego, uczestniczącej w procesie bolońskim. Znak firmowy jakości programu Tempus jest rozpoznawalny w krajach partnerskich. Program ten jest również bardzo ceniony przez instytucje UE i instytucje państw członkowskich.

Program w dalszym ciągu cieszy się dużym zainteresowaniem i w jego ramach składanych jest bardzo wiele dobrej jakości wniosków projektowych, które jednak nie mogą być finansowane z powodu ograniczeń budżetowych. Komisja mogłaby rozważyć możliwość zwiększenia środków finansowych dla wszystkich regionów objętych programem, w zakresie, w jakim pozwalają na to ramy finansowe i bez uszczerbku dla innych priorytetowych obszarów współpracy, w celu pełnego wsparcia bardzo ambitnych celów i w świetle wyzwań istniejących w sektorze szkolnictwa wyższego, a także istotnych zmian zachodzących w międzynarodowym środowisku akademickim.

[1] Decyzja Rady 90/233/EWG z 7 maja 1990 r.

[2] Decyzja Rady 1999/311/WE z 29 kwietnia 1999 r.

[3] Decyzja Rady 2002/601/WE z 27 czerwca 2002 r.

[4] W decyzji dotyczącej rozszerzenia programu Tempus na kraje MEDA został zmieniony czas trwania programu, tak by programy Tempus, Socrates i Leonardo da Vinci kończyły się w tym samym terminie.

[5] Udział Izraela w programie jest możliwy wyłącznie na zasadzie samofinansowania.

[6] http://eacea.ec.europa.eu/tempus/doc/linking.pdf