Advies van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement en de Raad — Strategisch prognoseverslag 2022 — Versterken van het verband tussen de groene en de digitale transitie in de nieuwe geopolitieke context

(COM(2022) 289 final)

(2023/C 184/08)

Rapporteur:

Angelo PAGLIARA

Raadpleging	Europese Commissie, 27.10.2022
Rechtsgrond	Artikel 304 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
Bevoegde afdeling	Afdeling Interne Markt, Productie en Consumptie
Goedkeuring door de afdeling	10.3.2023
Goedkeuring door de voltallige vergadering	22.3.2023
Zitting nr.	577
Stemuitslag (voor/tegen/onthoudingen)	204/0/3

Inleiding

Het verslag van de Europese Commissie en het onderhavige advies zijn opgesteld in een tijd die wordt gekenmerkt door de sociale, geopolitieke en economische gevolgen van de Russische militaire agressie tegen Oekraïne. De strategische keuzes die de Europese Unie de komende maanden maakt, zullen niet alleen bepalend zijn voor de verwezenlijking van de doelstellingen in verband met de dubbele groene en digitale transitie, maar ook voor de veerkracht en strategische autonomie van de Unie.

Het EESC is zich bewust van de sleutelrol van het maatschappelijk middenveld bij het in kaart brengen en interpreteren van megatrends en benadrukt dat het al in een vroeg stadium wenst te worden betrokken bij het strategische prognoseproces van de EU. Met het onderhavige advies wil het dan ook een bijdrage leveren aan de opstelling van het strategisch prognoseverslag 2023, waarin de nadruk zal liggen op strategische richtsnoeren om de rol van de EU in de wereld te versterken.

1.   Conclusies en aanbevelingen

1.1.

Het EESC moedigt de Commissie aan om door te gaan met de ontwikkeling van de agenda voor strategische prognoses en zou hier graag van meet af aan meer bij worden betrokken. Een grotere betrokkenheid van het EESC, als spreekbuis van de sociale partners en het maatschappelijk middenveld, zou de analytische en prognosecapaciteit verbeteren en zou helpen om trends en mogelijke oplossingen in kaart te brengen.

1.2.

Het EESC hoopt dat de agenda voor strategische prognoses en het optreden van de Europese Commissie gericht zullen zijn op de totstandkoming van een nieuw ontwikkelingsmodel dat economische, ecologische en sociale duurzaamheid nastreeft.

1.3.

Aangezien de verwezenlijking van de dubbele transitie ook afhangt van de bereidheid en het gedrag van de bevolking, beveelt het EESC de Commissie aan om ook aandacht te besteden aan de zorgen van de samenleving en de mogelijke terughoudendheid van burgers ten aanzien van de voorgestelde wijzigingen.

1.4.

In het verslag wordt de gewenste toekomst beschreven en de middelen die nodig zijn om die te bereiken, maar er wordt onvoldoende ingegaan op de risico’s en bedreigingen. Het EESC verzoekt de Commissie dan ook de risico’s duidelijker te beschrijven en de mogelijkheden en scenario’s te analyseren voor het geval dat de gewenste doelstellingen niet worden gehaald, met name in het deel dat betrekking heeft op de beschikbaarheid van grondstoffen, zeldzame aardmetalen, watervoorraden en eventueel daarmee verband houdende kwesties.

1.5.

De huidige geopolitieke uitdagingen zullen van invloed zijn op de voorzieningssystemen en de veerkracht van de Europese agrovoedingssector. De recente gebeurtenissen in verband met COVID-19 en de militaire agressie van Rusland tegen Oekraïne hebben ons distributiesysteem verstoord en dit zal waarschijnlijk op korte termijn opnieuw gebeuren. Het EESC is ingenomen met de aanbeveling om de EU minder afhankelijk te maken van de invoer van diervoeders, meststoffen en andere grondstoffen en stelt voor een definitie vast te stellen van open strategische autonomie voor voedselsystemen, gebaseerd op voedselproductie, arbeidskrachten en eerlijke handel, met als overkoepelend doel de voedselzekerheid voor alle EU-burgers te waarborgen door middel van een gezonde, duurzame, veerkrachtige en eerlijke voedselvoorziening.

1.6.

In het strategisch prognoseverslag wordt geen rekening gehouden met het strategische belang van een sterk, samenhangend en innovatief Europees industrieel systeem dat hoogwaardige banen kan genereren. Het EESC roept de Europese Commissie op om specifieke prognoses op te stellen over de toekomst van het Europese industriebeleid en beveelt aan een passend economisch beleid vast te stellen dat het concurrentievermogen en de productiviteit op lange termijn kan vergroten en de publieke en private investeringen in dit verband kan stimuleren.

1.7.

De militaire agressie van Rusland tegen Oekraïne, de energiecrisis en de nieuwe economische en geopolitieke realiteit zullen van invloed zijn op de verwezenlijking van de dubbele transitie. Het EESC is ingenomen met de vastberadenheid van de EU om haar doelstellingen te verwezenlijken, maar verzoekt de Commissie en de Raad tegelijkertijd alle nodige instrumenten te ontwikkelen om de strategische autonomie op energiegebied te versterken, het Europese industriële systeem te versterken en bedrijven en werknemers te ondersteunen, net zoals tijdens de pandemie is gedaan met de goedkeuring van een instrument op basis van het SURE-model.

1.8.

Het EESC is ingenomen met de grotere aandacht voor de sociale dimensie en herhaalt zijn verzoek aan de Commissie (in zijn advies van 2021) om in het kader van de strategische analyse specifieke prognose-instrumenten te ontwikkelen ten behoeve van de impact van de dubbele transitie op de socialezekerheidsstelsels, en bijgevolg specifieke maatregelen voor te stellen om de sociale gevolgen van de dubbele transitie te verzachten.

1.9.

Om de rol van de EU als mondiale speler te versterken, moet de EU vasthouden aan haar waarden en met derde landen blijven samenwerken, het gemeenschappelijk buitenlands beleid versterken, gemeenschappelijke oplossingen zoeken en ervoor zorgen dat onze samenwerking en handel gunstig zijn voor de economische en sociale rechten van de bevolking van deze landen, met name met het oog op de duurzaamheid op lange termijn.

2.   Algemene opmerkingen

2.1.

De Russische militaire agressie op Oekraïens grondgebied en de gevolgen voor het economische, sociale en industriële systeem — op het stuk van technologie, handel, investeringsnormen en veranderingen in de industriële structuur — versterken de noodzaak om te investeren in de groene en digitale transitie, mede met het oog op het realiseren van Europese strategische autonomie. Daarom is het EESC ingenomen met de strategische reflectie over de interacties tussen de groene en de digitale transitie en hun vermogen om elkaar te versterken.

2.2.

De opeenvolging van crises — eerst de pandemie en vervolgens de oorlog — heeft ertoe geleid dat de vraag naar verschillende vormen van veiligheid is toegenomen en de bevolking meer bescherming zoekt. Bij de verwezenlijking van de doelstellingen van de dubbele transitie moet dan ook bijzondere aandacht worden besteed aan de mogelijke negatieve economische en sociale gevolgen en de gevolgen op alle andere gebieden, en hiervoor passende beleidsinstrumenten te voorzien. In dit verband wijst het EESC erop dat de Europese burgers, en met name de zwakste bevolkingsgroepen, minder bereid zouden kunnen zijn om de veranderingen die voor deze transities nodig zijn in gang te zetten als zij het gevoel hebben dat zij door de gevolgen van deze transities worden benadeeld.

2.3.

Een grotere betrokkenheid van het EESC als spreekbuis van de sociale partners en het maatschappelijk middenveld, door bij te dragen aan de activiteiten in het kader van de strategische prognoses, zou de analytische en prognosecapaciteit verbeteren en zou helpen om trends beter in kaart te brengen.

2.4.

Het EESC ontwikkelt de strategische prognosecapaciteit van het maatschappelijk middenveld. Daarbij kijkt het zowel naar zijn leden en de nationale organisaties die zij vertegenwoordigen, als naar het maatschappelijk middenveld op EU-niveau, via zijn verbindingsgroep, waarin de grootste netwerken en maatschappelijke organisaties op EU-niveau zijn vertegenwoordigd. Het bevordert met name de dialoog en het overleg met maatschappelijke organisaties, brengt het belang van strategische prognoses onder de aandacht en reikt concrete instrumenten aan om deze uit te voeren. Dankzij de gestructureerde betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld, vertegenwoordigd door het EESC, zal het tevens gemakkelijker worden om de verschillende dimensies (industrieel, sociaal, economisch, milieu, enz.) op holistische wijze in de strategisch agenda op te nemen.

2.5.

Om al deze redenen wil het EESC graag van meet af aan samenwerken met de Europese Commissie in de cyclus van de strategische prognoses, om deze meer participatief te maken. Een voorbeeld hiervan is de hoorzitting waarmee het EESC de standpunten van maatschappelijke organisaties en deskundigen heeft verzameld, om na te denken over de uitdagingen en kansen waarmee de EU te maken zal krijgen bij de overgang naar een sociaal en economisch duurzaam Europa. Met het onderhavige advies levert het EESC input en doet het voorstellen voor deze belangrijke aspecten, waaraan de Europese Commissie in haar volgende verslag aandacht zou moeten besteden.

2.6.

Gezien de uitdagingen en kansen waarmee Europa de komende decennia zal worden geconfronteerd, zal het belang van strategische prognoses alleen maar toenemen. Daarom verzoekt het EESC de Commissie de strategische prognoseagenda verder te ontwikkelen door het EESC nauwer te betrekken bij de analyse- en ontwikkelingsfase van het verslag.

2.7.

In het verslag wordt onvoldoende rekening gehouden met het feit dat de digitale kloof tussen de verschillende Europese regio’s de verwezenlijking van de doelstellingen van de dubbele transitie in gevaar brengt. In het volgende strategische prognoseverslag moet rekening worden gehouden met deze verschillen en de mogelijke gevolgen vanuit sociaal oogpunt, in het licht van de beschikbare mogelijkheden.

2.8.

Het EESC is zich ervan bewust dat digitale technologieën een positieve invloed kunnen uitoefenen op de verwezenlijking van de klimaatdoelstellingen, onder meer door de energiezekerheid te verbeteren, en dat de groene transitie ook de digitale sector en de economie kan transformeren. In dit verband is het EESC ingenomen met de talrijke verwijzingen naar de noodzaak van investeringen in technologie en van passend beleid om de doelstellingen te verwezenlijken, en onderschrijft het de verwijzing naar de noodzaak om cyberbeveiligingsmaatregelen vast te stellen ter bescherming van strategische technologieën.

2.9.

In het strategisch prognoseverslag 2022 wordt herhaaldelijk gewezen op het probleem van de groeiende energiebehoeften als gevolg van de digitalisering en het verbruik dat wordt gegenereerd door de exploitatie van netwerken, systemen en apparaten, wat dan wel weer wordt gecompenseerd door de toegenomen efficiëntie en duurzaamheid van de processen waarop zij worden toegepast (landbouw, logistiek, cloud computing enz.). In het verslag wordt terecht verwezen naar de noodzaak om de energie-efficiëntie te verbeteren en het belang van een grotere focus van Europa op de circulaire economie (van toegang tot kritieke grondstoffen tot het beheer van elektronisch afval en de ontwikkeling van geavanceerde digitale technologieën).

2.10.

De voordelen van de digitale transitie op het gebied van duurzaamheid en energiebesparing (dematerialisatie en vervanging) moeten echter duidelijker worden vermeld, zodat burgers en beleidsmakers zich meer bewust worden van de waarde en de impact van deze ingrijpende transformatieprocessen.

2.11.

Als het gaat om veranderingen in verband met digitalisering, wordt er in het verslag in alle talen gezwegen over crypto- en digitale valuta; de toenemende verspreiding hiervan houdt verband met de alomtegenwoordige digitaliseringsprocessen en de ontwikkeling van blockchaintechnologie, die ontsnapt aan de regelgevingscapaciteit van de nationale overheden waardoor de illegale economie vrij spel krijgt. Het EESC wijst er dan ook op dat in het strategisch prognoseverslag een specifiek onderdeel moet worden opgenomen waarin het gebruik van cryptovaluta en digitale valuta wordt geanalyseerd en geïnterpreteerd, en moedigt de Commissie aan één enkel regelgevingskader goed te keuren en ten uitvoer te leggen, in overeenstemming met de conclusies van de G20.

2.12.

Het EESC is ingenomen met de aandacht die in het prognoseverslag wordt besteed aan de landbouw; anders dan veel andere beleidsterreinen krijgen de rol van het Europees landbouwbeleid en het belang ervan bij het bepalen van toekomstige ontwikkelingen een centrale plaats in de prognose. In het verslag worden ook de maatregelen beschreven die de EU moet nemen om een risicovolle achteruitgang te voorkomen, iets wat voor de andere onderzochte gebieden doorgaans niet gebeurt.

2.13.

Het is zaak dat voedselsystemen in de EU verder gediversifieerd worden. Er moet gezorgd worden voor meer arbeidskrachten in de landbouw, in het bijzonder door jongeren aan te trekken en fatsoenlijke werkomstandigheden en lonen te waarborgen. Het handelsbeleid moet in overeenstemming worden gebracht met de EU-normen op het gebied van duurzaam voedsel en moet het concurrentievermogen waarborgen. De concentratie in voedselketens en financiële eigendom moeten ook worden aangepakt, evenals de markttransparantie, om ervoor te zorgen dat toekomstige crises niet worden verergerd door buitensporige grondstoffenspeculatie.

2.14.

Het EESC wijst erop dat toegang tot kritieke grondstoffen in de huidige geopolitieke context niet alleen van cruciaal belang is voor de verwezenlijking van de doelstellingen van de dubbele transitie, maar vooral ook voor de instandhouding en versterking van het Europese industriële systeem, alsook voor de veerkracht op sociaal, economisch en werkgelegenheidsgebied. In dit verband stelt het EESC voor dat de Commissie een meer gedetailleerde analyse uitvoert (ook vanuit geopolitiek oogpunt) aan de hand van speciale analyse- en prognose-instrumenten.

2.15.

Het EESC wijst erop dat water en de watervoorraden, waarnaar herhaaldelijk wordt verwezen in het verslag, niet alleen een probleem vormen maar ook mogelijkheden bieden, met name als het gaat om verbeteringen van de efficiëntie van het waterverbruik, het beheer van waterbronnen en bewustmakingscampagnes voor een verantwoord verbruik. Met name de blauwe economie speelt een belangrijke rol en het potentieel ervan in de EU en de mondiale economie voor het scheppen van banen en het welzijn en de gezondheid van burgers blijft groeien. Het EESC is van mening dat deze kansen — die een breed scala aan traditionele en opkomende sectoren en activiteiten bestrijken — maximaal moeten worden benut en dat tegelijkertijd de negatieve gevolgen voor het klimaat, de biodiversiteit en het milieu tot een minimum moeten worden beperkt.

2.16.

Het EESC dringt er bij de Commissie op aan om wat de dubbele transitie betreft meer rekening te houden met mogelijke veranderingen als gevolg van de oorlog in Oekraïne, met name als het gaat om de levering van energie en kritieke grondstoffen.

2.17.

Het EESC is het eens met de opmerking dat het Europees beleid moet worden aangepast aan een nieuw economisch model, dat de investeringen moeten worden opgevoerd om het welzijn te verbeteren, en dat de productiviteit en het concurrentievermogen van het Europese industriële en economische systeem moeten worden versterkt. Het dringt in dit verband aan op de ontwikkeling van specifieke prognoses over de toekomst van het Europese industriebeleid, die van essentieel belang zijn voor het bereiken van volledige strategische autonomie.

2.18.

Het EESC steunt de aanbeveling om de publieke en particuliere investeringen op te voeren teneinde de doelstellingen van de transitie te verwezenlijken. Het wijst er echter op dat de Europese economische keuzes en met name het vooruitzicht van een verdere stijging van de rentetarieven, een negatieve invloed kunnen hebben op de investeringen.

2.19.

Het EESC is ermee ingenomen dat in het verslag wordt opgeroepen tot een rechtvaardige transitie en dat, in vergelijking met het vorige verslag, meer aandacht wordt besteed aan de sociale samenhang en de rol van de sociale dialoog. Het EESC denkt bovendien dat de aandacht voor de sociale dimensie en de kwaliteit van arbeid prioriteiten op de Europese agenda zullen worden, door de huidige rangorde van prioriteiten, waarin zij nog steeds onderaan bungelen, te herschikken.

2.20.

Het EESC waardeert de aandacht die in het strategisch prognoseverslag 2022 wordt besteed aan de veranderingen als gevolg van de dubbele transitie op het vlak van de arbeidsmarkt en de economische situatie van de meest kwetsbare onderdelen van de samenleving (huishoudens, gemeenschappen), en de nadruk die wordt gelegd op de behoefte aan toereikende middelen voor sociale maatregelen. Ook dringt het erop aan dat meer aandacht wordt besteed aan de problematiek van armoede en sociale uitsluiting.

2.21.

Het EESC roept de EU op om rekening te houden met de vergrijzing van de bevolking en de demografische veranderingen, gezien de daaruit voortvloeiende toename van de vraag naar zorg enerzijds en het tekort aan werknemers in de gezondheidszorg anderzijds. De EU moet waarborgen dat de zorg toegankelijk en betaalbaar blijft en geen luxegoed wordt.

2.22.

Het EESC betreurt de vage bewoordingen waarmee in het strategisch prognoseverslag 2022 wordt ingegaan op de versnelling van de hybridisatie van de werkplek als gevolg van digitaliseringsprocessen (door dit probleem slechts terzijde te noemen in de paragraaf over de digitalisering en de vraag naar vervoer). Bovendien doet de Commissie dit probleem af als louter een gevolg van het proces van technologische transformatie, en negeert zij de gevolgen ervan voor de arbeidsomstandigheden en de arbeidsverhoudingen, alsook voor de daarmee samenhangende regelgevingsbehoeften.

2.23.

Het EESC merkt op dat de opzet van het systeem van strategische prognoses overdreven economistisch dreigt te worden en te veel gericht is op concurrentie en de markt als het “cement” dat de Europese acties, belangen en strategie bijeenhoudt. De samenleving en de werknemers worden in een complementaire rol weggezet, en er wordt onvoldoende rekening gehouden met het vermogen van de dubbele transitie om nieuwe en grotere welvaart te genereren en de ontwikkeling van nieuwe modellen te vergemakkelijken waarmee de kwetsbaarheden kunnen worden verminderd en de voordelen tot gemeenschappelijk goed kunnen worden gemaakt.

2.24.

Het EESC verzoekt de Commissie een specifieke Eurobarometer-enquête uit te voeren over de onderwerpen die in het toekomstige strategische prognoseverslag aan bod zullen komen, teneinde meer inzicht te krijgen in de verwachtingen en standpunten van de burgers. Dit is ook van cruciaal belang om te anticiperen op de toekomstige acceptatie van de in de prognose voorgestelde maatregelen.