1.

De Europese Commissie heeft een mededeling bekendgemaakt over de handhaving van de staatssteunregels door de nationale rechterlijke instanties (2). In dat niet-bindende besluit worden de beginselen en regels uiteengezet die de Europese Commissie op het gebied van staatssteun volgt. Ook wordt daarin uitgelegd hoe de samenwerking tussen de Europese Commissie en de nationale rechterlijke instanties van de EG-lidstaten zou moeten verlopen.

2.

De Toezichthoudende Autoriteit van de EVA (hierna „de Autoriteit” genoemd) beschouwt het genoemde besluit als voor de EER relevant. Teneinde gelijke mededingingsvoorwaarden te handhaven en een uniforme toepassing van de EER-staatssteunvoorschriften in de hele Europese Economische Ruimte te verzekeren, stelt de Autoriteit het onderhavige hoofdstuk vast, steeds rekening houdende met de onafhankelijkheid van de nationale rechterlijke instanties in de EVA-Staten.

3.

De Autoriteit heeft zich ertoe verbonden een strikte benadering te volgen ten aanzien van onrechtmatige of onverenigbare steun. Ondanks het feit dat op staatssteungebied zaken van reële particuliere handhaving voor nationale rechterlijke instanties tot nog toe een betrekkelijk geringe rol hebben gespeeld, is de Autoriteit van mening dat dergelijke zaken voor het staatssteunbeleid veel voordelen kunnen hebben. Procedures voor nationale rechterlijke instanties geven derden de gelegenheid veel problemen in verband met staatssteun rechtstreeks op nationaal niveau aan te pakken en op te lossen. Daarnaast kunnen nationale rechterlijke instanties bij inbreuken op de staatssteunregels de eiser zeer doeltreffende rechtsbescherming bieden. Dit kan dan weer bijdragen tot een sterkere algehele discipline inzake staatsteun.

4.

Met dit hoofdstuk wordt voornamelijk beoogd de nationale rechterlijke instanties en derden in te lichten over de rechtsmiddelen die hun in het geval van een inbreuk op de staatssteunregels ter beschikking staan en hun aanwijzingen over de praktische toepassing van deze regels te verschaffen. Daarnaast wil de Autoriteit haar samenwerking met de nationale rechterlijke instanties versterken door de invoering van praktijkgerichtere instrumenten om de nationale rechterlijke instanties in hun dagelijkse werk bij te staan.

5.

Dit hoofdstuk vervangt het hoofdstuk van de richtsnoeren staatssteun van de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA betreffende samenwerking tussen nationale rechterlijke instanties en de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA op het gebied van steunmaatregelen van de staten (3) en doet geen afbreuk aan de uitlegging door het EVA-Hof van de toepasselijke bepalingen van de EER-Overeenkomst en het afgeleide recht

6.

De eerste vraag waarmee nationale rechterlijke instanties en potentiële eisers te maken krijgen, is of de betrokken maatregel daadwerkelijk staatsteun in de zin van artikel 61 van de EER-Overeenkomst is.

7.

Artikel 61, lid 1, van de EER-Overeenkomst heeft betrekking op „steunmaatregelen van de lidstaten van de EG, de EVA-Staten of in welke vorm ook met staatsmiddelen bekostigd, die de mededinging door begunstiging van bepaalde ondernemingen of bepaalde producties vervalsen of dreigen te vervalsen, voor zover deze steun het handelsverkeer tussen de overeenkomstsluitende partijen ongunstig beïnvloedt”.

8.

Het begrip staatssteun is niet beperkt tot subsidies (4). Het omvat onder andere belastingvoordelen en investeringen uit publieke middelen die worden gedaan onder omstandigheden waarin een particuliere investeerder deze steun niet zou hebben verleend (5). Of de steun rechtstreeks door de Staat wordt verleend dan wel door van overheidswege ingestelde of aangewezen publiek- of privaatrechtelijke beheersorganen, doet in dit verband niet terzake (6). Niettemin moet steun van de overheid, om als staatssteun te worden aangemerkt, bepaalde ondernemingen of bepaalde producties begunstigen („selectiviteit”), in tegenstelling tot algemene maatregelen waarop artikel 61, lid 1, van de EER-Overeenkomst niet van toepassing is (7). Daarnaast moet de steun de mededinging vervalsen of dreigen te vervalsen en het handelsverkeer tussen de overeenkomstsluitende partijen bij de EER-Overeenkomst beïnvloeden (8).

9.

In de rechtspraak van het EVA-Hof en het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (hierna „het EU-Hof van Justitie” genoemd) (9) en de beschikkingen van de Autoriteit en de Europese Commissie is dikwijls de vraag aan de orde gekomen of bepaalde maatregelen als staatssteun kunnen worden aangemerkt. Daarnaast heeft de Autoriteit gedetailleerde richtsnoeren gepubliceerd over een reeks complexe vraagstukken, zoals de toepassing van het beginsel van de particuliere investeerder (10) en van het criterium van de particuliere schuldeiser (11), de omstandigheden waaronder overheidsgaranties als staatssteun moeten worden beschouwd (12), de wijze waarop de verkoop van gronden door de overheid moet worden behandeld (13), exportkredietverzekering (14), directe belastingen op ondernemingen (15), risicokapitaalinvesteringen (16) en staatssteun voor onderzoek, ontwikkeling en innovatie (17). Ook de verordening van de Commissie betreffende de-minimissteun is in de EER-Overeenkomst opgenomen (18). De rechtspraak van het EVA-Hof en van het EU-Hof van Justitie en de richtsnoeren van de Autoriteit en haar beschikkingspraktijk kunnen nationale rechterlijke instanties en potentiële eisers houvast bieden ten aanzien van het begrip staatssteun.

10.

In geval van twijfel over de vraag of er sprake is van staatssteun, kunnen de nationale rechterlijke instanties, zoals beschreven in deel 2 van dit hoofdstuk, de Autoriteit om advies vragen. Dit doet geen afbreuk aan de mogelijkheid voor nationale rechterlijke instanties om over de zaak overeenkomstig artikel 34 van de Toezichtovereenkomst een adviesaanvrage bij het EVA-Hof in te dienen.

11.

Overeenkomstig artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst mogen de EVA-Staten geen steunmaatregelen ten uitvoer leggen zonder de voorafgaande goedkeuring van de Autoriteit („standstill-verplichting”):

„De Toezichthoudende Autoriteit van de EVA wordt van elk voornemen tot invoering of wijziging van steunmaatregelen tijdig op de hoogte gebracht, om haar opmerkingen te kunnen maken. Indien zij meent dat zulk een voornemen volgens artikel 61 van de EER-Overeenkomst onverenigbaar is met de werking van de EER-Overeenkomst, vangt zij onverwijld de in [lid 2] bedoelde procedure aan. De betrokken staat kan de voorgenomen maatregelen niet tot uitvoering brengen voordat die procedure tot een eindbeslissing heeft geleid.” (19)

12.

Onder bepaalde omstandigheden mag staatssteun echter ook zonder voorafgaande toestemming van de Autoriteit rechtmatig ten uitvoer worden gelegd:

13.

Nationale rechtszaken op het gebied van staatssteun kunnen soms betrekking hebben op de toepasselijkheid van de algemene groepsvrijstellingsverordening en/of op een bestaande of goedgekeurde steunregeling. Wanneer de toepasselijkheid van die verordening of een regeling aan de orde is, moet de nationale rechterlijke instantie zich ertoe beperken na te gaan of aan alle in de verordening of regeling genoemde voorwaarden is voldaan. Is dat niet het geval, dan kan zij de verenigbaarheid van een steunmaatregel niet beoordelen, aangezien voor de beoordeling van deze vraag uitsluitend de Autoriteit bevoegd is (23).

14.

Ingeval de nationale rechterlijke instantie moet vaststellen of de maatregel onder een goedgekeurde steunregeling valt, kan zij alleen nagaan of is voldaan aan alle voorwaarden van de goedkeuringsbeschikking. Wanneer de op nationaal niveau aan de orde gestelde vraagstukken de geldigheid van een beschikking van de Autoriteit betreffen, dient de nationale rechterlijke instantie de procedure van artikel 34 van de Toezichtovereenkomst te volgen (24). De mogelijkheid om de geldigheid van de beschikking van de Autoriteit in het kader van een adviesaanvrage in twijfel te trekken, valt echter weg wanneer de eiser de beschikking op grond van artikel 36 van de Toezichtovereenkomst bij het EVA-Hof had kunnen aanvechten, doch heeft nagelaten dit te doen (25).

15.

De nationale rechterlijke instantie kan, zoals beschreven in deel 2 van dit hoofdstuk, de Autoriteit om advies verzoeken indien zij twijfels heeft over de toepasselijkheid van de algemene groepsvrijstellingsverordening of een bestaande of goedgekeurde steunregeling.

16.

De nationale rechterlijke instanties en de Autoriteit spelen een belangrijke doch verschillende rol bij de handhaving van de staatssteunregels (26).

17.

De rol van de Autoriteit bestaat er hoofdzakelijk in de verenigbaarheid van voorgenomen steunmaatregelen met de werking van de EER-Overeenkomst te onderzoeken op basis van de in artikel 61, leden 2 en 3, van de EER-Overeenkomst vastgelegde criteria. Deze beoordeling van de verenigbaarheid is de uitsluitende bevoegdheid van de Autoriteit en is onderworpen aan toetsing door het EVA-Hof. Nationale rechterlijke instanties zijn niet bevoegd om een steunmaatregel met artikel 61, lid 2 of lid 3, van de EER-Overeenkomst verenigbaar te verklaren (27).

18.

De rol van de nationale rechterlijke instanties hangt af van de betrokken steunmaatregel en ook van de vraag of deze naar behoren bij de Autoriteit is aangemeld en door haar is goedgekeurd:

19.

Wanneer de nationale rechterlijke instanties toezien op de bescherming van de belangen van de justitiabelen, moeten zij ten volle rekening houden met het nuttig effect van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst en met de belangen van de EER-markt.

20.

De rol van de nationale rechterlijke instanties in dergelijke omstandigheden wordt in de punten 1.2 en 1.3 van dit hoofdstuk nader beschreven.

21.

Volgens vaste rechtspraak van het EU-Hof van Justitie, verleent de in artikel 88, lid 3, van het EG-Verdrag vervatte standstill-verplichting, die een afspiegeling vindt in de laatste volzin van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst, de betrokkenen (zoals de concurrenten van de begunstigde) individuele rechten die rechtstreekse werking hebben (30). De betrokkenen kunnen hun rechten uitoefenen door tegen de EG-lidstaat die de steun heeft verleend, een zaak aanhangig te maken bij de bevoegde nationale rechterlijke instanties. Dergelijke zaken behandelen - en aldus de rechten van de concurrenten beschermen uit hoofde van artikel 88, lid 3, van het EG-Verdrag - is één van de belangrijkste taken van de nationale rechterlijke instanties op het gebied van staatssteun.

22.

De nationale rechterlijke instanties in de EVA-Staten vervullen dezelfde functie. Toch is in de EVA-Staten de interne werking van het EER-recht, krachtens Protocol nr. 35 bij de EER-Overeenkomst, onderworpen aan het grondwettelijke recht. Overeenkomstig dit Protocol nr. 35 zijn de EVA-Staten ertoe verplicht in gevallen waarin zich conflicten zouden voordoen tussen de tenuitvoerlegging van EER-regels en andere wetgevende bepalingen zo nodig in hun wetgeving een bepaling op te nemen volgens welke de EER-regels in die gevallen voorrang hebben. Volgens het EVA-Hof moeten particulieren en economische subjecten bij dergelijke conflicten op nationaal niveau aanspraak kunnen maken op rechten uit hoofde van bepalingen van het EER-recht (31), als zijnde rechten die deel uitmaken van of die zijn opgenomen in de respectieve nationale rechtsorde, mits zij onvoorwaardelijk en voldoende duidelijk zijn (32). Volgens de Autoriteit en in overeenstemming met de rechtspraak van het EU-Hof van Justitie met betrekking tot de identieke bepaling in artikel 88, lid 3, van het EG-Verdrag, voldoet artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst aan de impliciete criteria van Protocol nr. 35 bij de EER-Overeenkomst dat het onvoorwaardelijk en voldoende duidelijk is.

23.

Het feit dat de laatste volzin van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst in de nationale rechtsorde van de EVA-Staten is opgenomen (33), biedt aan de benadeelde partijen de mogelijkheid om voor nationale rechterlijke instanties stappen te zetten tegen een schending van die standstill-bepaling. Nationale rechterlijke instanties dienen alle nodige middelen en methoden te gebruiken om werking te verlenen aan het nationale recht voor de toepassing van de laatste volzin van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst (34).

24.

De essentiële rol die de nationale rechterlijke instanties in deze context vervullen, vloeit ook voort uit het feit dat de Autoriteit zelf slechts over beperkte bevoegdheden beschikt om concurrenten en andere derden tegen onrechtmatige steun te beschermen. Van het grootste belang hierbij is dat de Autoriteit geen eindbeschikking kan geven waarin terugvordering wordt gelast, alleen omdat de steun niet overeenkomstig artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst is aangemeld (35). De Autoriteit moet daarom, los van de vraag of de standstill-verplichting al dan niet is nagekomen, een volledige beoordeling van de verenigbaarheid maken (36). Deze beoordeling kan tijdrovend zijn en de bevoegdheid waarover de Autoriteit beschikt om een voorlopig terugvorderingsbevel uit te vaardigen, is aan zeer strikte juridische vereisten gebonden (37).

25.

Het instellen van beroep bij nationale rechterlijke instanties vormt dan ook een belangrijk rechtsmiddel voor concurrenten en andere derden die door onrechtmatige steun worden benadeeld. De maatregelen die door de nationale rechterlijke instanties kunnen worden gelast, omvatten:

26.

Deze maatregelen worden in de punten 1.2.1 tot en met 1.2.6 nader beschreven.

27.

De nationale rechterlijke instanties zijn verplicht de rechten van personen die door de niet-nakoming van de standstill-verplichting worden benadeeld, te beschermen. In geval van een inbreuk op artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst moeten zij derhalve, in overeenstemming met het nationale recht, alle gepaste juridische consequenties trekken (38). De verplichtingen van de nationale rechterlijke instanties blijven echter niet beperkt tot reeds uitgekeerde onrechtmatige steun. Zij strekken zich ook uit tot gevallen waarin onrechtmatige steun op het punt staat te worden uitgekeerd. Nationale rechterlijke instanties moeten de rechten van particulieren beschermen tegen mogelijke niet-eerbiediging van die rechten (39). Wanneer onrechtmatige steun op het punt staat te worden uitgekeerd, moeten de nationale rechterlijke instanties derhalve verhinderen dat deze betaling plaatsvindt.

28.

De verplichting van de nationale rechterlijke instanties om de uitkering van onrechtmatige steun te verhinderen kan zich in allerlei procedurele omstandigheden voordoen, afhankelijk van de verschillende soorten rechtsmiddelen die de nationale wetgeving biedt. Zeer dikwijls zal de eiser trachten de rechtsgeldigheid van het nationale besluit waarbij de onrechtmatige steun wordt verleend, aan te vechten. In dit soort gevallen is voorkomen dat de onrechtmatige steun wordt uitgekeerd, gewoonlijk het logische gevolg van de vaststelling dat het steunverleningsbesluit niet rechtsgeldig is omdat de EVA-Staat inbreuk heeft gemaakt op artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst (40).

29.

Wanneer bij een nationale rechterlijke instantie beroep wordt ingesteld wegens onrechtmatig verleende steun, moet deze op grond van het nationale recht alle juridische consequenties uit deze onwettigheid trekken. De nationale rechterlijke instanties moeten daarom in beginsel de volledige terugvordering van de onrechtmatige staatssteun van de begunstigde gelasten (41). Het gelasten van de volledige terugvordering van de onrechtmatige steun maakt deel uit van de verplichting van de nationale rechterlijke instanties om de individuele rechten van de eiser (bv. een concurrent) uit hoofde van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst te beschermen. Deze terugvorderingsverplichting van de nationale rechterlijke instanties staat dus los van de verenigbaarheid van de steunmaatregel met artikel 61, lid 2 of lid 3, van de EER-Overeenkomst.

30.

Aangezien nationale rechterlijke instanties de volledige terugvordering van onrechtmatige steun moeten gelasten, ongeacht de verenigbaarheid ervan, is het mogelijk dat een procedure voor een nationale rechterlijke instantie sneller verloopt dan een procedure naar aanleiding van een bij de Autoriteit ingediende klacht. In tegenstelling tot de Autoriteit (42) kunnen en moeten de nationale rechterlijke instanties zich er namelijk toe beperken vast te stellen of een maatregel staatssteun is en of de standstill-verplichting erop van toepassing is.

31.

De verplichting van de nationale rechterlijke instanties om terugvordering te gelasten is echter niet absoluut. Volgens het SFEI-arrest (43), kunnen zich buitengewone omstandigheden voordoen waarin het niet gepast zou zijn terugvordering van onrechtmatige steun te gelasten. In dit soort gevallen moet een soortgelijke wettelijke norm worden gehanteerd als die welke in de artikelen 14 en 15 van deel II van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst is vastgelegd (44). Met andere woorden, omstandigheden die geen belemmering zouden vormen voor een terugvorderingsbevel van de Autoriteit kunnen niet rechtvaardigen dat nationale rechterlijke instanties geen volledige terugvordering gelasten. De criteria die het EVA-Hof in dit opzicht toepast, zijn zeer strikt (45). De ontvanger van onrechtmatige steun kan, volgens de vaste rechtspraak van het EVA-Hof en het EU-Hof van Justitie, in beginsel geen gewettigd vertrouwen doen gelden ten aanzien van een terugvorderingsbevel van de Autoriteit (46). Een behoedzame ondernemer had immers kunnen nagaan of de door hem ontvangen steun was aangemeld of niet (47).

32.

Dat nationale rechterlijke instanties geen terugvordering op grond van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst gelasten, is derhalve slechts gerechtvaardigd wanneer een specifieke en concrete omstandigheid bij de ontvanger gewettigd vertrouwen heeft gewekt (48). Dit kan het geval zijn wanneer de Autoriteit zelf duidelijk heeft aangegeven dat de betrokken maatregel geen staatssteun is en dat hij niet onder de standstill-verplichting valt (49).

33.

In lijn met de vaste rechtspraak van het EU-Hof van Justitie (50), houdt de op de nationale rechterlijke instanties rustende verplichting om volledige terugvordering van onrechtmatige steun te gelasten op te bestaan indien de Autoriteit, op het tijdstip waarop de nationale rechterlijke instantie uitspraak doet, al heeft besloten dat de steun verenigbaar is met de werking van de EER-Overeenkomst. Omdat de standstill-verplichting ervoor moet zorgen dat alleen verenigbare steun wordt verleend, loopt die doelstelling niet langer gevaar wanneer de Autoriteit de verenigbaarheid van de steun al heeft bevestigd (51). De verplichting van de nationale rechterlijke instanties om de rechten van de justitiabelen uit hoofde van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst te beschermen, blijft dan ook onveranderd wanneer de Autoriteit nog geen besluit heeft genomen, los van de vraag of die procedure hangende is (52).

34.

Hoewel nationale rechterlijke instanties na een gunstige beschikking van de Autoriteit krachtens het EER-recht niet meer verplicht zijn om volledige terugvordering te gelasten, bestaat dergelijke terugvorderingsverplichting mogelijk wel nog uit hoofde van het nationale recht  (53). Wanneer een dergelijke verplichting bestaat, doet deze echter geen afbreuk aan het recht van de EVA-Staat om de steun later opnieuw tot uitvoering te brengen.

35.

Zodra de nationale rechterlijke instantie tot de bevinding is gekomen dat onrechtmatige steun, in strijd met artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst, is uitgekeerd, moet deze de steun kwantificeren om het terug te vorderen bedrag vast te stellen. Daarbij kan de rechter steunen op de rechtspraak van het EVA-Hof en het EU-Hof van Justitie betreffende de toepassing van artikel 61, lid 1, van de EER-Overeenkomst en artikel 87, lid 1, van het EG-Verdrag en de richtsnoeren en beschikkingspraktijk van de Autoriteit. Indien nationale rechterlijke instanties bij de berekening van het steunbedrag moeilijkheden ondervinden, kunnen zij de Autoriteit om bijstand verzoeken, zoals in deel 2 van dit hoofdstuk wordt uiteengezet.

36.

Het economische voordeel van onrechtmatige steun is niet beperkt tot het nominale steunbedrag. De begunstigde verkrijgt namelijk tevens een financieel voordeel als gevolg van de voortijdige tenuitvoerlegging van de steunmaatregel. Indien de steun immers bij de Autoriteit was aangemeld, zou de uitkering ervan - zo deze al plaatsvond - op een later tijdstip hebben plaatsgevonden. De begunstigde had dan de nodige middelen op de kapitaalmarkten moeten lenen en onder meer marktconforme rente moeten betalen.

37.

Wegens dit onrechtmatige tijdsvoordeel moet, ingeval van een terugvorderingsbevel van de Autoriteit overeenkomstig artikel 14, lid 2, van deel II van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst, niet alleen het nominale steunbedrag worden teruggevorderd, maar ook rente vanaf het tijdstip waarop de onrechtmatige steun voor de begunstigde beschikbaar was tot het tijdstip van daadwerkelijke terugbetaling van de steun. Welk rentepercentage daarbij moet worden toegepast, is vastgelegd in Besluit van de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA nr. 195/04/COL van 14 juli 2004 (54).

38.

In lijn met de vaste rechtspraak van het EU-Hof van Justitie (55), en teneinde werking te verlenen aan artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst, dienen de nationale rechterlijke instanties de terugvordering te gelasten van het uit de voortijdige tenuitvoerlegging van de steun voortvloeiende financiële voordeel (hierna „over onrechtmatige steun verschuldigde rente” genoemd). De reden hiervan is dat de voortijdige tenuitvoerlegging van de onrechtmatige steun ten minste tot gevolg heeft dat concurrenten, naar gelang van de omstandigheden, de nadelige gevolgen van de steun eerder ondervinden dan dit, in termen van mededinging, had moeten gebeuren. De begunstigde heeft daarmee een onrechtmatig voordeel verkregen (56).

39.

De verplichting van de nationale rechterlijke instanties om betaling van de over onrechtmatige steun verschuldigde rente te gelasten, kan zich in twee soorten omstandigheden voordoen:

40.

Om te voldoen aan de verplichting om betaling van de over onrechtmatige steun verschuldigde rente te gelasten, moeten de nationale rechterlijke instanties het bedrag van de te vorderen rente vaststellen. Daarbij gelden de volgende beginselen:

41.

In geval van twijfel kunnen de nationale rechterlijke instanties de Autoriteit, zoals uiteengezet in deel 2 van dit hoofdstuk, om bijstand verzoeken.

42.

De nationale rechterlijke instanties kunnen ook aanleiding zien om vorderingen tot schadevergoeding toe te wijzen wegens schade die concurrenten van de begunstigde of andere derden door de onrechtmatige staatssteun hebben geleden (63). Die vorderingen zijn doorgaans gericht tegen de steunverlenende autoriteit. Zij kunnen bijzonder belangrijk zijn voor de eiser omdat, in tegenstelling tot verzoeken waarmee alleen terugvordering wordt beoogd, een toegewezen vordering tot schadevergoeding de eiser rechtstreekse financiële compensatie voor de geleden schade verschaft. Deze beroepsmogelijkheden worden uiteraard in de nationale wetgeving geregeld. In dit verband beklemtoont de Autoriteit dat de nationale rechterlijke instanties alle beschikbare middelen of beroepsmogelijkheden moeten gebruiken en alle relevante bepalingen van het nationale recht moeten toepassen teneinde de rechtstreekse werking van de nationale wetgeving tot uitvoering van de laatste volzin van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst tot gelding te brengen en de rechten te beschermen die dat recht aan particulieren en economische subjecten verleent.

43.

Ongeacht de mogelijkheid om een vordering tot schadevergoeding krachtens het nationale recht in te stellen, geven, ingevolge de rechtspraak van het EVA-Hof (64), schendingen van de standstill-verplichting daarom in beginsel aanleiding tot vorderingen tot schadevergoeding. De EVA-Staten zijn verplicht de schade te vergoeden die particulieren lijden als gevolg van schendingen van zowel de secundaire besluiten van het EER-recht als van het hoofddeel van de EER-Overeenkomst (65). Van deze aansprakelijkheid van een EVA-Staat is sprake wanneer: i) de geschonden rechtsregel ertoe strekt particulieren rechten toe te kennen; ii) er sprake is van een voldoende gekwalificeerde schending; en iii) er een rechtstreeks causaal verband bestaat tussen de schending van de op de Staat rustende verplichting en de door de benadeelde personen geleden schade (66).

44.

Aan de eerste voorwaarde (verplichting uit hoofde van het EER-recht tot bescherming van rechten van particulieren) is volgens de Autoriteit voldaan wanneer er sprake is van inbreuken op artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst. Het EVA-Hof heeft verklaard dat een geschonden rechtsregel geacht wordt rechten te verlenen aan particulieren indien de betreffende bepaling onvoorwaardelijk en voldoende duidelijk is (67). Zoals in punt 22 is aangegeven, is de Autoriteit van oordeel dat dit criterium is vervuld met artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst.

45.

Aan de voorwaarde van een voldoende gekwalificeerde schending van het EER-recht is doorgaans eveneens voldaan bij miskenning van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst. Het EVA-Hof heeft verklaard dat dit afhankelijk is van de vraag of de overeenkomstsluitende partij bij de EER-Overeenkomst, bij de uitoefening van haar wetgevende bevoegdheid, de grenzen harer bevoegdheden klaarblijkelijk ernstig heeft miskend. Die elementen zijn onder meer, behalve de mate van duidelijkheid en nauwkeurigheid van de geschonden regel en de omvang van de beoordelingsmarge die de geschonden regel de nationale instanties laat, de vraag of al dan niet opzettelijk een schending is begaan of schade is veroorzaakt, en de vraag of een eventuele onjuiste rechtsopvatting al dan niet verschoonbaar is (68). Niettemin staat het, wat artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst betreft, de autoriteiten van de EVA-Staten niet vrij steunmaatregelen niet aan te melden. Zij hebben in beginsel de absolute verplichting alle maatregelen van deze aard aan te melden alvorens deze ten uitvoer te leggen. Alhoewel het EVA-Hof in sommige gevallen met de verschoonbaarheid van de betrokken inbreuk op het EER-recht rekening houdt (69), dienen de autoriteiten van EVA-Staten, wanneer er sprake is van staatssteun, zich ten volle bewust te zijn van deze verplichting en kunnen zij normaal gesproken niet stellen dat zij niet van de standstill-verplichting op de hoogte waren. In geval van twijfel hebben de EVA-Staten altijd de mogelijkheid om de maatregel om redenen van rechtszekerheid bij de Autoriteit aan te melden (70).

46.

Aan de derde voorwaarde dat de eiser feitelijke en zekere financiële schade moet zijn toegebracht als gevolg van de schending van het EER-recht, kan op verschillende wijzen worden voldaan.

47.

De eiser zal dikwijls aanvoeren dat de winstderving die hij heeft geleden, rechtstreeks aan de steun te wijten was. Wanneer nationale rechterlijke instanties met een dergelijk argument worden geconfronteerd, moeten zij de volgende overwegingen in aanmerking nemen:

48.

De mogelijkheid om schadevergoeding te eisen staat in beginsel los van een eventueel gelijktijdig door de Autoriteit ingesteld onderzoek naar dezelfde steunmaatregel. Het feit dat een dergelijk onderzoek loopt, ontheft nationale rechterlijke instanties niet van hun verplichting om de rechten van particulieren uit hoofde van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst te beschermen (73). Aangezien de eiser wellicht kan aantonen dat hij schade heeft geleden door de voortijdige tenuitvoerlegging van de steun, en meer in het bijzonder als gevolg van het onrechtmatig verkregen tijdvoordeel van de begunstigde, is het niet uitgesloten dat zijn eis wordt toegewezen, zelfs indien de Autoriteit de steun reeds heeft goedgekeurd op het tijdstip dat de nationale rechterlijke instanties uitspraak doen (74).

49.

In sommige gevallen zullen nationale rechterlijke instanties overeenkomstig het nationale procesrecht kunnen gebruikmaken van oordeelkundige ramingen om het aan de eiser toe te wijzen schadevergoedingsbedrag te bepalen. Mits het doeltreffendheidsbeginsel (75) in acht wordt genomen, is het gebruik van dergelijke ramingen eveneens mogelijk met betrekking tot vorderingen tot schadevergoeding uit hoofde van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst. Dit kan een bruikbaar instrument zijn wanneer nationale rechterlijke instanties moeite hebben met de berekening van de schade.

50.

Met betrekking tot de juridische vereisten inzake vorderingen tot schadevergoeding ingevolge het EER-recht en vraagstukken op het gebied van de berekening van schade bestaat verder de mogelijkheid om de Autoriteit om bijstand te verzoeken overeenkomstig deel 2 van dit hoofdstuk.

51.

Zoals hierboven is uiteengezet, hebben potentiële eisers het recht om vorderingen tot schadevergoeding in te stellen tegen de autoriteit die de staatssteun heeft verleend. Onder bepaalde omstandigheden kan de eiser er evenwel de voorkeur aan geven rechtstreeks van de begunstigde schadevergoeding te eisen.

52.

Omdat artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst de begunstigde geen rechtstreekse verplichtingen oplegt (76), biedt het EER-recht geen rechtsgrondslag voor dergelijke vorderingen. Dit staat evenwel niet in de weg aan de mogelijkheid om op basis van het materiële nationale recht met succes een vordering tot schadevergoeding tegen de begunstigde in te stellen. In dat verband dienen potentiële eisers een beroep te doen op de nationale voorschriften inzake niet-contractuele aansprakelijkheid (77).

53.

De op nationale rechterlijke instanties rustende verplichting om de noodzakelijke juridische consequenties te trekken uit schendingen van de standstill-verplichting beperkt zich niet tot hun eindvonnis. In het kader van hun rol ingevolge artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst zijn zij tevens verplicht voorlopige maatregelen te nemen wanneer dit passend is om de rechten van particulieren (78) en de doeltreffendheid van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst te waarborgen.

54.

De bevoegdheid van nationale rechterlijke instanties om voorlopige maatregelen te nemen, kan van cruciaal belang zijn voor belanghebbenden wanneer een snelle genoegdoening vereist is. Doordat nationale rechterlijke instanties snel tegen onrechtmatige steun kunnen optreden, door hun nabijheid en door de grote verscheidenheid aan maatregelen die hun ter beschikking staan, zijn nationale rechterlijke instanties zeer goed in staat om voorlopige maatregelen te nemen wanneer onrechtmatige steun reeds is uitbetaald of op korte termijn zal worden uitbetaald.

55.

De duidelijkste gevallen zijn die waarbij de onrechtmatige steun nog niet is uitgekeerd, maar het gevaar bestaat dat dit gedurende de behandeling van de zaak door de nationale rechterlijke instanties zal gebeuren. In dergelijke gevallen kunnen nationale rechterlijke instanties uit hoofde van hun verplichting om schendingen van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst te voorkomen (79), gehouden zijn in kort geding de onrechtmatige uitkering van de steun te verhinderen tot ten gronde over de zaak is beslist.

56.

Wanneer de betaling van de onrechtmatige steun reeds heeft plaatsgevonden, zijn nationale rechterlijke instanties in het kader van hun rol ingevolge artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst gewoonlijk verplicht terugvordering van het volledige bedrag te gelasten (inclusief de over onrechtmatige steun verschuldigde rente). Vanwege het doeltreffendheidsbeginsel (80) mogen nationale rechterlijke instanties dat terugvorderingsbevel niet uitstellen door de procedure al te zeer te vertragen. Een dergelijke vertraging zou namelijk niet alleen de rechten van particulieren aantasten welke door artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst worden beschermd, maar ook het uit de onrechtmatigheid van de steun voortvloeiende concurrentienadeel rechtstreeks doen toenemen.

57.

Ondanks deze algemene verplichting kunnen zich omstandigheden voordoen waarbij de einduitspraak van nationale rechterlijke instanties wordt vertraagd. In dergelijke gevallen moeten zij uit hoofde van zijn verplichting ingevolge artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst om de rechten van particulieren te beschermen, met alle voorlopige maatregelen die hun op grond van de toepasselijke bepalingen van het nationale procesrecht ter beschikking staan, ten minste voorlopig een einde maken aan de mededingingsbeperkende gevolgen van de steun („voorlopige terugvordering”) (81). De toepassing van de nationale procesrechtelijke bepalingen in dit verband is onderworpen aan de vereisten inzake gelijkwaardigheid en doeltreffendheid (82).

58.

Wanneer nationale rechterlijke instanties op basis van de rechtspraak van het EVA-Hof en het EU-Hof van Justitie en de beschikkingspraktijk van de Autoriteit op redelijke gronden vooralsnog oordelen dat de betrokken maatregel staatssteun inhoudt, is het volgens de Autoriteit en behoudens het nationale procesrecht, de meest gerede oplossing om te gelasten de onrechtmatige steun en de over onrechtmatige steun verschuldigde rente op een geblokkeerde rekening te storten tot ten gronde over de zaak is beslist. In hun einduitspraak zouden de nationale rechterlijke instanties vervolgens moeten gelasten dat de gelden van de geblokkeerde rekening worden terugbetaald aan de autoriteit die de staatssteun heeft verleend, indien de onrechtmatigheid van de steun is komen vast te staan, ofwel dat deze gelden aan de begunstigde ter beschikking worden gesteld.

59.

Voorlopige terugvordering kan eveneens een zeer doeltreffend middel zijn in gevallen waarin de procedure voor nationale rechterlijke instanties gelijktijdig met een onderzoek door de Autoriteit plaatsvindt (83). Een lopend onderzoek van de Autoriteit ontheft nationale rechterlijke instanties niet van hun verplichting om de rechten van particulieren uit hoofde van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst te beschermen (84). De nationale rechterlijke instanties mogen derhalve hun eigen procedure niet eenvoudigweg opschorten tot de Autoriteit een besluit heeft genomen en de rechten van de eiser ingevolge artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst in de tussentijd onbeschermd laten. Wanneer nationale rechterlijke instanties de uitkomst van de verenigbaarheidsbeoordeling van de Autoriteit willen afwachten alvorens een definitief en onherroepelijk terugvorderingsbevel te geven, moeten zij derhalve passende voorlopige maatregelen nemen. Ook hier lijkt de storting van de gelden op een geblokkeerde rekening een geschikte oplossing. In gevallen waarin:

60.

Nationale rechterlijke instanties kunnen ook met staatssteunzaken te maken krijgen wanneer de Autoriteit reeds terugvordering heeft gelast. Hoewel het hierbij meestal om procedures van beroep tot nietigverklaring van een nationaal terugvorderingsbevel zal gaan, kunnen ook derden schadevergoeding eisen van nationale autoriteiten omdat deze een terugvorderingsbeschikking van de Autoriteit niet ten uitvoer hebben gelegd.

61.

Overeenkomstig artikel 14, lid 3, van deel II van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst moeten EVA-Staten terugvorderingsbeschikkingen onverwijld en in overeenstemming met de nationaalrechtelijke procedures ten uitvoer leggen voor zover die procedures een onverwijlde en daadwerkelijke tenuitvoerlegging van de beschikking toelaten. Indien een nationale procesrechtelijke bepaling onverwijlde en/of daadwerkelijke terugvordering in de weg staat, moeten de nationale rechterlijke instanties die bepaling buiten toepassing laten (88).

62.

De geldigheid van terugvorderingsbevelen van nationale autoriteiten met het oog op de tenuitvoerlegging van een terugvorderingsbeschikking van de Autoriteit wordt soms voor een nationale rechterlijke instantie aangevochten. De regels die bij een dergelijke procedure van toepassing zijn, zijn nader uiteengezet in het hoofdstuk van de richtsnoeren staatssteun van de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA betreffende de terugvordering van onrechtmatige en onverenigbare staatssteun (89); de hoofdbeginselen van dat hoofdstuk worden hier samengevat.

63.

De geldigheid van de onderliggende beschikking van de Autoriteit kan niet voor nationale rechterlijke instanties worden aangevochten indien de eiser rechtstreeks bij het EVA-Hof tegen die beschikking had kunnen opkomen (90). Dit betekent ook dat, indien aanvechting op grond van artikel 36 van de Toezichtovereenkomst mogelijk was geweest, de nationale rechterlijke instanties de tenuitvoerlegging van de terugvorderingsbeschikking niet mogen opschorten om redenen die verband houden met de geldigheid van de beschikking van de Autoriteit (91).

64.

Wanneer niet duidelijk is of de eiser op grond van artikel 36 van de Toezichtovereenkomst een beroep tot nietigverklaring kan instellen (bijvoorbeeld wanneer de maatregel een steunregeling betreft met een breed toepassingsbereik waarbij de eiser wellicht niet kan aantonen dat hij individueel wordt geraakt), moeten de nationale rechterlijke instanties in beginsel rechtsbescherming bieden. Onder die omstandigheden waarin het beroep de geldigheid en wettigheid van de beschikking van de Autoriteit betreft, moeten de nationale rechterlijke instanties de procedure van artikel 34 van de Toezichtovereenkomst toepassen.

65.

De toewijzing van voorlopige maatregelen is in dergelijke omstandigheden onderworpen aan de zeer strikte juridische vereisten die het EU-Hof van Justitie in de zaak-Zuckerfabrik (92) en de zaak-Atlanta (93) heeft vastgelegd. Een nationale rechterlijke instantie mag enkel onder de volgende voorwaarden een terugvorderingsbevel opschorten: i) zij koestert ernstige twijfels omtrent de geldigheid van het besluit. Wanneer de vraag betreffende de geldigheid van het bestreden besluit nog niet aan het EVA-Hof is voorgelegd, dient de nationale rechterlijke instantie de procedure van artikel 34 van de Toezichtovereenkomst toe te passen; ii) er moet sprake zijn van spoedeisendheid in die zin dat de voorlopige maatregelen nodig zijn om te voorkomen dat de verzoekende partij ernstige en onherstelbare schade lijdt, en iii) de rechterlijke instantie dient naar behoren met het EER-belang rekening te houden. Bij de beoordeling van al deze voorwaarden moet de nationale rechterlijke instantie iedere uitspraak van het EVA-Hof over de rechtmatigheid van de beschikking van de Autoriteit of inzake een verzoek om voorlopige maatregelen op EER-niveau, eerbiedigen (94).

66.

Evenals schendingen van de standstill-verplichting kan, volgens de Autoriteit, de niet-nakoming door de autoriteiten van een EVA-Staat van een terugvorderingsbeschikking van de Autoriteit op grond van artikel 14 van deel II van Protocol nr. 3 bij de Toezichtovereenkomst, aanleiding geven tot vorderingen tot schadevergoeding uit hoofde van de rechtspraak van het EVA-Hof (95). De Autoriteit is van oordeel dat bij de behandeling van dergelijke vorderingen dezelfde beginselen van toepassing zijn als met betrekking tot de reeds genoemde schendingen van de standstill-verplichting (96): i) de terugvorderingsverplichting van de EVA-Staat beoogt immers dezelfde rechten van particulieren te beschermen als de standstill-verplichting, en ii) de terugvorderingsbeschikkingen van de Autoriteit laten de nationale autoriteiten geen enkele discretionaire bevoegdheid; schendingen van de terugvorderingsverplichting moeten derhalve in beginsel als voldoende ernstig worden beschouwd. Derhalve zal het slagen van een vordering tot schadevergoeding wegens niet-tenuitvoerlegging van een terugvorderingsbeschikking van de Autoriteit, andermaal afhangen van de vraag of de eiser kan aantonen dat hij rechtstreeks schade heeft geleden als gevolg van de vertraagde terugvordering (97).

67.

Nationale rechterlijke instanties zijn verplicht werking te verlenen aan de standstill-verplichting en de rechten van particulieren te beschermen tegen onrechtmatige staatssteun. In beginsel zijn hierbij de nationale procesrechtelijke bepalingen van toepassing (98). De toepassing van het nationale recht in deze omstandigheden is gebonden aan twee belangrijke voorwaarden:

68.

Meer algemeen moeten de nationale rechterlijke instanties de nationale procesrechtelijke bepalingen buiten toepassing laten indien de in punt 67 genoemde beginselen anders zouden worden geschonden.

69.

Het doeltreffendheidsbeginsel heeft een rechtstreeks effect op de procesbevoegdheid van eventuele eisers die op grond van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst een procedure aanhangig maken bij een nationale rechterlijke instantie. In dit verband vereist het EER-recht dat de nationale bepalingen inzake procesbevoegdheid het recht op een doeltreffende rechterlijke bescherming niet mogen ondermijnen (101). Nationale bepalingen kunnen derhalve de procesbevoegdheid niet beperken tot de concurrenten van de begunstigde (102). Derden die niet worden geraakt door de concurrentievervalsing die het gevolg is van de steunmaatregel, kunnen eveneens een voldoende groot procesbelang van een andere aard (zoals in belastingzaken is erkend) hebben bij het instellen van een beroep voor een nationale rechter (103).

70.

De reeds aangehaalde rechtspraak is met name relevant voor staatssteun die wordt verleend in de vorm van vrijstellingen van belastingen en andere financiële verplichtingen. In dergelijke gevallen kunnen personen die deze vrijstelling niet genieten, hun eigen belastingplicht aanvechten op grond van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst (104).

71.

Derden-belastingbetalers kunnen zich echter slechts op de standstill-verplichting beroepen wanneer de belasting waaraan zij zijn onderworpen integrerend deel uitmaakt van de onrechtmatige staatssteunmaatregel (105). Dit is het geval wanneer, krachtens de toepasselijke nationale regeling, de opbrengst van de belasting uitsluitend voor de financiering van de onrechtmatige staatssteun bestemd is en rechtstreeks van invloed is op de omvang van de in strijd met artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst verleende staatssteun (106).

72.

Wanneer vrijstellingen van algemene belastingen zijn verleend, is gewoonlijk niet aan bovengenoemde criteria voldaan. Een onderneming die deze belastingen verschuldigd is, kan derhalve in de regel niet stellen dat andermans belastingvrijstelling onrechtmatig is op grond van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst (107). Voorts is het vaste rechtspraak van het EU-Hof van Justitie dat een uitbreiding van de onrechtmatige belastingvrijstelling tot de eiser geen geschikte remedie vormt tegen schendingen van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst; met een dergelijke maatregel zouden de mededingingsverstorende effecten van de onrechtmatige steun niet worden weggenomen, maar juist worden versterkt (108).

73.

Het doeltreffendheidsbeginsel kan tevens van invloed zijn op het verzamelen van bewijsmateriaal. Wanneer de bewijslast met betrekking tot een specifieke vordering het een eiser onmogelijk of uiterst moeilijk maakt om dit bewijs te leveren (bijvoorbeeld wanneer de noodzakelijke bewijsstukken niet in zijn bezit zijn), moeten de nationale rechterlijke instanties gebruikmaken van alle procedurele middelen die hun ingevolge het nationale recht ter beschikking staan, om de eiser toegang tot deze bewijsstukken te verlenen. Dit kan ook de verplichting inhouden, wanneer het nationale recht hierin voorziet, dat de nationale rechterlijke instanties de verweerder of een derde gelasten de noodzakelijke documenten aan de eiser over te leggen (109).

74.

Overeenkomstig artikel 3 van de EER-Overeenkomst, dat is gebaseerd op artikel 10 van het EG-Verdrag, zijn de overeenkomstsluitende partijen verplicht om alle maatregelen te nemen welke geschikt zijn om de nakoming van de uit de EER-Overeenkomst voorvloeiende verplichtingen te verzekeren en om de samenwerking in het kader van die Overeenkomst te vergemakkelijken (110). Op basis van de rechtspraak van het EU-Hof van Justitie houdt artikel 10 van het EG-Verdrag in dat de Europese Commissie de nationale rechterlijke instanties moet bijstaan bij de toepassing van het Gemeenschapsrecht (111). Omgekeerd kunnen nationale rechterlijke instanties verplicht worden de Europese Commissie bij te staan bij de vervulling van haar taken (112). De Autoriteit vindt dat voor haar dezelfde verplichtingen gelden ten aanzien van een loyale samenwerking met de nationale rechterlijke instanties in de EVA-Staten, uit hoofde van het overeenkomstige artikel 3 van de EER-Overeenkomst en artikel 2 van de Toezichtovereenkomst.

75.

Gezien de centrale rol die de nationale rechterlijke instanties vervullen bij de handhaving van de staatssteunregels, verbindt de Autoriteit zich ertoe de nationale rechterlijke instanties bij te staan wanneer dezen hieraan behoefte hebben om in een aanhangige zaak tot een beslissing te komen. Het vroegere hoofdstuk van de richtsnoeren van de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA betreffende de samenwerking tussen nationale rechterlijke instanties en de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA op het gebied van steunmaatregelen van de staten (113) bood nationale rechterlijke instanties reeds de mogelijkheid om de Autoriteit om bijstand te verzoeken, doch dezen hebben daarvan niet regelmatig gebruikgemaakt. De Autoriteit wil daarom een nieuwe poging doen om nauwere samenwerking met de nationale rechterlijke instanties tot stand te brengen door praktischere en gebruiksvriendelijkere bijstandsmechanismen ter beschikking te stellen. Zij heeft zich hierbij gebaseerd op de mededeling van de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA betreffende de samenwerking tussen de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA en de rechterlijke instanties van de EVA-Staten bij de toepassing van de artikelen 53 en 54 van de EER-Overeenkomst (114).

76.

De Autoriteit kan de nationale rechterlijke instanties op twee manieren bijstand verlenen:

77.

Wanneer de Autoriteit de nationale rechterlijke instanties bijstand verleent, moet zij haar geheimhoudingsplicht nakomen en haar eigen werking en onafhankelijkheid waarborgen (115). Bij de naleving van haar verplichting tegenover de nationale rechterlijke instanties ingevolge artikel 3 van de EER-Overeenkomst, is de Autoriteit derhalve gehouden neutraal en objectief te blijven. Aangezien de bijstand die de Autoriteit de nationale rechterlijke instanties verleent, deel uitmaakt van haar verplichting om het openbaar belang te verdedigen, is de Autoriteit geenszins voornemens de particuliere belangen te dienen van de partijen in de bij de nationale rechterlijke instantie aanhangige zaak. De Autoriteit zal derhalve geen van de bij de nationale procedure betrokken partijen horen over haar bijstand aan de nationale rechterlijke instantie.

78.

De bijstand die de nationale rechterlijke instanties ingevolge dit hoofdstuk wordt geboden, wordt op vrijwillige basis verleend en laat de mogelijkheid van de nationale rechterlijke instanties onverlet om het EVA-Hof van Justitie op grond van artikel 34 van de Toezichtovereenkomst om een advies te verzoeken met betrekking tot de uitlegging of de geldigheid van het EER-recht.

79.

De verplichting van de Autoriteit om de nationale rechterlijke instanties bijstand te verlenen bij de toepassing van de staatssteunregels omvat ook de verplichting om relevante informatie waarover deze beschikt, aan de nationale rechterlijke instanties te doen toekomen (116).

80.

Nationale rechterlijke instanties kunnen de Autoriteit onder meer om de volgende soorten inlichtingen verzoeken:

81.

Om ervoor te zorgen dat de samenwerking met de nationale rechterlijke instanties doelmatig verloopt, zullen verzoeken om inlichtingen zo snel mogelijk worden behandeld. De Autoriteit tracht de nationale rechterlijke instanties binnen één maand na het tijdstip van ontvangst van het verzoek de gevraagde inlichtingen te verstrekken. Wanneer de Autoriteit de nationale rechterlijke instanties om nadere toelichting moet verzoeken, gaat deze termijn van één maand in op het tijdstip waarop zij deze toelichting heeft ontvangen. Wanneer de Autoriteit derden moet raadplegen die rechtstreeks worden geraakt door het doorgeven van de inlichtingen, gaat deze termijn van één maand in op het tijdstip waarop deze raadpleging wordt afgesloten. Deze situatie zou zich bijvoorbeeld kunnen voordoen bij bepaalde soorten inlichtingen die door een particulier worden verstrekt (118), of wanneer informatie die door de ene EVA-Staat wordt verstrekt, door een rechter in een andere EVA-Staat is opgevraagd.

82.

Bij het verstrekken van inlichtingen aan nationale rechterlijke instanties is de Autoriteit gehouden de ingevolge artikel 122 van de EER-Overeenkomst en artikel 14 van de Toezichtovereenkomst aan natuurlijke en rechtspersonen geboden waarborgen in acht te nemen (119). Artikel 14 van de Toezichtovereenkomst verbiedt leden, ambtenaren en andere personeelsleden van de Autoriteit om inlichtingen openbaar te maken die onder de geheimhoudingsplicht vallen. Artikel 122 van de EER-Overeenkomst bepaalt dat de vertegenwoordigers, afgevaardigden en deskundigen van de overeenkomstsluitende partijen, alsmede de ambtenaren en andere personeelsleden, ook nadat zij hun taken hebben beëindigd, geen ruchtbaarheid mogen geven aan inlichtingen, die krachtens hun aard aan het beroepsgeheim zijn onderworpen. Hiertoe kunnen vertrouwelijke informatie en bedrijfsgeheimen behoren.

83.

Uit artikel 3 van de EER-Overeenkomst, gelezen in samenhang met artikel 122 van de EER-Overeenkomst en artikel 14 van de Toezichtovereenkomst, volgt geen absoluut verbod voor de Autoriteit om de nationale rechterlijke instanties inlichtingen te verstrekken die onder de geheimhoudingsplicht vallen. In de rechtspraak van het EU-Hof van Justitie is bevestigd dat de verplichting tot loyale samenwerking van de Europese Commissie vereist dat zij de nationale rechterlijke instanties alle door hen gevraagde inlichtingen verstrekt (120). De Autoriteit volgt diezelfde benadering en gelooft dat dit ook geldt voor inlichtingen die onder de voor haar geldende geheimhoudingsplicht vallen.

84.

Bijgevolg zal de Autoriteit, voordat zij nationale rechterlijke instanties inlichtingen verstrekt die onder het beroepsgeheim vallen, deze rechter herinneren aan haar verplichtingen ingevolge artikel 122 van de Toezichtovereenkomst en artikel 14 van de Toezichtovereenkomst. Zij zal de nationale rechterlijke instanties vragen of deze de bescherming van deze vertrouwelijke gegevens en zakengeheimen kunnen en zullen garanderen. Kunnen de nationale rechterlijke instanties een dergelijke garantie niet bieden, dan verstrekt de Autoriteit de betrokken inlichtingen niet (121). Wanneer de nationale rechterlijke instanties een dergelijke garantie wel kunnen bieden, dan verstrekt de Autoriteit de gevraagde inlichtingen.

85.

Er zijn nog andere omstandigheden waarin de Autoriteit de nationale rechterlijke instanties geen inlichtingen kan verstrekken. De Autoriteit kan weigeren gegevens aan nationale rechterlijke instanties over te leggen wanneer dit in strijd zou zijn met de werking van de EER-Overeenkomst. Dit zou met name het geval zijn wanneer openbaarmaking de vervulling van de aan de Autoriteit toevertrouwde taken in gevaar zou brengen (122) (bijvoorbeeld informatie over de interne besluitvorming binnen de Autoriteit).

86.

Wanneer nationale rechterlijke instanties in een bij hen aanhangige zaak de staatssteunregels moeten toepassen, moeten deze alle toepasselijke EER-voorschriften op het gebied van staatssteun, alsmede de bestaande rechtspraak van het EVA-Hof en het EU-Hof van Justitie in acht nemen. Daarnaast kunnen nationale rechterlijke instanties zich laten leiden door de beschikkingspraktijk van de Autoriteit en de door de Autoriteit bekendgemaakte richtsnoeren betreffende de toepassing van de staatssteunregels. Er kunnen zich evenwel omstandigheden voordoen waarin de genoemde instrumenten de nationale rechterlijke instanties onvoldoende houvast bieden met betrekking tot de betrokken vraagstukken. Gezien haar verplichtingen ingevolge artikel 3 van de EER-Overeenkomst en gezien de belangrijke en complexe rol die de nationale rechterlijke instanties spelen met betrekking tot de handhaving van de staatssteunregels, biedt de Autoriteit de nationale rechterlijke instanties de gelegenheid om haar advies in te winnen over relevante kwesties betreffende de toepassing van de staatssteunregels (123).

87.

Dit advies van de Autoriteit kan in beginsel betrekking hebben op alle economische, feitelijke of juridische vraagstukken die zich in het kader van de nationale procedure voordoen (124). Bij vraagstukken die de uitlegging van het EER-recht betreffen, kan een nationale rechterlijke instantie uiteraard het EVA-Hof om een advies verzoeken ingevolge artikel 34 van de Toezichtovereenkomst

88.

Mogelijke kwesties waarover het advies van de Autoriteit kan worden ingewonnen, zijn:

89.

Zoals reeds in punt 17 is opgemerkt, valt de beoordeling van de verenigbaarheid van een steunmaatregel met de werking van de EER-Overeenkomst overeenkomstig artikel 61, leden 2 en 3, van de EER-Overeenkomst onder de uitsluitende bevoegdheid van de Autoriteit. Nationale rechterlijke instanties zijn niet bevoegd de verenigbaarheid van een steunmaatregel te beoordelen. Hoewel de Autoriteit derhalve geen advies kan geven over de verenigbaarheid, belet dit de nationale rechterlijke instanties niet om inlichtingen in te winnen over de vraag of de Autoriteit de verenigbaarheid van een bepaalde steunmaatregel reeds beoordeelt (of voornemens is dit te doen) en, zo ja, wanneer haar beschikking waarschijnlijk wordt gegeven (126).

90.

In haar advies beperkt de Autoriteit zich ertoe de feitelijke informatie of de economische of juridische toelichting te verschaffen waarom is verzocht, zonder nader in te gaan op de merites van de bij de nationale rechterlijke instanties aanhangige zaak. Bovendien is het advies van de Autoriteit juridisch niet bindend voor de nationale rechter.

91.

Om de samenwerking met de nationale rechterlijke instanties zo doelmatig mogelijk te laten verlopen, zullen aan de Autoriteit gerichte adviesverzoeken zo snel mogelijk worden behandeld. De Autoriteit zal trachten het gevraagde advies binnen vier maanden na de datum van ontvangst van het verzoek te verstrekken. Wanneer de Autoriteit de nationale rechterlijke instanties om een nadere toelichting met betrekking tot hun verzoek wil vragen, gaat deze termijn van vier maanden in op het tijdstip waarop zij deze toelichting heeft ontvangen.

92.

In dit verband zij evenwel opgemerkt dat de algemene verplichting van nationale rechterlijke instanties om de rechten van particulieren uit hoofde van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst te beschermen, ook geldt gedurende de periode waarin de Autoriteit haar advies opstelt. De verplichting van de nationale rechterlijke instanties om de rechten van particulieren uit hoofde van artikel 1, lid 3, van deel I van Protocol nr. 3 bij de Toezichtsovereenkomst te beschermen, geldt immers, zoals in punt 59 is uiteengezet, ongeacht of er nog een standpunt van de Autoriteit wordt verwacht of niet (127).

93.

Zoals in punt 77 van dit hoofdstuk reeds is opgemerkt, zal de Autoriteit de partijen niet horen voordat zij advies uitbrengt aan de nationale rechter. De behandeling van het advies van de Autoriteit in het kader van de nationale procedure is onderworpen aan de toepasselijke nationale procesrechtelijke bepalingen, die de algemene beginselen van het EER-recht moeten eerbiedigen.

94.

Nationale rechterlijke instanties kunnen al hun verzoeken om bijstand van de Autoriteit overeenkomstig de punten 2.1 en 2.2 van dit hoofdstuk, en alle andere schriftelijke of mondelinge vragen over het staatssteunbeleid die tijdens hun dagelijkse werkzaamheden rijzen, stellen aan:

95.

De Autoriteit zal in haar jaarlijkse verslag een overzicht geven van haar samenwerking met de nationale rechterlijke instanties overeenkomstig deze mededeling. Verder kan zij haar adviezen en opmerkingen op haar website beschikbaar stellen.

96.

Dit hoofdstuk is bedoeld om de nationale rechterlijke instanties bij te staan bij de toepassing van de staatssteunregels. Het bindt de nationale rechterlijke instanties niet en laat hun onafhankelijkheid onverlet. Dit hoofdstuk laat tevens de rechten en verplichtingen van de EVA-Staten en van natuurlijke personen of rechtspersonen uit hoofde van het EER-recht onverlet.

97.

Deze mededeling vervangt het bestaande hoofdstuk van de richtsnoeren van de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA betreffende de samenwerking van nationale rechterlijke instanties en de Toezichthoudende Autoriteit van de EVA op het gebied van steunmaatregelen van de staten.

98.

De Autoriteit is voornemens dit hoofdstuk vijf jaar na de aanneming ervan opnieuw te bezien.