1. 

Is-Supremo Tribunal Administrativo (il-Qorti Amministrattiva Suprema, (il-Portugall)) tqajjem ċerti dubji quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja dwar il-kompatibbiltà mad-dritt tal-Unjoni ta’ ċerti rekwiżiti li jinsabu fl-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt tal-proċedura ta’ privatizzazzjoni tal-kumpannija “TAP Transportes Aéreos Portugueses, S.A.” (iktar ’il quddiem “TAP SA”), li twettqet fis-sena 2015.

2. 

B’mod konkret, dawn ir-rekwiżiti jirrigwardaw l-obbligu li s-sede u l-amministrazzjoni effettiva tal-kumpannija jinżammu fil-Portugall, il-kapaċità li jiġu ssodisfatti l-obbligi ta’ servizz pubbliku; kif ukoll l-impenn li jinżamm u jiġi żviluppat il-hub nazzjonali.

3. 

Sabiex jissolvew id-dubji tal-qorti tar-rinviju għandu jiġi ċċarat, qabel kollox, jekk f’din il-kawża tapplikax id-Direttiva 2006/123/KE ( 2 ) jew ir-Regolament (KE) Nru 1008/2008 ( 3 ). Sussegwentement, għandu jiġi eżaminat jekk il-libertà eventwalment affettwata hijiex dik ta’ stabbiliment, dik ta’ servizzi jew dik ta’ kapital u, fi kwalunkwe każ, jekk ir-rekwiżiti tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt humiex konformi magħha jew le.

4.

Konformement mal-premessa 21, “[s]ervizzi ta’ trasport, inkluż trasport urban, taxis u ambulanzi kif ukoll servizzi fil-portijiet, għandhom ikunu esklużi mill-kamp ta’ applikazzjoni ta’ din id-Direttiva.”

5.

Skont l-Artikolu 1(2), “[id-direttiva] ma tkoprix il-liberalizzazzjoni ta’ servizzi ta’ interess ekonomiku ġenerali, riżervata għall-entitajiet pubbliċi jew privati, lanqas mil-privatizzazzjoni ta’ entitajiet pubbliċi li jipprovdu servizzi.”

6.

Fid-dawl tal-Artikolu 2(2)(d) tagħha, id-direttiva ma tapplikax “[għas-]servizzi fil-qasam tat-trasport inklużi servizzi tal-port, li jaqgħu taħt il-kamp ta’ applikazzjoni tat-Titolu V tat-Trattat”.

7.

Il-Kapitolu IV, “Moviment liberu ta’ servizzi”, jinkludi fit-Taqsima 1 tiegħu (“Libertà Tal-provvista ta’ servizzi u derogi relatati”), dispożizzjonijiet li, minn naħa, jiżguraw id-dritt lill-fornituri ta’ servizzi sabiex jipprovdu servizzi fi Stat Membru ieħor għajr dak fejn huma stabbiliti (Artikolu 16) u, min-naħa l-oħra, isemmu ċerti eċċezzjonijiet għal dan id-dritt (Artikolu 17).

8.

Il-premessi 10 sa 12 jipprovdu li:

9.

L-Artikolu 2 jipprovdi d-definizzjonijiet li ġejjin:

[…]

[…]

[…]

10.

L-Artikolu 4 jipprovdi li:

“Impriża għandha tingħata liċenzja operattiva minn awtorità kompetenti tal-liċenzji ta’ Stat Membru sakemm:

[…]

[…]”

11.

L-Artikolu 8 jistabbilixxi li:

“1.   Liċenzja operattiva għandha tkun valida sakemm it-trasportatur ta’ l-ajru Komunitarju jikkonforma mar-rekwiżiti ta’ dan il-Kapitolu.

Trasportatur ta’ l-ajru Komunitarju għandu f’kull ħin ikun kapaċi li juri lill-awtorità kompetenti tal-liċenzji li huwa jissodisfa r-rekwiżiti kollha ta’ dan il-Kapitolu.

[…]

5.   Trasportatur ta’ l-ajru Komunitarju għandu jinnotifika lill-awtorità kompetenti tal-liċenzji:

[…]

[…]

7.   Għar-rigward ta’ trasportaturi ta’ l-ajru Komunitarji liċenzjati minnha, l-awtorità kompetenti tal-liċenzji għandha tiddeċiedi jekk il-liċenzja operattiva għandhiex tiġi ppreżentata mill-ġdid għall-approvazzjoni f’każ ta’ bidla f’element wieħed jew iżjed li jinċidu fuq is-sitwazzjoni legali ta’ trasportatur ta’ l-ajru Komunitarju u, b’mod partikolari, fil-każ ta’ merger jew akkwiżizzjoni.

[…]”

12.

L-Artikolu 15 jistipula li:

“1.   It-trasportaturi ta’ l-ajru Komunitarji għandhom ikunu intitolati joperaw servizzi ta’ l-arju intra-Komunitarji.

2.   L-Istati Membri m’għandhomx jissuġġettaw l-operat ta’ servizzi ta’ l-arju intra-Komunitarji minn trasportatur ta’ l-ajru Komunitarju għal permess jew awtorizzazzjoni. L-Istati Membri m’għandhomx jesiġu li trasportaturi ta’ l-ajru Komunitarji jipprovdu dokumenti jew informazzjoni li jkunu diġa pprovdew lill-awtorità kompetenti tal-liċenzji, sakemm l-informazzjoni rilevanti tista’ tinkiseb mill-awtorità kompetenti tal-liċenzji fiż-żmien dovut.

[…]

4.   Meta jkun qed jopera servizzi ta’ l-ajru intra-Komunitarji, it-trasportatur ta’ l-ajru Komunitarju għandu jitħalla jikkombina s-servizzi ta’ l-ajru u jidħol f’arranġamenti ta’ code-sharing, bla ħsara għar-regoli tal-kompetizzjoni Komunitarji applikabbli għall-impriżi.

Kull restrizzjoni fuq il-libertà tat-trasportaturi ta’ l-ajru Komunitarji għall-operat ta’ servizzi ta’ l-ajru intra-Komunitarji li joħorġu minn kwalunkwe ftehim bilaterali bejn l-Istati Membri hija b’dan imħassra.

5.   Minkejja d-dispożizzjonijiet ta’ kull ftehim bilaterali bejn l-Istati Membri, u suġġett għar-regoli Komunitarji tal-kompetizzjoni applikabbli għall-impriżi, it-trasportaturi ta’ l-ajru Komunitarji għandhom jitħallew mill-Istati Membri konċernati jikkombinaw servizzi ta’ l-ajru u jidħlu f’arranġamenti ta’ code-sharing ma kwalunkwe trasportatur ta’ l-ajru fuq servizzi ta’ l-ajru lejn, minn jew via kwalunkwe ajruport fuq it-territorju tagħhom minn jew lejn kwalunkwe punt f’pajjiżi terzi.

[…]”

13.

Skont l-Artikolu 16:

“1.   Stat Membru, wara konsultazzjonijiet ma’ l-Istati Membri l-oħra konċernati u wara li jkun informa lill-Kummissjoni, lill-ajruporti konċernati u lit-trasportaturi ta’ l-ajru li joperaw fuq ir-rotta, jista’ jimponi obbligu ta’ servizz pubbliku fir-rigward ta’ servizzi ta’ l-ajru skedati bejn ajruport fil-Komunità u ajruport li jservi reġjun periferiku jew ta’ żvilupp fit-territorju tiegħu jew fuq rotta b’densità ta’ traffiku baxxa lejn kwalunkwe ajruport fit-territorju tiegħu meta dik ir-rotta tkun meqjusa vitali għall-iżvilupp ekonomiku u soċjali tar-reġjun li l-ajruport iservi. Dik l-obligazzjoni tista’ biss tiġi imposta sal-limitu meħtieġ biex ikun żgurat fuq dik ir-rotta l-għoti minimu ta’ servizzi ta’ l-ajru skedati li jkunu jissodisfaw l-istandards stabbiliti ta’ kontinwità, regolarità, prezz jew kapaċità minima, li t-trasportaturi ta’ l-ajru ma jassumux kieku jqisu biss l-interess kummerċjali tagħhom.

L-istandards fissi imposti fuq ir-rotta suġġetta għal dak l-obbligu ta’ servizz pubbliku għandhom jiġu stabbiliti b’mod trasparenti u mhux diskriminatorju.

[…]

4.   Meta Stat Membru jkun jixtieq jimponi obbligu ta’ servizz pubbliku, għandu jikkomunika t-test ta’ l-impożizzjoni ta’ obbligu ta’ servizz pubbliku li tkun qed tiġi kkunsidrata lill-Kummissjoni, lill-Istati Membri l-oħra konċernati, lill-ajruporti konċernati u lit-trasportaturi ta’ l-ajru li joperaw ir-rotta in kwistjoni.

Il-Kummissjoni għandha tippubblika avviż ta’ informazzjoni f’Il-Ġurnal Uffiċjali ta’ l-Unjoni Ewropea:

[…]”

14.

Permezz tad-Digriet Liġi Nru 181/‑A/2014 tal‑24 ta’ Diċembru 2014 ( 4 ), il-Gvern Portugiż approva l-proċess ta’ riprivatizzazzjoni indiretta tal-kapital azzjonarju ta’ TAP SA), permezz ta’ bejgħ dirett ta’ riferiment li jilħaq sal‑61 % tal-ishma rappreżentattivi tal-kapital azzjonarju ta’ TAP — Transportes Aéreos Portugueses, SGPS, SA (iktar ’il quddiem it-“TAP SGPS”) u ta’ offerta ta’ bejgħ indirizzata lill-ħaddiema tagħha li tilħaq sal‑5 % tal-kapital azzjonarju ta’ TAP SGPS. Barra minn hekk, ġiet inkluża għażla ta’ bejgħ favur l-Istat, li jista’ kemm jittrasferixxi l-kapital li jifdal ta’ TAP SGPS lix-xerrej fil-bejgħ dirett ta’ riferiment, kif ukoll jilħaq ftehim miegħu dwar għażla ta’ xiri, fit-termini tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt tal-operazzjoni.

15.

Bid-Deċiżjoni Nru 4‑A/2015 tal‑15 ta’ Jannar 2015 ( 5 ), il-Kunsill tal-Ministri approva l-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt tal-bejgħ dirett ta’ riferiment tal-ishma rappreżentattivi li jilħqu sal‑61 % tal-kapital azzjonarju ta’ TAP SGPS.

16.

L-Artikolu 1 tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt jipprovdi li:

“1.   Dawn l-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt jirregolaw it-termini u l-kundizzjonijiet tal-bejgħ dirett ta’ riferiment ta’ ishma rappreżentattivi tal-kapital azzjonarju ta’ [TAP SGPS], previst fil-qafas tal-proċess ta’ riprivatizzazzjoni indiretta tal-kapital azzjonarju ta’ [TAP SA].

2.   Il-bejgħ dirett ta’ riferiment jinkludi t-trasferiment, permezz ta’ negozjar partikolari, ta’ lott jew lottijiet indiviżibbli ta’ ishma rappreżentattivi tal-kapital azzjonarju ta’ [TAP SGPS], lil investitur jew investituri nazzjonali jew barranin, individwalment jew b’mod kollettiv.

3.   Il-bejgħ dirett ta’ riferiment tal-ishma msemmija fil-punt preċedenti jiġi konkluż ma offerent jew offerenti li jintgħażlu bħala xerrejja tal-ishma suġġetti għall-bejgħ dirett.

4.   Fil-qasam tal-bejgħ dirett ta’ riferiment, l-ishma li jinxtraw mill-offerent jew mill-offerenti magħżula jiġu ttrasferiti minn PARPÚBLICA — Participações Públicas (SGPS), S.A. (iktar ’il quddiem ‘Parpública’)”.

17.

L-Artikolu 5 tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt isemmi l-“kriterji ta’ selezzjoni” li ġejjin:

18.

L-“Associação Peço a Palavra” u oħrajn ippreżentaw, quddiem il-Qorti Amministrattiva Suprema, rikors kontenzjuż amministrattiv li jirrigwarda n-nullità tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt approvati bid-Deċiżjoni tal-Kunsill tal-Ministri Nru 4‑A/2015 tal‑15 ta’ Jannar 2015.

19.

Ir-rikorrenti jsostnu li l-Artikolu 5(c) ta’ dawn l-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt imur kontra l-Artikoli 49 u 54 TFUE, minħabba li jeżiġi ż-żamma tas-sede u tal-amministrazzjoni effettiva tal-Grupp TAP. Barra minn hekk, fl-opinjoni tagħhom, l-Artikolu 5(d) u (e) tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt jikser l-Artikoli 56 u 57 TFUE u l-Artikoli 16 u 17 tad-Direttiva 2006/123, billi jimponu bħala rekwiżiti t-twettiq tal-obbligi ta’ servizz pubbliku u ż-żamma u l-iżvilupp tal-hub nazzjonali attwali.

20.

F’dan il-kuntest, il-Qorti Amministrattiva Suprema (il-Portugall) għamlet id-domandi preliminari li ġejjin:

21.

Id-domandi preliminari ġew irreġistrati fil-Qorti tal-Ġustizzja fil‑25 ta’ Settembru 2017. Ippreżentaw osservazzjonijiet bil-miktub Parpública, il-Gvern Portugiż, dak Taljan u dak Olandiż, kif ukoll il-Kummissjoni Ewropea, li dehru wkoll fis-seduta pubblika li nżammet fit‑13 ta’ Settembru 2018.

22.

Parpública ssostni li l-ewwel domanda preliminari għandha tingħata risposta negattiva. Fl-opinjoni tagħha, ir-rekwiżiti inkwistjoni la jillimitaw u lanqas ma jirrestrinġu l-libertà ta’ stabbiliment u, f’każ li jiġri dan, din tkun limitazzjoni ġġustifikata. Fir-rigward tat-tieni u tat-tielet domandi, hija ssostni li l-Artikoli 56 u 57 TFUE ma humiex applikabbli għas-servizzi ta’ trasport bl-ajru, skont l-Artikoli 58(1), 90 u 100(2) TFUE. Fuq ir-raba’ domanda, tallega li l-attività ta’ TAP ma tistax titqies bħala servizz suġġett għad-Direttiva 2006/123, fid-dawl tal-eċċezzjoni prevista fl-Artikolu 2(2)(d) tagħha. Għalhekk, ma hemmx bżonn tingħata risposta għall-ħames u għas-sitt domandi.

23.

Skont il-Gvern Portugiż, fir-rigward tal-ewwel domanda, il-kundizzjoni li tissemma tirriżulta mis-sistema ta’ għoti ta’ liċenzji operattivi prevista fir-Regolament Nru 1008/2008 u ma timplikax restrizzjoni tal-libertà ta’ stabbiliment, għalhekk ma tapplikax għall-investituri potenzjali. Fir-rigward tat-tieni u t-tielet domandi, jaqbel mal-pożizzjoni ta’ Parpública, billi jallega li, fi kwalunkwe każ, il-kriterji ta’ għażla ma jmorrux kontra d-dritt sekondarju fil-qasam ta’ servizzi ta’ trasport bl-ajru. Jappoġġja wkoll il-pożizzjoni ta’ Parpública fir-rigward tar-raba’, tal-ħames u tas-sitt domandi, filwaqt li żied jgħid li huwa applikabbli r-Regolament Nru 1008/2008.

24.

Skont il-Gvern Taljan, l-ewwel tliet domandi għandhom jingħataw risposta konġunta, fis-sens li l-Artikoli 49, 54, 56 u 57 TFUE ma jipprekludux l-impożizzjoni ta’ kundizzjonijiet bħal dawk inkwistjoni fil-proċess ta’ riprivatizzazzjoni. Dawk ikkontestati ma humiex rekwiżiti li jirrestrinġu l-libertajiet ta’ stabbiliment jew ta’ provvista ta’ servizzi u, f’każ li jkunu, dawn madankollu jkunu ġġustifikati għal raġunijiet imperattivi ta’ interess pubbliku.

25.

Il-Gvern Taljan jaqbel ma’ Parpública u mal-Gvern Portugiż fir-rigward tar-raba’, tal-ħames u tas-sitt domandi, billi jallega li d-Direttiva 2006/123 ma hijiex applikabbli f’din il-kawża, għalkemm ma jibbażax din id-dikjarazzjoni fuq l-Artikolu 2(2)(d) tat-tali direttiva, iżda fuq l-Artikolu 1(2) tagħha. Sussidjarjament, jallega li, minħabba li l-proċedura ta’ privatizzazzjoni ma tirrigwardax il-kapital tat-trasportatur tal-ajru, iżda tal-kumpannija li tikkontrollah, għandu jiġi eżaminat jekk is-servizzi ta’ din tal-aħħar humiex inklużi fil-kamp ta’ applikazzjoni tad-Direttiva 2006/123. Fl-opinjoni tiegħu, dan ma huwiex il-każ minħabba li huma “investimenti” fis-sens tal-eċċezzjoni tal-Artikolu 2(2)(b) tal-imsemmija direttiva. Kieku kienet attività ta’ trasport, kienet tapplika d-dispożizzjoni tal-Artikolu 2(2)(d) tal-istess direttiva.

26.

Il-Gvern Olandiż huwa tal-opinjoni li, fir-rigward tal-ewwel domanda, il-kundizzjonijiet inkwistjoni jirrestrinġu l-libertà ta’ stabbiliment, anki jekk jistgħu jkunu ġġustifikati. Fir-rigward tat-tieni domanda, jappoġġja l-pożizzjoni ta’ Parpública u tal-Gvern Portugiż dwar l-inapplikabbiltà tal-Artikoli 56 u 57 TFUE. Fir-rigward tar-raba’, tal-ħames u tas-sitt domandi, iqis ukoll li d-Direttiva 2006/123 ma hijiex applikabbli, konformement mal-Artikolu 2(2)(d) tagħha.

27.

Bħala risposta għall-ewwel domanda, il-Kummissjoni tissuġġerixxi li l-Artikolu 49 TFUE ma jipprekludix il-kundizzjonijiet inkwistjoni fil-kawża, dejjem sakemm iż-żamma tad-drittijiet tat-traffiku tal-kumpannija tkun suġġetta, skont il-ftehimiet bilaterali konklużi bejn il-Portugall u ċerti Stati terzi, għall-permanenza tas-sede u tal-attività prinċipali tagħha fil-Portugall.

28.

Fir-rigward tat-tieni domanda, il-Kummissjoni tgħid li r-rekwiżit jista’ jkun ammissibbli skont l-Artikoli 16, 17 u 18 tar-Regolament Nru 1008/2008. Fir-rigward tat-tielet domanda, temmen li l-obbligu ta’ żamma u ta’ żvilupp tal-hub nazzjonali jista’ jkun iġġustifikat minn raġunijiet imperattivi ta’ interess ġenerali, iżda mhux għax jikkontribwixxi għat-tkabbir tal-ekonomija nazzjonali. Fir-rigward tar-raba’, tal-ħames u tas-sitt domandi, temmen li d-Direttiva 2006/123 ma hijiex applikabbli, minħabba l-Artikolu 2(2)(d) tagħha —jekk is-suġġett tat-tilwima jikkonċerna l-qasam tat-trasport— jew l-Artikolu 5(4) tagħha —jekk jaqa’ taħt dak tal-kuntratti pubbliċi.

29.

Il-Qorti Amministrattiva Suprema (il-Portugall) għandha tiċċara jekk tlieta mir-rekwiżiti mniżżla fl-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt, approvati mill-Gvern Portugiż fil-proċedura ta’ riprivatizzazzjoni tal-kumpannija ta’ trasport bl-ajru TAP ( 6 ), humiex kompatibbli mad-dritt tal-Unjoni.

30.

Preliminarjament, għandu jiġi ċċarat li, għall-finijiet ta’ din il-kawża, għalkemm fl-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt jiġu ppreżentati formalment taħt l-intestatura “Kriterji ta’ selezzjoni”, dawn fil-verità huma “rekwiżiti” jew “kundizzjonijiet”.

31.

Matul is-seduta, Parpública insistiet li l-qorti tar-rinviju żbaljat meta kklassifikat dawk li sempliċement kienu “kriterji ta’ selezzjoni” bħala rekwiżiti stretti tal-kapaċità tal-offerenti. Fl-opinjoni tagħha, dan l-iżball “ikkontamina” l-bqija tar-rinviju preliminari.

32.

Inqis li għandha tiġi aċċettata l-klassifikazzjoni legali magħmula mill-qorti tar-rinviju li, b’mod espliċitu u ripetutament, tuża t-terminu “rekwiżiti” ( 7 ) meta tirreferi għaċ-ċirkustanzi elenkati bħala “kriterji” fl-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt. Ir-rilevanza jew in-nuqqas ta’ rilevanza tal-pożizzjoni tal-qorti tar-rinviju f’din l-evalwazzjoni tista’ tiġi diskussa iżda biss mill-perspettiva tad-dritt nazzjonali, li fl-interpretazzjoni tiegħu ma tistax tieħu sehem il-Qorti tal-Ġustizzja, ladarba hija obbligata li tillimita ruħha għat-termini tad-digriet tar-rinviju dwar is-sitwazzjoni fattwali u legali li tiddefinixxi s-suġġett tal-proċedura fil-kawża prinċipali.

33.

Fid-dawl ta’ dak li ntqal preċedentement, ir-risposta għad-domandi preliminari ma tinbidilx jekk jiġi aċċettat li l-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt kienu jinkludu kriterji ta’ selezzjoni veri u proprji, minħabba li l-kuntrast tal-adegwatezza tagħha għad-dritt tal-Unjoni jista’ anki jiġi estiż għal dawn il-kriterji, kif normalment jiġri fis-sentenzi tal-Qorti tal-Ġustizzja dwar l-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt fil-proċedura ta’ għoti ta’ kuntratti pubbliċi.

34.

Fl-aħħar mill-aħħar, kinux kriterji ta’ selezzjoni jew rekwiżiti awtentiċi, il-kontenut tagħhom kiseb saħħa vinkolanti fil-proċess ta’ privatizzazzjoni, b’tali mod li x-xerrej tal-ishma kellu jissodisfa r-rekwiżiti korrelattivi, issa mdaħħla fil-kuntratt ta’ xiri ta’ tali ishma.

35.

Infakkar li t-tliet rekwiżiti inkwistjoni huma l-obbligu ta’ (a) żamma fil-Portugall tas-sede u l-amministrazzjoni effettiva tal-kumpannija; (b) twettiq tal-obbligi ta’ servizz pubbliku; u (ċ) żamma u żvilupp tal-hub nazzjonali attwali.

36.

B’bidla tal-ordni proposta mill-qorti tar-rinviju, u skont l-opinjoni ta’ ħafna mill-partijiet, qabel kollox, ikun aħjar li tiġi indirizzata r-raba’ domanda preliminari. Mir-risposta għal din id-domanda jiddependi jekk il-problema ewlenija għandhiex tissolva bl-applikazzjoni tad-Direttiva 2006/123 jew skont dispożizzjonijiet oħra tad-dritt tal-Unjoni.

37.

Il-qorti tar-rinviju għandha dubji dwar l-applikabbiltà tad-Direttiva 2006/123, sa fejn ir-riprivatizzazzjoni ta’ TAP taffettwa l-kapital ta’ kumpannija ta’ trasport bl-ajru. Fl-opinjoni tagħha, minħabba din l-attività, tista’ tkun applikabbli l-eċċezzjoni prevista fl-Artikolu 2(2)(d) tad-Direttiva 2006/123, minħabba li din id-direttiva ma tapplikax “[għas-]servizzi fil-qasam tat-trasport”.

38.

Prattikament, il-partijiet kollha jaqblu li d-Direttiva 2006/123 ma hijiex applikabbli, minħabba li din il-kawża hija limitata għall-privatizzazzjoni ta’ kumpannija tal-ajru u, għaldaqstant, tapplika l-eċċezzjoni msemmija fl-Artikolu 2(2)(d) ta’ din id-direttiva.

39.

Madankollu, il-Gvern Taljan isostni li l-inapplikabbiltà tad-Direttiva 2006/123 hija pjuttost kawża tal-eċċezzjoni msemmija fl-Artikolu 1(2), fejn l-għan tal-imsemmija direttiva ma huwiex “il-privatizzazzjoni ta’ entitajiet pubbliċi li jipprovdu servizzi” ( 8 ).

40.

Jiena naqbel ma’ din l-evalwazzjoni ( 9 ). Infatti, il-kwistjoni tirrigwarda l-privatizzazzjoni ta’ kumpannija li qabel kienet pubblika, b’tali mod li din iċ-ċirkustanza biss, ikunu xi jkunu s-servizzi pprovduti mill-entità pprivatizzata, tkun biżżejjed sabiex tiġi rrifjutata l-applikabbiltà tad-Direttiva 2006/123.

41.

Jekk, barra minn hekk, bħala argument addizzjonali, jekk il-kwistjoni tiġi ristretta għan-natura tal-attività mwettqa minn TAP SA, jiġifieri, mill-kumpannija li l-ishma tagħha huma miżmuma mill-entità li l-kapital tagħha huwa riprivatizzat (TAP SPGS), għandu jiġi nnotat li tista’ tkun applikabbli wkoll l-eċċezzjoni prevista fl-Artikolu 2(2)(d) tad-Direttiva 2006/123.

42.

Kif fakkret il-Qorti tal-Ġustizzja fil-kawża Grupo Itevelesa et ( 10 ), “mill-ħidma preparatorja għall-adozzjoni tad-Direttiva dwar is-servizzi jirriżulta li l-esklużjoni dwar is-‘servizzi fil-qasam tat-trasport’ kienet ifformulata, intenzjonalment, b’termini maħsuba sabiex jikkorrispondu mal-formulazzjoni tal-Artikolu 51 KE, li sar l-Artikolu 58 TFUE, li l-paragrafu 1 tiegħu jipprovdi li l-‘moviment liberu tas-servizzi fil-qasam tat-trasport għandu jiġi regolat mid-dispożizzjonijiet ta’ l-intestatura dwar it-trasport’”.

43.

Skont il-Qorti tal-Ġustizzja, “[i]l-kunċett ta’ ‘servizz fil-qasam tat-trasport’ jinkludi mhux biss is-servizzi tat-trasport bħala tali, iżda wkoll kull servizz intrinsikament marbut ma’ att fiżiku ta’ vvjaġġar ta’ persuni jew ta’ merkanzija minn post għal ieħor permezz ta’ mezz ta’ trasport” ( 11 ). Taħt il-protezzjoni ta’ definizzjoni tant wiesgħa, l-attività proprja ta’ TAP SA tista’ taqa’ naturalment taħt dan il-kunċett u, b’rabta loġika, anki dik ta’ TAP SPGS. Din tal-aħħar hija sempliċement holding proprjetarja tal-kapital ta’ TAP SA, li r-riprivatizzazzjoni tagħha tikkostitwixxi s-suġġett tal-proċeduri.

44.

Għaldaqstant, id-Direttiva 2006/123 ma tapplikax darbtejn f’din il-kawża, għalhekk ma hijiex meħtieġa risposta għall-ħames u s-sitt domandi preliminari. Madankollu, naħseb li għandha tipprevala l-kawża prevista fl-Artikolu 1(2) tad-direttiva, minħabba li tagħmel riferiment għal ċirkustanza li loġikament hija preċedenti, għalhekk, filwaqt li l-Artikolu 2 tad-Direttiva 2006/123 jirrigwarda l-kamp ta’ applikazzjoni ta’ din tal-aħħar, l-Artikolu 1 jiddefinixxi l-għan regolatorju tagħha, li lil hinn minnu ma tapplikax id-direttiva. Għalhekk, ma għandhiex issir eċċezzjoni għal applikabbiltà li, bħala definizzjoni, ma tistax issir.

45.

Il-privatizzazzjoni ta’ kumpannija tal-ajru tinvolvi t-trasferiment ta’ parti mill-kapital azzjonarju tagħha, sa dakinhar f’idejn pubbliċi, favur l-investituri (partikolari) li jixtru l-ishma korrelattivi. In-natura ta’ privatizzazzjoni tal-bejgħ tal-ishma tippredomina fuq l-attività materjali tal-entità pprivatizzata. Għalhekk, il-kwistjoni taqa’ taħt il-kamp ta’ applikazzjoni tal-Artikolu 345 TFUE, li jesprimi l-prinċipju ta’ newtralità tat-Trattati f’dak li jirrigwarda s-sistema ta’ proprjetà tal-Istati Membri.

46.

Madankollu, dan l-artikolu “ma għandux l-effett li jeżenta lis-sistemi ta’ proprjetà eżistenti fl-Istati Membri mir-regoli fundamentali tat-Trattat FUE, b’mod partikolari, dawk ta’ nondiskriminazzjoni, tal-libertà ta’ stabbiliment u tal-moviment liberu tal-kapital” ( 12 ).

47.

Minħabba r-rekwiżiti tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt inkwistjoni, nikkunsidra li l-libertà implikata hija dik ta’ stabbiliment, iktar milli dik ta’ moviment tal-kapital jew dik ta’ provvista ta’ servizzi.

48.

Għalhekk, il-bejgħ ta’ ishma rappreżentattivi li jammontaw għal-61 % tal-kapital azzjonarju ta’ TAP SGPS jippermetti lix-xerrej tagħhom jeżerċita influwenza reali fil-ġestjoni ta’ tali kumpannija u f’dik tal-kumpannija miżmuma minnha (TAP SA). Konformement mal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja, dan il-fattur huwa definittiv sabiex jiġi żgurat li l-libertà eżerċitata hija dik ta’ stabbiliment ( 13 ).

49.

Skont dak speċifikat fid-digriet tar-rinviju ( 14 ), ftit wara li ġie konkluż il-ftehim ta’ bejgħ mal-kumpannija magħżula, il-Gvern Portugiż ( 15 ) beda proċess ta’ negozjar sabiex ifassal mill-ġdid it-termini u l-kundizzjonijiet tas-sehem tal-Istat f’TAP SGPS. Fi tmiem dan in-negozjar, il-kumpannija xerrejja aċċettat li tbigħ l-ishma meħtieġa lil Parpública sabiex din ikollha l-50 % tal-kapital azzjonarju ta’ TAP SGPS.

50.

F’dan il-qafas (ġdid), għalkemm jibqa’ sostanzjali l-kapital f’idejn il-kumpannija magħżula fil-proċedura ta’ riprivatizzazzjoni, dan ma jiggarantilhiex il-possibbiltà li teżerċita influwenza determinanti fil-ġestjoni ta’ TAP SGPS, kif jiġri li kieku żammet l-61 % tal-kapital tal-kumpannija ( 16 ). Madankollu, il-kriterju msemmi fil-ġurisprudenza ċċitata iktar ’il fuq ma huwiex dak tal-influwenza determinanti jew deċiżiva, iżda dak ta’ “influwenza reali”, jiġifieri, dik li tista’ tintuża b’mod attiv fil-ġestjoni tal-kumpannija, bħal dik li, fl-opinjoni tiegħi, tiġi eżerċitata b’45 % tal-kapital azzjonarju ( 17 ).

51.

Fi kwalunkwe każ, il-Qorti tal-Ġustizzja għandha tikkonforma ruħha ma’ dak li l-qorti tar-rinviju talbet fid-domandi tagħha, jiġifieri, mal-kundizzjonijiet oriġinali tal-proċedura ta’ riprivatizzazzjoni. Mingħajr ma jsir riferiment għal raġunijiet oħra għajr il-preżunzjoni ta’ rilevanza li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrikonoxxi lid-domandi preliminari ( 18 ), biżżejjed jiġi indikat li l-vijabbiltà tal-operazzjoni ta’ xiri mill-ġdid tal-kapital azzjonarju ta’ TAP SGPS, min-naħa ta’ Parpública, tista’, min-naħa tagħha, tkun tiddependi fuq il-validità tal-proċedura ta’ privatizzazzjoni inizjali. Għalhekk, jibqa’ jagħmel sens li tingħata risposta għad-domandi preliminari fil-kuntest ta’ privatizzazzjoni li laħqet sal‑61 % tal-kapital azzjonarju tal-kumpannija, li qabel kienet pubblika u li, għalhekk, kien biżżejjed sabiex lix-xerrej tiegħu tingħatalu influwenza mhux biss reali, iżda verament deċiżiva.

52.

Għaldaqstant, ir-regoli rilevanti għad-determinazzjoni tal-kompatibbiltà tal-klawżoli tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt mad-dritt tal-Unjoni huma l-Artikoli 49 u 54 TFUE. Minn din il-perspettiva, l-ewwel, it-tieni u t-tielet domandi għandhom jiġu fformulati mill-ġdid, b’tali mod li kull wieħed mill-kriterji ta’ selezzjoni li jagħmlu riferiment għalihom jitqabbel ma’ dawn id-dispożizzjonijiet tat-TFUE.

53.

Għandu jitqies ukoll ir-Regolament Nru 1008/2008 (li jinkludi “dispożizzjonijiet xierqa għan-navigazzjoni […] ta’ l-ajru” stabbiliti mill-Parlament Ewropew u mill-Kunsill bl-użu tal-awtorizzazzjoni msemmija fl-Artikolu 100(2) TFUE), fir-rigward tal-fatt li xi regoli ta’ armonizzazzjoni dwar ir-regolazzjoni tas-servizzi tal-ajru influwenzaw din il-kawża ( 19 ).

54.

Fl-opinjoni tiegħi, it-tliet kriterji li d-digriet tar-rinviju jagħmel riferiment għalihom jinkludu, fihom infushom, restrizzjoni għal-libertà ta’ stabbiliment. Infakkar li, skont il-Qorti tal-Ġustizzja, “[g]ħandhom jitqiesu li huma restrizzjonijiet għal-libertà ta’ stabbiliment il-miżuri kollha li jipprojbixxu, jostakolaw jew irendu inqas attraenti l-eżerċizzju ta’ din il-libertà” ( 20 ).

55.

Wieħed jista’ jaqbel li l-kundizzjonijiet imposti mill-Gvern Portugiż fuq il-proċess ta’ privatizzazzjoni ma jwasslux għall-projbizzjoni tal-eżerċizzju ta’ din il-libertà u lanqas ma jostakolawh sal-punt li jwaqqfuh. Madankollu, minn tal-inqas, jagħmluh inqas attraenti.

56.

Dawn il-kundizzjonijiet huma sinjifikattivi. Dawn jippreżumu li min jakkwista sal‑61 % tal-kapital ta’ TAP SGPS ma jitħalliex jiġġestjona l-kumpannija tal-ajru b’libertà assoluta u skont l-interessi ekonomiċi proprji tiegħu, għalhekk la jista’ ma jwettaqx l-obbligi ta’ servizz pubbliku, la jista’ jbiddel il-post tas-sede jew tal-amministrazzjoni effettiva tagħha, u lanqas ma jista’ jeħles mill-hub nazzjonali attwali.

57.

Għalkemm il-Gvern Taljan jinsisti li jindika d-differenzi fir-rigward tar-restrizzjonijiet li jirriżultaw mill-eżerċizzju tal-prerogattivi marbuta mal-imsejħa “ishma privileġġati” ( 21 ), naħseb li teżisti prossimità notevoli bejn dawn il-prerogattivi u l-kundizzjonijiet attwalment inkwistjoni.

58.

L-“ishma privileġġati” li Stat Membru jkollu fil-proċessi ta’ privatizzazzjoni ta’ kumpanniji li qabel kienu pubbliċi, u li l-Qorti tal-Ġustizzja kellha tiddeċiedi dwarhom f’dak iż-żmien ( 22 ), jagħtu lill-proprjetarju tagħhom “influwenza fuq il-ġestjoni ta’ [kumpannija] li ma hijiex iġġustifikata mid-daqs tal-holding li għandu f’din il-kumpannija [u li] tista’ tiskoraġġixxi l-operaturi ta’ Stati Membri oħra milli jagħmlu investimenti diretti f[’din il-kumpannija] inkwantu ma jkunux jistgħu jipparteċipaw fil-ġestjoni u fil-kontroll ta’ din il-kumpannija skont il-proporzjon tal-holding tagħhom” ( 23 ). Fil-qosor, kien hemm “ir-riskju li tara l-Istat [Membru] jeżerċita d-drittijiet speċjali tiegħu favur interessi li mhumiex kompatibbli ma’ l-interess ekonomiku tal-kumpannija kkonċernat”, li wassal għal skoraġġiment ( 24 ).

59.

Il-kundizzjonijiet inkwistjoni ma jimplikawx sempliċement ir-riskju li l-Gvern Portugiż “[iwaqqaf] ċerti deċiżjonijiet, irrakkomandati mill-organi ta[l-kumpannija] bħala li jikkorrispondu għall-interessi ekonomiċi ta’ [din il-kumpannija]” ( 25 ), iżda jippreżumu l-materjalizzazzjoni ta’ din il-possibbiltà. L-organi tal-kumpannija pprivatizzata lanqas ma setgħu jippromwovu deċiżjonijiet li, bħat-trasferiment tas-sede prinċipali u tal-amministrazzjoni effettiva, kienu ser jiġu rrifjutati minn qabel, konsegwenza ta’ kundizzjoni imposta b’mod obbligatorju fuq il-proprjetarju ġdid tal-kumpannija.

60.

Kemm Parpública ( 26 ) kif ukoll il-Gvern Portugiż ( 27 ) jiddefendu l-kriterju ta’ selezzjoni li jikkonsisti fiż-żamma tas-sede tal-kumpannija fil-Portugall, billi jagħmlu riferiment għas-sentenza Yellow Cab Verkehrsbetrieb ( 28 ), fejn ġie ddikjarat li “l-obbligu ta’ sede jew ta’ stabbiliment ieħor fit-territorju tal-Istat Membru ospitanti ma jistax loġikament jikkostitwixxi, inkwantu tali, ostakolu jew restrizzjoni għal-libertà ta’ stabbiliment”, minħabba li “dan l-obbligu ma jinkludi l-ebda limitazzjoni tal-libertà ta’ operaturi ekonomiċi stabbiliti fi Stati Membri oħra li joħolqu aġenziji jew stabbilimenti oħra fuq dan it-territorju” ( 29 ).

61.

Fl-imsemmija kawża, l-obbligu inkwistjoni kien dak li jkun hemm sede jew stabbiliment ieħor fit-territorju ta’ Stat Membru, bħala rekwiżit sabiex tingħata awtorizzazzjoni għall-operat ta’ linja urbana ta’ trasport pubbliku ta’ passiġġieri bix-xarabank. Għalkemm dan l-obbligu fih innifsu ma jmurx kontra l-libertà ta’ stabbiliment, il-perijodu li fih kellu jiġi ssodisfatt (qabel l-għoti tal-awtorizzazzjoni) biddluh, madankollu, f’wieħed irrikonċiljabbli ma’ din il-libertà ( 30 ).

62.

Din il-kawża, għall-kuntrarju, ma tittrattax sempliċement l-obbligu li wieħed ikollu xi sede jew stabbiliment permanenti fil-Portugall, iżda li s-sede prinċipali u l-amministrazzjoni effettiva tal-kumpannija tinżamm fit-territorju ta’ dan l-Istat Membru.

63.

Skont il-Qorti tal-Ġustizzja, il-libertà ta’ stabbiliment tinkludi “id-dritt għal kumpannija kkostitwita konformement mal-leġiżlazzjoni ta’ Stat Membru li tiġi kkonvertita f’kumpannija rregolata mid-dritt ta’ Stat Membru ieħor […], sakemm ikunu ssodisfatti l-kundizzjonijiet stabbiliti mil-leġiżlazzjoni ta’ dan l-Istat Membru ieħor” ( 31 ). Konsegwentement, fl-opinjoni tiegħi, l-obbligu li s-sede tal-kumpannija tibqa’ fil-Portugall ukoll jimplika restrizzjoni għal-libertà ta’ stabbiliment.

64.

L-istess jiġri fir-rigward tal-issuġġettar għall-obbligi ta’ servizz pubbliku u l-impożizzjoni taż-żamma fil-Portugall tal-hub nazzjonali tal-kumpannija pprivatizzata. Iż-żewġ rekwiżiti jistgħu jiskoraġġixxu lix-xerrej potenzjali milli jassumi l-maġġoranza tal-kapital azzjonarju tiegħu, minħabba li jiddeterminaw minn qabel, b’mod sinjifikattiv, id-deċiżjonijiet kummerċjali sussegwenti.

65.

Fuq il-bażi ta’ din il-premessa, għandu jiġi eżaminat jekk il-kundizzjonijiet inkwistjoni jistgħux jiġu ġġustifikati skont id-dritt tal-Unjoni, minbarra li huma xierqa biex jintlaħaq l-għan li eventwalment jiġġustifikahom u ma humiex sproporzjonati f’dan ir-rigward.

66.

F’dan ir-rigward, naqbel mal-opinjoni tal-Gvern tal-Pajjiżi l-Baxxi ( 32 ), li l-ewwel nett jipproponi l-analiżi tal-kundizzjoni li tikkonsisti fit-twettiq tal-obbligi ta’ servizz pubbliku. Il-motiv li nikkondividi huwa li l-kundizzjoni dwar iż-żamma tas-sede u tal-amministrazzjoni effettiva tal-kumpannija fil-Portugall tista’ tkun marbuta ma’ dik li, fil-verità, hija estensjoni.

67.

Skont l-Artikolu 5(d) tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt, fost il-kriterji ta’ selezzjoni hemm inkluża “[l]-kapaċità li jiġi żgurat it-twettiq, f’waqtu u b’mod xieraq, tal-obbligi ta’ servizz pubbliku li kieku jaqgħu fuq [TAP SA], inkluż dak li jirrigwarda l-konnessjonijiet bl-ajru bejn l-ajruporti nazzjonali ewlenin u tar-reġjuni awtonomi, fejn xieraq, kif ukoll il-kontinwità u t-tisħiħ ta’ rotot li joffru servizzi lir-reġjuni awtonomi, lill-komunitajiet Portugiżi bbażati barra mill-pajjiż u lill-pajjiżi u l-komunitajiet ta’ espressjoni jew lingwa uffiċjali Portugiża.”

68.

Ir-restrizzjoni għal-libertà ta’ stabbiliment, kif diġà indikajt, tirriżulta mill-fatt li, permezz ta’ din il-klawżola, ix-xerrej tal‑61 % tal-kapital riprivatizzat jiġi suġġett għal obbligi xierqa, bħala prinċipju, li jiskoraġġuh mix-xiri li jkun se jagħmel, billi jillimitaw il-kapaċità kummerċjali tiegħu ta’ azzjoni awtonoma.

69.

Madankollu, huwa paċifiku fil-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja li l-garanzija ta’ servizz ta’ interess ġenerali tista’ tirrappreżenta raġuni imperattiva li tista’ tiġġustifika ostakolu għall-libertajiet iggarantiti mit-Trattati ( 33 ).

70.

Fl-opinjoni tiegħi, il-fatt li jiġi żgurat servizz tal-ajru fit-termini tal-Artikolu 5(d) tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt — li jinsistu b’mod partikolari fuq il-konnessjonijiet mar-reġjuni awtonomi Portugiżi, jiġifieri, ma’ reġjuni ultraperiferiċi fis-sens tal-Artikolu 349 TFUE ( 34 ) — jirrappreżenta raġuni ta’ interess ġenerali suffiċjenti sabiex tiġi ġġustifikata r-restrizzjoni tal-libertà ta’ stabbiliment.

71.

Il-Kummissjoni ffokat l-allegazzjonijiet tagħha fuq jekk TAP SA hijiex verament suġġetta għal-obbligi ta’ servizz pubbliku u jekk dawn ġewx stabbiliti konformement mal-Artikolu 16 tar-Regolament Nru 1008/2008. Din issostni li jekk dan ma jkunx il-każ, dawn ikunu inkompatibbli ma’ tali regolament ( 35 ).

72.

Fuq l-istess linji, il-Gvern tal-Pajjiżi l-Baxxi “jikkonkludi” li TAP SA għandha obbligu ta’ servizz pubbliku allokat abbażi tal-Artikolu 16 tar-Regolament Nru 1008/2008 ( 36 ). B’iktar preċiżjoni, Parpública tagħmel riferiment għall-obbligi ta’ servizz pubbliku ta’ TAP SA fis-seħħ mill‑20 ta’ Jannar 2015, jiġifieri, fid-data tal-pubblikazzjoni uffiċjali tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt ( 37 ).

73.

Dan l-approċċ tal-partijiet xaqleb id-diskussjoni lejn l-obbligi ta’ servizz pubbliku li huma responsabbiltà ta’ TAP SA, li huma meqjusa li diġà jeżistu (skont il-Gvern tal-Pajjiżi l-Baxxi) jew li huma effettivament fis-seħħ (skont Parpública) jew li hemm biss informazzjoni parzjali disponibbli dwar l-eżistenza tagħhom (skont il-Kummissjoni) ( 38 )

74.

Fl-opinjoni tiegħi, dan l-approċċ iwassal sabiex tiġi żvijata l-attenzjoni mill-problema ewlenija li hija l-qofol tad-domanda preliminari u tad-dubji tal-qorti tar-rinviju nnifisha.

75.

Għandna nerġgħu lura għat-termini letterali tal-kundizzjoni deskritta fl-Artikolu 5(d) tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt. Fihom qiegħda tiġi diskussa “[i]l-kapaċità li jiġi żgurat it-twettiq, f’waqtu u b’mod xieraq, tal-obbligi ta’ servizz pubbliku li kieku jaqgħu fuq [TAP SA]” ( 39 ). Ma jissemmewx l-obbligi li huma responsabbiltà tal-kumpannija — jiġifieri, dawk li fir-realtà jikkonċernawha —, iżda dawk li kieku jaqgħu fuqha — jiġifieri, dawk li eventwalment għandhom jaffettwawha.

76.

Għalhekk, il-kriterju ta’ selezzjoni ma huwiex il-kapaċità li jibqa’ jiġi żgurat it-twettiq tal-obbligi ta’ servizz pubbliku li diġà għandha TAP SA (ikunu xi jkunu), iżda li jiġu ssodisfatti dawk li ser jiġu imposti ladarba parti mill-kapital tagħha tinxtara minn persuna li tintgħażel għar-riprivatizzazzjoni.

77.

Ċertament, l-Artikolu 5(d) tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt jirreferi wkoll, b’mod partikolari, għal “dak li jirrigwarda l-konnessjonijiet bl-ajru bejn l-ajruporti nazzjonali ewlenin u tar-reġjuni awtonomi, fejn xieraq, kif ukoll il-kontinwità u t-tisħiħ ta’ rotot li joffru servizzi lir-reġjuni awtonomi […]”. B’dan il-mod, jagħmel riferiment għas-servizzi li TAP SA diġà kienet obbligata twettaq, skont l-Artikolu 16 tar-Regolament Nru 1008/2008. Madankollu, barra mill-fatt li ma jiġix invokat espressament l-obbligu fis-seħħ, naħseb li l-klawżola tammonta għal obbligu ta’ natura eventwali, ladarba ssemmi l-konnessjonijiet mar-reġjuni awtonomi “fejn xieraq” ( 40 )

78.

Anki jekk din l-interpretazzjoni kienet letterali jew formalistika żżejjed u kien hemm qbil li l-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt ifittxu li jiżguraw it-twettiq tal-obbligi ta’ servizz pubbliku li diġà huma responsabbiltà ta’ TAP SA, hemm il-fatt inevitabbli li l-qorti tar-rinviju fid-domanda tagħha rreferiet għall-fatt “li jiġu ssodisfatti l-obbligi ta’ servizz pubbliku min-naħa tal-entità li takkwista”. Għalhekk, ma tissemmiex il-kapaċità ta’ din l-entità sabiex twettaq l-obbligi konkreti ta’ servizz pubbliku li huma responsabbiltà tal-entità mixtrija.

79.

Huwa possibbli li “l-obbligi” li huma s-suġġett ta’ din il-parti tad-digriet tar-rinviju jkunu dawk li diġà japplikaw għal TAP SA. Madankollu, — u dan huwa, fl-opinjoni tiegħi, il-qofol — il-qorti tar-rinviju la tagħmel domandi dwar dawn l-obbligi b’mod partikolari (obbligi li, kif ġie rrikonoxxut, jidher li ma baqgħux jeżistu mis-sena 2015), u lanqas ma tistaqsi dwar jekk ġewx imposti fuq TAP SA konformement mar-Regolament Nru 1008/2008 jew jekk, f’każ kuntrarju, il-garanzija tat-twettiq tagħhom setgħetx, minkejja dan, tkun kriterju ta’ selezzjoni. Id-domanda tagħha tirrigwarda strettament jekk ir-rekwiżiti dwar il-kapaċità li jiġu ssodisfatti l-obbligi ta’ servizz pubbliku tistax tikkostitwixxi kriterju ta’ selezzjoni kompatibbli mad-dritt tal-Unjoni.

80.

F’dawn it-termini, evidentement astratti, ir-risposta għandha tħalli barra l-obbligi speċifiċi ta’ servizz pubbliku fis-seħħ għal TAP fil-mument tal-privatizzazzjoni tagħha. Nirrepeti li l-qorti tar-rinviju ma tagħmel l-ebda mistoqsija dwar dan, u li hija dik il-qorti li għandha, barra minn hekk, tiddetermina jekk tali obbligi ġewx imposti jew le, b’mod legalment regolari (u b’liema konsegwenzi, fit-tieni każ). Naturalment, dejjem jekk fil-kawża prinċipali tkun saret talba għal dikjarazzjoni ta’ nullità fir-rigward ta’ din il-kwistjoni speċifika, li jidher li ma saritx.

81.

Konsegwentement, il-fatt li l-entità li takkwista tintalab li jkollha l-kapaċità li tissodisfa l-obbligi ta’ servizz pubbliku, għar-rotot tal-ajru li joħolqu konnessjoni bejn l-ajruporti nazzjonali prinċipali u dawk tar-reġjuni awtonomi, jirrappreżenta rekwiżit li, għalkemm jirrestrinġi l-libertà ta’ stabbiliment, huwa ġġustifikat minħabba li jirrigwarda raġuni imperattiva ta’ interess ġenerali. Raġuni li, fl-aħħar mill-aħħar, ma hija xejn ħlief dik li tappoġġja l-leġittimità nnifisha tal-impożizzjoni ta’ dan it-tip ta’ obbligi, li huma sostnuti b’mod espliċitu mill-Artikolu 16 tar-Regolament Nru 1008/2008.

82.

Għal din ir-raġuni, ir-rekwiżit inkwistjoni, minbarra li hu ġġustifikat, huwa rilevanti u xieraq, minħabba li permezz tiegħu jiġi żgurat it-twettiq tal-obbligi ta’ servizz pubbliku li għalihom tista’ tkun responsabbli l-kumpannija pprivatizzata, mingħajr ma jmur lil hinn minn dak li hu strettamentt indispensabbli sabiex dan l-għan jintlaħaq.

83.

Konformement mal-Artikolu 5(c) tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt, huwa kriterju ta’ selezzjoni “[i]l-preżentazzjoni u l-garanzija ta’ implimentazzjoni ta’ proġett strateġiku xieraq u konsistenti” bil-għan li jiġi ppreservat u promoss it-tkabbir ta’ TAP SA, filwaqt li jiġu kkonservati l-integrità, l-identità u l-awtonomija tagħha. Hija enfasizzata l-ħtieġa li tiġi kkonservata “[t]-trade mark TAP u l-assoċjazzjoni tagħha mal-Portugall” u li s-sede u l-amministrazzjoni effettiva jinżammu f’dan l-Istat Membru.

84.

Skont il-Gvern tal-Pajjiżi l-Baxxi, dan ir-rekwiżit jista’ jkun suffiċjentement iġġustifikat mill-għan li jservi bħala garanzija tat-twettiq tal-obbligi ta’ servizz pubbliku imposti (jew li jistgħu jiġu imposti) fuq il-kumpannija li takkwista ( 41 ). Madankollu, l-argument tiegħu xejn ma jikkonvinċini.

85.

Infatti, il-ġurisprudenza ma hijiex wisq inklinata li tivvalida dan it-tip ta’ impożizzjonijiet fir-rigward tas-sede, għaliex, ġeneralment, huwa possibbli li wieħed jirrikorri għal miżuri inqas restrittivi ( 42 ). U jekk l-obbligi ta’ servizz pubbliku li jissemmew fl-Artikolu 16 tar-Regolament Nru 1008/2008 (jiġifieri, il-konnessjonijiet intrakomunitarji biss) jiġu imposti direttament fuq ir-rotot, tkun xi tkun il-kumpannija li tkoprihom, l-argument imressaq iktar ’il fuq jiġġustifika li kwalunkwe kumpannija li għandha l-għan li tkopri dawn ir-rotot għandu jkollha s-sede tagħha fil-Portugall, li jidhirli li hija eċċessiva.

86.

Barra minn hekk, wieħed mill-obbligi tal-Artikolu 5(d) tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt (is-salvagwardja tal-“kontinwità u [t]-tisħiħ ta’ rotot li joffru servizzi […] lill-komunitajiet Portugiżi bbażati barra mill-pajjiż u lill-pajjiżi u l-komunitajiet ta’ espressjoni jew lingwa uffiċjali Portugiża”) ma jistax jitqies, fih innifsu, bħala obbligu ta’ servizz pubbliku, fis-sens tal-Artikolu 16 tar-Regolament Nru 1008/2008 diġà msemmi.

87.

Madankollu, kif enfasizzat il-Kummissjoni, prattika komuni fis-settur tat-trasport bl-ajru tikkonsisti fl-inklużjoni ta’ rekwiżit dwar in-nazzjonalità fil-ftehimiet bilaterali konklużi kemm mill-Unjoni, kif ukoll mill-Istati Membri ma’ Stati terzi ( 43 ). Dawn huma l-ftehimiet bilaterali bejn il-Portugall u l-Istati terzi li jappartjenu għall-komunità lingwistika Portugiża, bħalma huma l-Angola, il-Brażil u l-Możambik ( 44 ), li magħhom il-Portugall għandu relazzjoni storika, kulturali, soċjali u politika speċjali, li għall-kultivazzjoni u t-tisħiħ tagħha hija indispensabbli sistema ta’ trasport bl-ajru stabbli, regolari u suffiċjenti.

88.

F’dan ir-rigward, Parpública tenfasizza li l-ftehimiet iffirmati, inter alia, mal-Angola u mal-Możambik jipprevedi li l-kumpannija tal-ajru magħżula sabiex tipprovdi konnessjonijiet mal-Portugall għandu jkollha s-sede tagħha f’territorju Portugiż, b’tali mod li t-trasferiment tagħha għal Stat ieħor iwassal għat-telf tal-liċenzja u tad-drittijiet tat-traffiku korrispondenti ( 45 ), fatt li jista’ jkun ta’ dannu ferm serju għal wieħed mill-elementi fundamentali ta’ komunikazzjoni li huwa l-bażi tar-relazzjonijiet tradizzjonali tal-Portugall mal-pajjiżi tal-komunità Lusitana ta’ nazzjonijiet u li, għal dan l-Istat Membru, jirrappreżenta valur kulturali u politiku sinjifikattiv.

89.

Jekk dan huwa l-każ, fatt li għandu jiġi vverifikat mill-qorti nazzjonali, inqis li dan il-kriterju ta’ selezzjoni jikkostitwixxi restrizzjoni meħtieġa u mhux sproporzjonata.

90.

L-Artikolu 5(e) tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt jitlob li l-kumpannija li takkwista tagħti “[l]-kontribut għat-tkabbir tal-ekonomija nazzjonali, inkluż dak li jirrigwarda ż-żamma u l-iżvilupp tal-hub nazzjonali attwali, bħala pjattaforma ta’ importanza strateġika kruċjali fir-relazzjonijiet bejn l-Ewropa, l-Afrika u l-Amerika Latina”.

91.

Jidher ċar li ż-żamma u l-iżvilupp tal-hub nazzjonali huma marbuta ma’ għan purament ekonomiku, jiġifieri, it-tkabbir tal-ekonomija nazzjonali.

92.

Favur dan il-kriterju (bħal fil-każ ta’ dak li ġie eżaminat qabel) tista’ forsi tissemma l-adegwatezza tiegħu sabiex tiġi żgurata l-kontinwità tar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-komunità storika u lingwistika Portugiża. Madankollu, il-klawżola tal-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt titkellem biss dwar l-“importanza strateġika kruċjali [tal-hub] fir-relazzjonijiet bejn l-Ewropa, l-Afrika u l-Amerika Latina”, billi jiġi preżunt li r-rilevanza ta’ dawn ir-relazzjonijiet tissemma, fil-kuntest tal-leġiżlazzjoni tal-privatizzazzjoni, b’riferiment għall-ekonomija nazzjonali u bħala fattur li x’aktarx jikkontribwixxi għat-tkabbir.

93.

Fid-dawl ta’ din il-perspettiva purament ekonomika, il-kriterju dwar iż-żamma tal-hub nazzjonali ma jistax jiġġustifika, konformement mal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja, ir-restrizzjoni li joħloq għal-libertà ta’ stabbiliment.

94.

Fi kliem is-sentenza tal‑21 ta’ Diċembru 2016, AGET Iraklis ( 46 ), “hija ġurisprudenza stabbilita li motivi ta’ natura purament ekonomika bħal, b’mod partikolari, il-promozzjoni tal-ekonomija nazzjonali jew il-funzjonamnet tajjeb tagħha, ma jistgħux iservu bħala ġustifikazzjoni għal ostakoli pprojbiti mit-Trattat”.

95.

Dan ma jfissirx li l-Qorti tal-Ġustizzja hija indifferenti fir-rigward tal-interessi ekonomiċi tal-Istati Membri, meta dawn jintużaw biex ixekklu l-libertà ta’ stabbiliment favur għan leġittimu ta’ politika soċjali. Għalhekk, fl-istess sentenza AGET Iraklis jiġi affermat li, “[p]eress li l-Unjoni ma għandhiex biss għan ekonomiku, iżda wkoll għan soċjali, id-drittijiet li jirriżultaw mid-dispożizzjonijiet tat-Trattat dwar il-moviment liberu tal-merkanzija, tal-persuni, tas-servizzi u tal-kapital għandhom jiġu bbilanċjati mal-għanijiet intiżi mill-politika soċjali, fosthom, kif jirriżulta mill-ewwel paragrafu tal-Artikolu 151 TFUE, il-promozzjoni tal-impjieg, it-titjib fil-kundizzjonijiet tal-ħajja u tax-xogħol, li jippermetti li dawn ikollhom l-istess progress, protezzjoni soċjali adegwata u d-djalogu soċjali, l-iżvilupp tar-riżorsi umani li jippermettu livell ta’ impjieg għoli u għal żmien twil u l-ġlieda kontra l-esklużjoni” ( 47 ).

96.

Madankollu, f’dan il-każ, ma hemmx perspettiva oħra f’dan il-kriterju ħlief dik strettament ekonomika, li hija l-unika waħda invoka fl-ispeċifikazzjonijiet tal-kuntratt f’dan ir-rigward. L-applikazzjoni tiegħu toħloq ostakolu għal-libertà ta’ stabbiliment li, minħabba li ma hemmx ġustifikazzjoni raġonevoli għalih, huwa inkompatibbli mad-dritt tal-Unjoni.

97.

Fid-dawl ta’ dan, nissuġġerixxi li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi lis-Supremo Tribunal Administrativo (il-Qorti Amministrattiva Suprema, il-Portugall) kif ġej: