I – Il-kuntest ġuridiku

A – Id-Direttiva 93/13

B – Id-dritt Spanjol

1. Id-dispożizzjonijiet normattivi

2. Il-ġurisprudenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema)

a) Is-sentenza tad-9 ta’ Mejju 2013

b) Is-sentenzi tal-25 ta’ Marzu 2015 u tad-29 ta’ April 2015

II – Il-fatti, il-kawżi prinċipali u d-domandi preliminari

A – Il-Kawża C‑154/15

B – Il-Kawżi C‑307/15 u C‑308/15

1. Il-Kawża C‑307/15

2. Il-Kawża C‑308/15

3. Id-domandi preliminari fil-Kawżi C‑307/15 u C‑308/15

III – Il-proċedura quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja

A – Fuq it-talba għal proċedura mħaffa tal-Kawżi C‑307/15 u C‑308/15

B – Fuq l-iżvolġiment tal-proċedura bil-miktub u tal-proċedura orali

IV – Analiżi legali

A – Fuq id-domandi preliminari, ikkunsidrati flimkien, fil-Kawża C‑154/15 u fuq l-ewwel domanda komuni fil-Kawżi C‑307/15 u C‑308/15

1. Fuq il-livell ta’ protezzjoni mogħti lill-konsumaturi mill-ġurisprudenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema) meta mqabbel ma’ dak mogħti mid-Direttiva 93/13

2. Fuq il-portata tal-obbligu impost fuq l-Istati Membri mill‑Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13

a) Interpretazzjoni litterali li ma tagħtix illuminazzjoni

b) Ħarsa mill-ġdid lejn il-ġurisprudenza

c) Applikazzjoni għal dan il-każ

B – Fuq id-domandi preliminari l-oħra

V – Konklużjoni

1. 

Il-qrati Spanjoli kkontribwixxew b’mod sinjifikattiv fl-iżvilupp tal-ġurisprudenza dwar id-Direttiva tal-Kunsill 93/13/KEE, tal-5 ta’ April 1993, dwar klawżoli inġusti f’kuntratti mal-konsumatur ( 2 ), billi ressqu quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja, diversi drabi, domandi preliminari li wasslu lil din tal-aħħar sabiex tippreċiża l-interpretazzjoni tagħha. Illum hija l-kwistjoni dwar il-klawżoli “ta’ rata minima” użati fil-kuntratti ta’ self konklużi mal-konsumaturi li tokkupa l-qrati Spanjoli, u inċidentalment, lill-Qorti tal-Ġustizzja wkoll ( 3 ). Dawn il-klawżoli jipprovdu li l-istabbiliment bankarju li jagħti self ipotekarju b’rata varjabbli japplika limitu inqas mill-varjazzjoni tar-rata ta’ interessi b’tali mod li, anki jekk ir-rata ta’ interessi applikabbli hija inqas minn ċerta rata (jew “rata minima”), il-konsumatur ikompli jħallas interessi minimi, ekwivalenti għal din ir-rata.

2. 

Dawn il-kawżi jqajmu kwistjoni ta’ prinċipju li ma tirrigwardax il-klawżoli “ta’ rata minima” fihom innifishom iżda l-effetti li għandhom jakkumpanjaw il-konstatazzjoni tan-natura inġusta ta’ tali klawżoli. Il‑kuntest li fih tqum din il-kwistjoni huwa partikolari għaliex jirrigwarda serje ta’ sentenzi mogħtija mit-Tribunal Supremo (qorti suprema) li permezz tagħhom din tal-aħħar iddeċidiet li l-konsumaturi ma jistgħux jiksbu r-rimbors tal-ammonti mħallsa minnhom lill-organi finanzjarji abbażi ta’ klawżoli “ta’ rata minima” ħlief sa mid-data tal‑ewwel sentenza tagħha li kkonstatat in-nullità tal-imsemmija klawżoli minħabba n-natura inġusta tagħhom, jiġifieri sa mid-9 ta’ Mejju 2013.

3.

Mir-raba’ premessa tad-Direttiva 93/13 jirriżulta li “hija r‑responsabbiltà ta’ l-Istati Membri li jiżguraw li l-kuntratti konklużi mal-konsumaturi ma jkunx fihom klawżoli inġusti”.

4.

It-tnax-il premessa tad-Direttiva 93/13 tistabbilixxi li, “kif inhuma bħalissa, il-liġijiet nazzjonali jippermettu li tiġi kkunsidrata biss armonizzazzjoni parzjali; […] billi l-Istati Membri għandu jkollhom l‑għażla b’konsiderazzjoni xierqa tat‑Trattat, li joffru lill-konsumaturi livell ogħla ta’ protezzjoni permezz ta’ disposizzjonijiet nazzjonali li jkunu aktar stretti minn dawk ta’ din id-Direttiva”.

5.

Fis-sittax-il premessa tad-Direttiva 93/13, il-leġiżlatur tal-Unjoni ppreċiża li “l-istima, skond il-kriterji ġenerali magħżula, tal-karattru inġust ta’ klawżoli, […] għandha tiġi supplimentata billi ssir valutazzjoni globali tad-diversi interessi involuti; billi din tikkostitwixxi l-ħtieġa ta’ buona fede; billi, waqt li tkun qed issir stima ta’ buona fede, għandha titqies b’mod partikolari s-saħħa tal-posizzjonijiet tal-ftehim tal-partijiet […]; […] l-ħtieġa ta’ buona fede tista’ tkun sodisfatta mill‑bejjiegħ jew mill-fornitur meta dan jittratta b’mod ġust u ekwu mal-parti l-oħra li huwa għandu jikkunsidra l-interessi leġittimi tagħha”.

6.

It-tmintax-il premessa tad-Direttiva 93/13 tiddikjara li “n-natura tal-merkanzija jew is-servizzi għandu jkollha influwenza fuq l-istima ta’ kemm ma jkunux ġusti klawżoli kuntrattwali”.

7.

L-għoxrin premessa tad-Direttiva 93/13 teħtieġ li “l-kuntratti għandhom jiġu abbozzati f’lingwa ċara, li tiftiehem, il-konsumatur għandu fil-fatt jingħata opportunità biex jeżamina l-klawżoli kollha u, jekk ikollu xi dubju, l-interpretazzjoni l-aktar favorevoli lejn il‑kunsumatur għandha tirbaħ”.

8.

Il-wieħed u għoxrin premessa tad-Direttiva 93/13 tipprovdi li “l‑Istati Membri għandhom jiżguraw li ma jintużawx klawżoli inġusti f’kuntratti konklużi ma’ konsumaturi minn bejjiegħ jew fornitur u li jekk, madankollu, dawn il-klawżoli jintużaw, m’għandhomx jorbtu lill‑konsumatur, u l-kuntratt għandu jkompli jorbot lill-partijiet fuq dawk il-klawżoli jekk dan ikun kapaċi li jibqa’ jeżisti mingħajr id‑disposizzjonijiet inġusti”.

9.

L-erbgħa u għoxrin premessa tad-Direttiva 93/13 tistabbilixxi li “l‑awtoritajiet amministrattivi […] għandu jkollhom għad-disposizzjoni tagħhom mezz adegwat u effettiv biex jipprevenu li jkomplu jintużaw klawżoli inġusti f’kuntratti tal-konsumaturi”.

10.

Skont l-Artikolu 3(1) u (2) tad-Direttiva 93/13:

“1.   Klawżola kuntrattwali li ma tkunx ġiet negozjata individwalment għandha titqies inġusta jekk, kontra l-ħtieġa ta’ buona fede, tkun tikkawża żbilanċ sinifikanti fid-drittijiet u l-obbligi tal-partijiet li joħorġu mill-kuntratt, bi ħsara għall-konsumatur.

2.   Klawżola għandha dejjem tiġi kkunsidrata li ma tkunx ġiet innegozjat individwalment meta din tkun ġiet abbozzata minn qabel u l‑konsumatur b’hekk ma jkunx seta’ jinfluwenza s-sustanza tal‑klawżola, b’mod partikolari fil-kuntest ta’ kuntratt standard imfassal minn qabel.”

11.

L-Artikolu 4 tad-Direttiva 93/13 huwa fformulat kif ġej:

“1.   Mingħajr preġudizzju għall-Artikolu 7, il-karattru inġust ta’ klawżola kuntrattwali għandu jiġi stmat, billi titqies in-natura tal‑merkanzija jew servizzi li għalihom ikun kien konkluż il-kuntratt u ssir referenza, filwaqt li jiġi konkluż il-kuntratt, għaċ-ċirkostanzi kollha preżenti waqt il-konklużjoni tal-kuntratt u għall-klawżoli l-oħra kollha tal-kuntratt jew ta’ kuntratt ieħor li jiddependi fuqu.

2.   L-istima tan-natura inġusta tal-klawżoli la għandha tirrelata mad‑definizzjoni tal-kwistjoni prinċipali tas-suġġett tal-kuntratt u lanqas mas-suffiċjenza tal-prezz u r-remunerazzjoni, fuq naħa waħda, kontra s-servizzi jew il-merkanzija provduti bi tpartit, fuq in-naħa l‑oħra, safejn dawn il-klawżoli jkunu f’lingwaġġ sempliċi u ċar.”

12.

L-Artikolu 5 tad-Direttiva 93/13 tiddikjara li “[f]il-każ ta’ kuntratti fejn ċerti klawżoli jew il-klawżoli kollha offruti lill‑konsumatur ikunu bil-miktub, dawn il-klawżoli għandhom ikunu abbozzati b’lingwaġġ sempliċi u ċar. Fejn ikun hemm dubju dwar it‑tifsir ta’ klawżola, għandha tirbaħ l-interpretazzjoni l-aktar favorevoli għall-konsumatur”.

13.

L-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13 jipprovdi li “[l]-Istati Membri għandhom jistabbilixxu li klawżoli inġusti użati f’kuntratt konkluż [ma’] konsumatur minn bejjiegħ jew fornitur għandhom, kif previst fil‑liġi nazzjonali tagħhom, ma jkunux jorbtu lill-konsumatur u li l-kuntratt għandu jkompli jorbot lill-partijiet fuq dawn il-klawżoli jekk dan ikun kapaċi jkompli jeżisti mingħajr il-klawżoli inġusti”.

14.

L-Artikolu 7(1) tad-Direttiva 93/13 jistabilixxi li “[l]-Istati Membri għandhom jiżguraw li, fl-interessi tal-konsumaturi u l‑kompetituri, jeżistu mezzi adegwati u effettivi biex jipprevjenu li jibqgħu jintużaw klawżoli inġusti f’kuntratti konklużi mal-konsumaturi mill-bejjiegħa jew fornituri”.

15.

L-Artikolu 8 tad-Direttiva 93/13 jipprovdi li “[l]-Istati Membri jistgħu jadottaw jew iżommu l-aktar disposizzjonijiet stretti kompatibbli mat-Trattat fil-qasam kopert minn din id-Direttiva, biex jiżguraw grad massimu ta’ protezzjoni għall-konsumatur”.

16.

Skont l-Artikolu 1303 tal-Kodiċi Ċivili, li jiddefinixxi l‑konsegwenzi li jirriżultaw mill-konstatazzjoni ta’ nullità, “[m]eta obbligu jiġi ddikjarat null, il-kontraenti għandhom jirrestitwixxu reċiprokament l-affarijiet u l-prezz flimkien mal-interessi”.

17.

Skont l-Artikolu 83 tal-Ley General para la Defensa de los Consumidores y Usuarios y otras leyes complementarias (liġi ġenerali għall-protezzjoni tal‑konsumaturi u tal-utenti u liġijiet oħra komplementari, iktar ’il quddiem il‑“LGDCU”) ( 4 ), “[i]l-klawżoli inġusti huma nulli ipso jure u huma kkunsidrati mhux miktuba. Għal dan l-għan, wara li tisma’ lill-partijiet, il-qorti tikkonstata n-nullità tal‑klawżoli inġusti li jinsabu fil-kuntratt, iżda dan jibqa’ vinkolanti għall-partijiet skont l-istess termini jekk ikun jista’ jkompli jeżisti mingħajr il-klawżoli inġusti”.

18.

Fis-sentenza tagħha tad-9 ta’ Mejju 2013 ( 5 ), it-Tribunal Supremo (qorti suprema) iddeċidiet, fil-kuntest ta’ kawża kollettiva mressqa minn assoċjazzjoni tal-konsumaturi kontra tliet stabbilimenti bankarji, dwar in-natura inġusta ta’ klawżoli “ta’ rata minima”.

19.

It-Tribunal Supremo (qorti suprema) ikkonstatat li, ladarba ma setgħux jiġu sseparati mill-prezz jew mill-korrispettiv, il-klawżoli “ta’ rata minima” jagħmlu parti mis-suġġett prinċipali tal-kuntratt, b’tali mod li, bħala prinċipju, ma huwiex possibbli li tiġi mistħarrġa n-natura inġusta tal‑kontenut tagħhom. Madankollu, peress li l-Qorti tal-Ġustizzja ppermettiet l-eżerċizzju ta’ stħarriġ ġudizzjarju tal-klawżoli li jiddefinixxu s-suġġett prinċipali tal-kuntratt, sabiex tiżgura lill‑konsumatur livell ogħla ta’ protezzjoni, it-Tribunal Supremo (qorti suprema) ikkunsidrat li hija setgħet tipproċedi bl-analiżi tal-eventwali natura inġusta tal-klawżoli “ta’ rata minima” billi argumentat li s-sentenza tat-3 ta’ Ġunju 2010, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid ( 6 ) kienet tawtorizzaha teżerċita stħarriġ li ma huwiex limitat għas-sempliċi verifika ta’ jekk il‑klawżoli kinux ifformulati b’mod ċar. It-Tribunal Supremo (qorti suprema) irrikonoxxiet li l-formulazzjoni tal-Artikolu 4(2) tad‑Direttiva 93/13 tipprevedi biss stħarriġ tat-trasparenza formali tal‑klawżoli li jiddefinixxu s-suġġett prinċipali tal-kuntratt. Madankollu, skont l-interpretazzjoni tagħha tas-sentenza tal-Qorti tal-Ġustizzja tat-3 ta’ Ġunju 2010, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid ( 7 ), hija ddeċidiet li, minbarra dan l-ewwel filtru ta’ trasparenza, il-qrati Spanjoli setgħu jissuġġettaw dawn il-klawżoli għal stħarriġ ieħor, li jirrikjedi iktar minn dak previst mid-Direttiva 93/13, ibbażat fuq l-Artikolu 80(1) tal-LGDCU ( 8 ). Skont it-Tribunal Supremo (qorti suprema), din id-dispożizzjoni tistabbilixxi t-tieni filtru ta’ trasparenza li jikkonsisti fl-eżami ta’ jekk il-konsumatur kienx jaf jew setax faċilment ikun jaf ir-responsabbiltà ekonomika u ġuridika li l-kuntratt ipoġġi fuqu. Minkejja li t-Tribunal Supremo (qorti suprema) iddeċidiet li l-klawżoli “ta’ rata minima” kienu legali, peress li kienu jissodisfaw ir-rekwiżiti legali ta’ trasparenza, u kienu konformi mal-ewwel stħarriġ ta’ trasparenza, hija ddeċidiet mod ieħor għal dak li jirrigwarda t-tieni stħarriġ ( 9 ). Konsegwentement, hija kklassifikat bħala “inġusti” l-klawżoli “ta’ rata minima”, ikkonstatat in-nullità tagħhom filwaqt li żammet il‑validità tal-kuntratti li fihom ġew inklużi u ordnat lit-tliet stabbilimenti bankarji partijiet fil-proċedura quddiemha sabiex jeliminaw dawn il-klawżoli mill-kuntratti eżistenti u sabiex ma jibqgħux jużawhom.

20.

Minħabba l-fatt li hija kkunsidrat li kienet applikat ex novo stħarriġ rinforzat tat-trasparenza tal-klawżoli kontenzjużi, it-Tribunal Supremo (qorti suprema), fuq talba tal-Ministeru Pubbliku, illimitat ratione temporis l-effetti tas-sentenza tagħha. B’hekk hija ddeċidiet li r‑retroattività setgħet tkun limitata skont il-prinċipji ta’ ċertezza legali, ta’ ekwità u tal-projbizzjoni tal-arrikkiment indebitu u vverifikat il‑preżenza taż-żewġ kriterji rikjesti mill-Qorti tal-Ġustizzja meta tkun mistiedna tillimita ratione temporis l-effetti tas-sentenzi tagħha stess, jiġifieri l-bona fide tal-partijiet ikkonċernati u r-riskju ta’ diffikultajiet ekonomiċi gravi ( 10 ). Konsegwentement għal din l-analiżi ( 11 ), hija ddeċidiet li l-konstatazzjoni ta’ nullità ma taffettwax la s-sitwazzjonijiet definittivament deċiżi b’deċiżjonijiet ġudizzjarji li saru res judicata u lanqas il-ħlasijiet imwettqa qabel id-data tal-pubblikazzjoni tas-sentenza tad-9 ta’ Mejju 2013.

21.

Fil-25 ta’ Marzu 2015 u fid-29 ta’ April 2015 ( 12 ), filwaqt li ddeċidiet fil-kuntest ta’ żewġ kawżi individwali kontra wieħed mill‑istabbilimenti ta’ kreditu konvenuti fil-proċedura kollettiva li tat lok għas-sentenza tad-9 ta’ Mejju 2013, it-Tribunal Supremo (qorti suprema) ikkunsidrat li ċ-ċirkustanzi fattwali kienu identiċi għal dawk fl-oriġini tas-sentenza tagħha tad-9 ta’ Mejju 2013. Għalhekk hija kkonfermat in-natura inġusta ta’ klawżoli “ta’ rata minima”. Barra minn hekk, hija kkunsidrat li kienet fil-preżenza tal-istess kunsiderazzjonijiet dwar iċ-ċertezza legali, il-bona fide u r-riskju ta’ diffikultajiet ekonomiċi gravi. F’dawn iċ-ċirkustanzi, hija llimitat ratione temporis l‑effetti tas-sentenzi tagħha tal-25 ta’ Marzu 2015 u tad-29 ta’ April 2015, billi llimitat l-obbligu ta’ ħlas lura tal-ammonti mħallsa b’applikazzjoni ta’ klawżoli “ta’ rata minima” għal dawk imħallsa wara l-pubblikazzjoni tas-sentenza tad-9 ta’ Mejju 2013, data li fiha l‑bona fide tal-partijiet ikkonċernat ma baqgħetx teżisti.

22.

Francisco Gutiérrez Naranjo kkonkluda mal-bank Cajasur Banco S.A.U. kuntratt ta’ self ipotekarju li jinkludi klawżola “ta’ rata minima”. F. Gutiérrez Naranjo ressaq quddiem il-Juzgado de lo Mercantil no1 de Granada (qorti tal-kummerċ nru 1 ta’ Granada), minn naħa, kawża ta’ inibizzjoni fil-konfront ta’ din il-klawżola kuntrattwali għaliex hija klawżola inġusta u, min-naħa l-oħra, kawża għall-ħlas lura tal-ammonti mħallsa, wara l-iffirmar tal-kuntratt ta’ self, skont il-klawżola allegatament inġusta.

23.

Il-Juzgado de lo Mercantil no1 de Granada (qorti tal-kummerċ nru 1 ta’ Granada) tfakkar is-sens tas-sentenza mogħtija mit-Tribunal Supremo (qorti suprema) fid-9 ta’ Mejju 2013 u tosserva applikazzjoni diverġenti, mill-qrati ordinarji Spanjoli, ta’ din is-sentenza, b’mod partikolari dwar it-traspożizzjoni possibbli tagħha fil-kuntest ta’ kawża mhux kollettiva iżda individwali. Barra minn hekk, jekk jiġi kkunsidrat possibbli li ma jiġix awtorizzat il-ħlas lura tal-ammonti miġbura skont klawżola ddikjarata inġusta sa mill-konklużjoni tal-kuntratt li jinkludi l‑imsemmija klawżola, il-Juzgado de lo Mercantil no1 de Granada (qorti tal-kummerċ nru 1 ta’ Granada) għandha dubju dwar minn meta għandu jibda l-ħlas lura inkwistjoni. Hija għandha dubju wkoll dwar il-kompatibbiltà ta’ tali limitazzjoni tal-effetti restitutorji tad-dikjarazzjoni ta’ nullità minħabba natura inġusta mal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja ( 13 ), minkejja li hija timmilita favur li tikkunsidra li l-limitazzjoni tal-effetti tan-nullità ma humiex komparabbli ma’ eventwali setgħa tal-qorti nazzjonali li tvarja l-kontenut ta’ klawżoli li ġie deċiż li huma inġusti.

24.

Ikkonfrontata b’hekk b’diffikultà marbuta mal-interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni, il-Juzgado de lo Mercantil no1 de Granada (qorti tal-kummerċ nru 1 ta’ Granada) iddeċidiet li tissospendi l-proċedura quddiemha u, b’deċiżjoni li waslet fir-Reġistru tal-Qorti tal-Ġustizzja fl-1 ta’ April 2015, li tagħmel lil din tal-aħħar id-domandi preliminari li ġejjin:

25.

Fit-28 ta’ Lulju 2006 Ana María Palacios Martínez ikkonkludiet kuntratt ta’ self ipotekarju mal-Banco Bilbao Vizcaya Argentaria SA (iktar ’il quddiem “BBVA”) li kien jinkludi klawżola “ta’ rata minima”. Fis-6 ta’ Marzu 2014, A. M. Palacios Martínez ippreżentat rikors kontra BBVA intiż sabiex tiġi kkonstatata n-nullità ta’ din il-klawżola minħabba n-natura inġusta tagħha. Fit-3 ta’ Novembru 2014, il‑Juzgado de lo Mercantil no1 de Alicante (qorti tal-kummerċ nru 1 ta’ Alicante) iddeċidiet li r-rikors ippreżentat ma kienx għad għandu skop ( 14 ), bla ħsara għall-ħlas lura lil A. M. Palacios Martínez tal-ammonti li BBVA kien ġabar skont l-imsemmija klawżola sa mid-9 ta’ Mejju 2013, skont kif ġie deċiż mit-Tribunal Supremo (qorti suprema) fis-sentenza tagħha tad-9 ta’ Mejju 2013.

26.

A. M. Palacios Martínez appellat minn din is-sentenza quddiem l‑Audiencia Provincial de Alicante (qorti provinċjali ta’ Alicante). Fil‑fehma tagħha, il-kundizzjonijiet tal-ħlas lura deċiżi fl-ewwel istanza ma humiex konformi la mal-Artikolu 1303 tal-Kodiċi Ċivili u lanqas mal-prinċipju, stabbilit mid-Direttiva 93/13, li l-klawżoli inġusti ma jorbtux lill-konsumaturi. Peress li l-ammonti miġbura minn BBVA mid-data tal-konklużjoni tal-kuntratt ma’ A. M. Palacios Martínez sad-data tas-sentenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema) inġabru abbażi ta’ klawżola kuntrattwali ddikjarata inġusta, u peress li l-ħlas lura tal-imsemmija ammonti jibda biss mid-data tal-imsemmija sentenza, il-klawżola inġusta rabtet għalhekk parzjalment lill‑konsumatur, filwaqt li d-Direttiva 93/13 teħtieġ nuqqas ta’ natura vinkolanti assoluta u inkundizzjonata sabiex tiżgura protezzjoni sħiħa tal-konsumatur. Anki jekk jiġi preżunt li l-kriterji ta’ bona fide u tar‑riskji ta’ diffikultajiet ekonomiċi gravi huma rilevanti sabiex jiġu llimitati, quddiem il-qorti nazzjonali, l-effetti tal-ħlas lura tal-ammonti mħallsa skont klawżola ddikjarata inġusta, A. M. Palacios Martínez tikkontesta li l-bona fide tista’ tkun ritenuta għall-benefiċċju ta’ BBVA. Barra minn hekk, BBVA ma jkun inkorra ebda riskju gravi jekk dan tal‑aħħar għandu jkun ikkundannat iħallas lura l-ammonti li A. M. Palacios Martínez ħallsitu abbażi tal-klawżola “ta’ rata minima” ddikjarata inġusta. Jekk jeżisti riskju ekonomiku, dak ikun dak li inkorriet l-ekonomija tal-familja ta’ din il-konsumatriċi.

27.

Fl-1 ta’ Ġunju 2001, Emilio Irles López u Teresa Torres Andreu kkonkludew mal-bank Banco Popular Español SA ( 15 ) kuntratt ta’ self ipotekarju li jinkludi klawżola ta’ rata minima. F’Mejju u f’Ġunju 2007, il-Banco Popular Español ta l‑kunsens tiegħu għal żieda fil-kapital u kull żieda tat lok għal reviżjoni ta’ din il-klawżola “ta’ rata minima”.

28.

E. Irles López u T. Torres Andreu resqu quddiem il-Juzgado de lo Mercantil no 3 de Alicante (qorti tal-kummerċ nru 3 ta’ Alicante) sabiex tiġi kkonstatata n-nullità tal-klawżola “ta’ rata minima” inkluża fil-kuntratt tal-2001 u fl-atti ta’ novazzjoni ulterjuri. Minħabba n-nuqqas ta’ trasparenza tagħha, din il-klawżola għandha, fl-opinjoni tagħhom, tkun ikkunsidrata li hija inġusta. Barra minn hekk, E. Irles López u T. Torres Andreu talbu li l-iskadenzi tagħhom jiġu kkalkolati mill-ġdid mingħajr l-applikazzjoni tal-klawżola kontenzjuża u li l-bank ikun ikkundannat iħallashom lura d-differenza sa mid-data tal-konklużjoni tal-kuntratt.

29.

Fl-10 ta’ Novembru 2014, il-Juzgado de lo Mercantil no 3 de Alicante (qorti tal-kummerċ nru 3 ta’ Alicante) ikkonstatat in-nullità ipso jure, minħabba n-natura inġusta tagħha, tal-klawżola “ta’ rata minima” inkluża fl-atti kontenzjużi. Hija kkundannat ukoll lill-Banco Popular Español iħallas lura lil E. Irles López u lil T. Torres Andreu l‑ammonti ddikjarati indebitament miġbura abbażi ta’ din il-klawżola, flimkien mal-interessi, sa mid-data tal-konklużjoni tal‑kuntratt.

30.

Il-Banco Popular Español appella minn din is-sentenza quddiem l-Audiencia Provincial de Alicante (qorti provinċjali ta’ Alicante). Quddiem din il-qorti tal-appell, il-Banco Popular Español ikkontesta n‑natura inġusta tal-klawżola “ta’ rata minima” inkluża fil-kuntratt tal‑2001 u emendata darbtejn fl-2007 u sostna li huwa kien ipprovda informazzjoni suffiċjenti lill-kokontraenti tiegħu. Fi kwalunkwe każ, il‑Banco Popular Español jargumenta l-fatt li l-qorti tal-ewwel istanza, billi kkundannatu jirrimborsa b’mod retroattiv l-ammonti allegatament miġbura indebitament, ma mxietx mal-ġurisprudenza stabbilita mit-Tribunal Supremo (qorti suprema) fis-sentenza tagħha tad-9 ta’ Mejju 2013. Konsegwentement is-sentenza tal-10 ta’ Novembru 2014 għandha tkun annullata.

31.

L-Audiencia Provincial de Alicante (qorti provinċjali ta’ Alicante) għandha dubji dwar il-portata tas-sanzjoni tal-klawżoli inġusti. L-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13 jeħtieġ biss li tali klawżoli ma jorbtux lill-konsumatur, fil-kundizzjonijiet stabbiliti mil-liġijiet nazzjonali. Il-kwistjoni tal-ħlas lura tal-ammonti mħallsa abbażi ta’ klawżoli ddikjarati inġusti ma hijiex armonizzata, a priori, minn din id-direttiva. Madankollu, il-qorti tar-rinviju f’dawn iż‑żewġ kawżi għandha dubju dwar jekk huwiex kontra l-effett utili, l-iskop dissważiv u l-protezzjoni sħiħa tal-konsumatur, li d-Direttiva 93/13 tippromwovi, li l-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13 jiġi interpretat bħala li ma jobbligax ukoll lill-Istati Membri jorganizzaw il-kundizzjonijiet ta’ ħlas lura għall-konsumaturi li għalihom ikunu ġew applikati tali klawżoli. L‑imsemmija qorti, barra minn hekk, għandha dubju dwar jekk il-limitazzjoni tal-ħlas lura kif deċiża mit-Tribunal Supremo (qorti suprema) hijiex kuntrarja għall-projbizzjoni magħmula lill-qorti nazzjonali, mill-Qorti tal‑Ġustizzja, li tirrevedi jew li tvarja l-kontenut ta’ klawżoli ddikjarati inġusti. Peress li l-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja tobbliga b’mod partikolari lill-qrati nazzjonali jisiltu l-konsegwenzi kollha li jirriżultaw, skont id-dritt nazzjonali tagħhom, mill-klassifikazzjoni ta’ klawżola bħala “inġusta” ( 16 ), il-kwistjoni hija jekk in-nuqqas ta’ natura vinkolanti ta’ klawżoli inġusti preskritta mid-Direttiva għandux jinftiehem b’mod assolut jew inkundizzjonat jew jekk, għall-kuntrarju, huwiex flessibbli. Fl-aħħar nett, jekk jiġi preżunt li l-kriterji stabbiliti mill-Qorti tal‑Ġustizzja sabiex tiddeċiedi li tillimita l-effetti retroattivi tas-sentenzi tagħha stess huma rilevanti f’sitwazzjoni bħal dik li għandha quddiemha t-Tribunal Supremo (qorti suprema), l-Audiencia Provincial de Alicante (qorti provinċjali ta’ Alicante) tiddubita li l-bona fide tal-banek, li jinsabu b’mod ċar f’pożizzjoni superjuri għal dik tal-konsumaturi, tista’ tkun ikkonstatata. Dwar ir-riskju ta’ diffikultajiet ekonomiċi gravi, il‑qorti tar-rinviju tiddubita li t‑Tribunal Supremo (qorti suprema) kienet realment fil-preżenza ta’ tali riskju, peress li hija bbażat ruħha biss fuq in-natura “magħrufa” tiegħu mingħajr ma stabbilixxiet ċirkustanzi kwalitattivi jew kwantitattivi preċiżi.

32.

B’hekk, quddiem diffikultà marbuta mal-interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni, l-Audiencia Provincial de Alicante (qorti provinċjali ta’ Alicante) iddeċidiet li tissospendi l-proċedura quddiemha u, permezz ta’ deċiżjonijiet li waslu fir-Reġistru tal-Qorti tal-Ġustizzja fil-25 ta’ Ġunju 2015, li tagħmel lil din tal-aħħar id-domandi preliminari li ġejjin:

33.

Fil-Kawżi C‑307/15 u C‑308/15, il-qorti tar-rinviju talbet lill‑Qorti tal-Ġustizzja sabiex tissottometti l-imsemmija kawżi għal proċedura mħaffa, b’applikazzjoni tal-Artikolu 23a tal-Istatut tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea u tal-Artikolu 105(1) tar-Regoli tal-Proċedura tal-Qorti tal-Ġustizzja. Din it-talba ġiet miċħuda permezz ta’ digriet tal-President tal-Qorti tal-Ġustizzja adottat fl-14 ta’ Awwissu 2015.

34.

Permezz ta’ deċiżjoni tal-President tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-10 ta’ Lulju 2015, il-Kawżi C‑307/15 u C‑308/15 ingħaqdu flimkien għall-finijiet tal-proċedura bil-miktub u orali, kif ukoll tas-sentenza. F’dawn il-kawżi, ġew ippreżentati osservazzjonijiet bil-miktub minn E. Irles López, minn BBVA, mill-Banco Popular Español, mill-Gvern Spanjol, mill-Gvern Pollakk, mill-Gvern tar-Renju Unit kif ukoll mill-Kummissjoni Ewropea.

35.

Fil-Kawża C‑154/15, ġew ippreżentati osservazzjonijiet bil‑miktub minn F. Gutiérrez Naranjo, mill-Cajasur Banco, mill-Gvern Ċek, mill-Gvern Spanjol, mill-Gvern tar-Renju Unit, kif ukoll mill-Kummissjoni.

36.

Permezz ta’ deċiżjoni tal-President tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-21 ta’ Ottubru 2015, il-Kawżi C‑154/15, C‑307/15 u C‑308/15 ingħaqdu flimkien għall-finijiet tal-proċedura orali u tas-sentenza.

37.

Waqt is-seduta komuni għat-tliet kawżi hekk magħquda, li nżammet fis-26 ta’ April 20016, ġew ippreżentati osservazzjonijiet orali minn F. Gutiérrez Naranjo, minn A. M. Palacios Martínez, minn E. Irles López, mill-Cajasur Banco, mill-Banco Popular Español, minn BBVA, mill-Gvern Spanjol, mill-Gvern tar-Renju Unit, kif ukoll mill-Kummissjoni.

38.

Id-domandi magħmula mill-qrati tar-rinviju essenzjalment iduru madwar tliet kwistjonijiet. Dawn huma, qabel xejn, id-determinazzjoni ta’ jekk il-limitazzjoni tal-effetti restitutorji tan-nullità li tirriżulta mill‑klassifikazzjoni ta’ klawżoli “ta’ rata minima” bħala inġusti hijiex konformi mal-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13. Barra minn hekk, l-Audiencia Provincial de Alicante (qorti provinċjali ta’ Alicante) tistaqsi lill-Qorti tal-Ġustizzja, minn naħa, jekk it-Tribunal Supremo (qorti suprema) applikatx b’mod korrett il-kriterji ta’ bona fide u tar-riskju ta’ diffikultajiet gravi fis-sens tas-sentenza tal-21 ta’ Marzu 2013 RWE Vertrieb ( 17 ) u jekk, min-naħa l-oħra, ir-relazzjoni, kif tirriżulta mill-ġurisprudenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema), bejn is-soluzzjonijiet adottati fil-kuntest ta’ azzjonijiet kollettivi u dawk adottati fil-kuntest ta’ azzjonijiet individwali hijiex konformi mad-dritt tal-Unjoni.

39.

L-analiżi li ser nagħmel tal-Artikolu 6(1) tad‑Direttiva 93/13 għandha, madankollu, tkun suffiċjenti sabiex il-Qorti tal-Ġustizzja tagħti risposta utili lill-qrati tar-rinviju. Għalhekk, is-sustanza ta’ dawn il-konklużjonijiet ser tkun iddedikata għad-domandi magħmula fil-Kawża C‑154/15 u għall-ewwel domanda komuni fil‑Kawżi C‑307/15 u C‑308/15.

40.

Il-kwistjoni ta’ prinċipju li jiena semmejt fil-preambolu hija, essenzjalment, dik dwar jekk huwiex konformi mal-Artikolu 6(1) tad‑Direttiva 93/13, li qorti suprema ta’ Stat Membru tiġi rrikonoxxuta, wara li tikklassifika bħala “inġusta” klawżola kuntrattwali inkluża f’kuntratt konkluż bejn konsumatur u bejjiegħ jew fornitur u wara li tikkonstata n-nullità ta’ din il-klawżola, is-setgħa li tillimita l-effetti ta’ din id‑dikjarazzjoni billi tagħti biss id-dritt għall-ħlas lura tal-ammonti indebitament imħallsa mill-konsumatur abbażi tal-klawżola inġusta sa mid-data tad-deċiżjoni mogħtija mill-imsemmija qorti li tikkonferma n‑natura inġusta tal-klawżola kkonċernata.

41.

Sabiex nirrispondi għal din id-domanda, għandhom isiru numru ta’ analiżi preliminari. Fil-fatt, waħda mill-ewwel stadji ta’ raġunament hija li jiġi ddeterminat fuq liema livell kienet it-Tribunal Supremo (qorti suprema) meta tat is-sentenza tagħha tad-9 ta’ Mejju 2013. Hija ssostni li marret lil hinn mil-livell ta’ protezzjoni mogħti lill-konsumatur mid‑Direttiva 93/13, li, filwaqt li tagħmel biss armonizzazzjoni minima fil‑qasam, tawtorizza effettivament lill-Istati Membru jipprovdu dispożizzjonijiet iktar stretti ( 18 ). Issa, li kieku dan kien il-każ, il‑limitazzjoni tal-effetti tan-nullità ma jistgħux ikunu eżaminati fid‑dawl tal-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13, peress li l-miżuri li joffru l-ikbar protezzjoni jaqgħu, min-natura tagħhom, f’qasam li ma huwiex armonizzat mid‑Direttiva.

42.

Għalhekk, sabiex nirrispondi għall-kwistjoni ta’ prinċipju li tirrigwarda, għal darba oħra, dak li għandha jew li tista’ tagħmel il‑qorti fil-preżenza ta’ klawżoli inġusti, għandu madankollu preliminarjament isir riferiment għal kunsiderazzjonijiet iktar sostanzjali relatati mat-twettiq ta’ klassifikazzjoni, mit-Tribunal Supremo (qorti suprema), tal-klawżoli “ta’ rata minima” bħala klawżoli “inġusti”. Dawn il-punt huwa iktar u iktar wieħed delikat fid-dawl tal-fatt li l-qrati li qegħdin jagħmlu d-domandi, f’dawn it‑tliet kawżi magħquda, l-ewwel nett, ma humiex il-qorti li għamlet din il-klassifikazzjoni u, it-tieni nett, ma jikkontestawx in-natura inġusta tal-klawżoli “ta’ rata minima” ( 19 ). F’dan ir-rigward, nippreċiża għalhekk, għal kull fini utili, li s-soluzzjoni għal din il-kwistjoni preliminari ma għandhiex tinftiehem bħala tentattiv ta’ twessigħ ta’ dibattitu preliminari iżda, għall-kuntrarju, bħala dak li huwa neċessarju u inevitabbli sabiex tingħata risposta utili lill-qrati tar-rinviju.

43.

Wara li ġie stabbilit li t-Tribunal Supremo (qorti suprema) ma qabżitx il-livell ta’ protezzjoni mogħti lill-konsumaturi mid‑Direttiva 93/13 u, b’hekk, wara li ġiet ivverifikata r-rilevanza tal‑interpretazzjoni mitluba, jibqagħli niddetermina l-portata tal-obbligu impost fuq l-Istati Membri mill-Artikolu 6(1) ta’ din id-direttiva.

44.

Fl-oriġini ta’ dawn it-tliet kawżi hemm serje ta’ sentenzi mogħtija mit-Tribunal Supremo (qorti suprema). Fil-qosor u sa fejn jien fhimt b’mod korrett l-imsemmija sentenzi, it-Tribunal Supremo (qorti suprema) iddeċidiet li l-klawżoli “ta’ rata minima” inklużi fil-kuntratti ta’ self kienu klawżoli dwar is-suġġett prinċipali tal-kuntratt li l-istħarriġ tan-natura inġusta tagħhom abbażi tad-Direttiva 93/13 huwa bħala prinċipju eskluż, bil-kundizzjoni li dawn il-klawżoli jkunu fformulati b’mod ċar u li jinftiehem. It-Tribunal Supremo (qorti suprema) ikkunsidrat li l-klawżoli “ta’ rata minima” kienu jinftiehmu grammatikalment u għalhekk kienu jissodisfaw l-istħarriġ tat-trasparenza formali. Għall-kuntrarju, hija kkunsidrat li l-bejjiegħa jew fornituri li kienu inkludew dawn il-klawżoli fil-kuntratti kontenzjużi ma kinux ipprovdew informazzjoni suffiċjenti sabiex jikkjarifikaw is-sens reali tagħhom u li r-rekwiżit ta’ trasparenza materjali ma kienx issodisfatt. Hija kkonkludiet li l-imsemmija klawżoli kienu ta’ natura inġusta. Imbagħad, filwaqt li l-prinċipju, fl-ordinament ġuridiku Spanjol, kellu jkun in‑nullità ab initio tal-klawżoli inġusti, it-Tribunal Supremo (qorti suprema), minħabba ċirkustanzi partikolari li hija kkunsidrat li kellha quddiemha, iddeċidiet li tagħti effett lid-dikjarazzjoni tan-natura inġusta tal-klawżoli “ta’ rata minima” sa mid-data tal-pubblikazzjoni tal-ewwel sentenza mogħtija f’dan is-sens biss, jiġifieri sa mid-9 ta’ Mejju 2013.

45.

Jekk fhimt sewwa s-sentenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema), jidher li din tal-aħħar ikkunsidrat li, billi żiedet mal-istħarriġ tat-trasparenza ta’ klawżoli r-rekwiżit ta’ trasparenza materjali, hija marret lil hinn mil-livell ta’ protezzjoni mogħti mid-Direttiva 93/13. Hija, b’mod partikolari, iġġustifikat il-limitazzjoni tal-effetti restitutorji tad-dikjarazzjoni ta’ nullità tal-klawżoli “ta’ rata minima” bin-natura ġdida tas-sentenza tagħha. Nammetti li m’iniex totalment konvint li dan huwa minnu, kif juri eżami ddettaljat tal-ġurisprudenza tal-Qorti tal‑Ġustizzja.

46.

B’hekk, fis-sentenza tat-30 ta’ April 2014, Kásler u Káslerné Rábai ( 20 ), il-Qorti tal-Ġustizzja kienet mistoqsija dwar jekk l-Artikolu 4(2) tad-Direttiva 93/13 għandux jiġi interpretat fis-sens li r-rekwiżit li klawżola kuntrattwali għandha tkun ifformulata b’mod ċar u li jinftiehem għandu jinftiehem bħala li jimponi mhux biss li l-klawżola kkonċernata tkun grammatikalment ċara u li tinftiehem għall-konsumatur, iżda wkoll li r-raġunijiet ekonomiċi sottostanti l-applikazzjoni tal-klawżola kuntrattwali jkunu ċari u li jinftiehmu minn dan l-istess konsumatur. Il-Qorti tal-Ġustizzja kkonstatat li dan ir-rekwiżit ta’ formulazzjoni ċara u li tinftiehem kien jinsab ukoll fl-Artikolu 5 tad-Direttiva 93/13 u fil-premessa għoxrin tagħha li tipprevedi li l-konsumatur għandu effettivament ikollu l-opportunità li jsir jaf il-klawżoli kollha tal-kuntratt ( 21 ). L-imsemmi rekwiżit, skont il-Qorti tal-Ġustizzja, “japplika fi kwalunkwe każ, inkluż meta klawżola tkun taqa’ taħt l-Artikolu 4(2) tad-Direttiva 93/13 u għaldaqstant tevita l-evalwazzjoni tan-natura inġusta tagħha msemmija fl-Artikolu 3(1) ta’ din id-direttiva” ( 22 ). Il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet ukoll li r-rekwiżit ta’ trasparenza li jinsab fl-Artikolu 4(2) tad-Direttiva 93/13 “għandu l‑istess portata bħal dik intiża bl-Artikolu 5” ( 23 ). Issa, fir-rigward tal-Artikolu 5, il-Qorti tal-Ġustizzja tfakkar il-portata tas-sentenza tagħha tal-21 ta’ Marzu 2013, RWE Vertrieb ( 24 ) fejn iddeċidiet li l-informazzjoni, qabel il-konklużjoni ta’ kuntratt, fuq il-kundizzjonijiet kuntrattwali u l-konsegwenzi ta’ din il-konklużjoni hija, għal konsumatur, ta’ importanza fundamentali, peress li huwa fuq din il-bażi li l-konsumatur jiddeċiedi li jintrabat kuntrattwalment mal-bejjiegħ jew fornitur ( 25 ). Għalhekk “[i]r-rekwiżit ta’ trasparenza tal-klawżoli kuntrattwali impost mid-Direttiva 93/13 għaldaqstant ma jistax jiġi ridott biss għan-natura komprensibbli fuq il-livelli formali u grammatikali tagħhom” ( 26 ) u għandu jinftiehem b’mod estensiv, fid-dawl tas-sistema ta’ protezzjoni implementata mid‑Direttiva 93/13 li hija bbażata fuq l-idea li l-konsumatur jinsab f’sitwazzjoni ta’ inferjorità meta mqabbel mal-bejjiegħ jew fornitur f’dak li jikkonċerna, b’mod partikolari, il-livell ta’ informazzjoni ( 27 ).

47.

Il-Qorti tal-Ġustizzja kkonkludiet li l-Artikolu 4(2) tad‑Direttiva 93/13 għandu jinftiehem fis-sens li r-“rekwiżit li klawżola kuntrattwali għandha tkun imfassla b’mod ċar u li jinftiehem għandu jinftiehem bħala li jimponi mhux biss li l-klawżola kkonċernata tkun tista’ tinftiehem mill-konsumatur fuq livell grammatikali, iżda wkoll li l-kuntratt jesponi b’mod trasparenti l-funzjonament konkret tal‑mekkaniżmu […] b’mod li dan il-konsumatur jitqiegħed f’pożizzjoni li jkun jista’ jevalwa, abbażi ta’ kriterji preċiżi u li jinftiehmu, il-konsegwenzi ekonomiċi li ser jirriżultaw fuqu minn dan il-kuntratt” ( 28 ). Barra minn hekk, il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet li, fil-każ konkret li kellha quddiemha, “hija l-qorti tar-rinviju li għandha tiddetermina jekk, fir-rigward tal-punti ta’ fatt rilevanti kollha, fosthom il-pubbliċità u l-informazzjoni tagħhom ipprovduti mill-kreditur fil-kuntest tan‑negozjar ta’ kuntratt ta’ self, konsumatur medju, […] setax mhux biss isir jaf bid-differenza, ġeneralment osservata fis-suq tat-titoli mobbli, bejn ir-rata tal-kambju tal-bejgħ u r-rata tal-kambju tax-xiri ta’ munita barranija, iżda wkoll jevalwa l-konsegwenzi ekonomiċi, li jistgħu jkunu sinjifikattivi għalih, tal‑applikazzjoni [tal-klawżola kontenzjuża] għall-kalkolu tal-ħlasijiet li huwa ser ikollu finalment iħallas u, għaldaqstant, l-ispiża totali tas-self li ħa” ( 29 ).

48.

Fis-sentenza tad-9 ta’ Lulju 2015, Bucura ( 30 ) mogħtija iktar tard, il-Qorti tal-Ġustizzja kienet mistiedna tippreċiża sa fejn il-mod li bih kienu fformulati ċerti klawżoli ta’ kuntratt ta’ kreditu u n-nuqqas li tissemma ċerta informazzjoni, kemm fil-mument tal-konklużjoni tal-kuntratt kif ukoll matul l-eżekuzzjoni tiegħu, seta’ jwassal lill-qorti tar-rinviju tikkonkludi li ċerti klawżoli tal-imsemmi kuntratt kienu ta’ natura inġusta. Wara li fakkret il-kontenut tal‑premessa wieħed u għoxrin u tal-Artikolu 5 tad-Direttiva 93/13, il‑Qorti tal-Ġustizzja ppreċiżat li “[d]an l-obbligu ta’ formulazzjoni [ċara u li tinftiehem] huwa iktar u iktar importanti fid-dawl tal-fatt li qorti nazzjonali għandha tevalwa n-natura inġusta ta’ klawżola fformulata bi ksur tiegħu, anki meta din il-klawżola tista’ tkun analizzata bħala li taqa’ taħt l-esklużjoni prevista fl-Artikolu 4(2) tad-Direttiva 93/13. Fil-fatt, għandu jitfakkar li l-klawżoli previsti minn din id-dispożizzjoni, filwaqt li jaqgħu taħt il-qasam kopert minn din id-direttiva, jaħarbu mill‑evalwazzjoni dwar in-natura inġusta tagħhom bil-każ biss li l-qorti nazzjonali tqis, wara eżami individwali ta’ kull każ, li huma ġew ifformulati mill-bejjiegħ jew mill-fornitur b’mod ċar u li jinftiehem” ( 31 ). Issa, minn ġurisprudenza ripetuta tal-Qorti tal-Ġustizzja jirriżulta ( 32 ) li għandha tingħata importanza fundamentali lill-informazzjoni pprovduta lill-konsumatur qabel il-konklużjoni tal-kuntratt. Barra minn hekk, “hija il-qorti tar-rinviju li għandha tiddetermina jekk il‑konsumatur medju […] jistax jevalwa abbażi tal-modalitajiet tal‑kalkolu tal-interessi annwali li jiġu kkomunikati lilu, il-konsegwenzi ekonomiċi tal-applikazzjoni tagħhom fuq il-kalkolu tal-iskadenzi li dan il-konsumatur fl-aħħar mill-aħħar ikollu jżomm u, għalhekk, l‑ispiża totali tas-self tiegħu” ( 33 ). Skont il-Qorti tal-Ġustizzja, “in-nuqqas li tissemma informazzjoni dwar il-kundizzjonijiet tar-rimbors tal-kreditu inkwistjoni kif ukoll dwar il-modalitajiet ta’ modifikazzjoni ta’ dawn il‑kundizzjonijiet matul il-kreditu huma elementi deċiżivi fil-kuntest tal‑analiżi minn qorti nazzjonali dwar jekk klawżola ta’ kuntratt ta’ self dwar l-ispejjeż tiegħu li fiha dawn ma jissemmewx hijiex ifformulata b’mod ċar u li jinftiehem fis-sens tal-Artikolu 4 tad-Direttiva [93/13]” ( 34 ). Jekk il-qorti nazzjonali tikkunsidra li dan ma huwiex il-każ, hija għandha tevalwa n-natura inġusta tagħha ( 35 ).

49.

Huwa minnu li s-sentenzi tat-30 ta’ April 2014, Kasler u Káslerné Rábai ( 36 ) u tad-9 ta’ Lulju 2015, Bucura ( 37 ) ngħataw wara s-sentenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema) tad-9 ta’ Mejju 2013. Madankollu, dawn huma biss segwitu loġiku ta’ serje sħiħa ta’ sentenzi preċedenti, fosthom is-sentenza tal-21 ta’ Marzu 2013, RWE Vertrieb ( 38 ) li għaliha t-Tribunal Supremo (qorti suprema) għamlet riferiment qawwi fis-sentenza tagħha tad-9 ta’ Mejju 2013 u li diġà kienet tenfasizza r-relazzjoni bejn ir‑rekwiżit tat-trasparenza previst fl-Artikolu 5 tad-Direttiva 93/13 u l‑importanza fundamentali tal-informazzjoni minn qabel il-konklużjoni tal-kuntratt sabiex ikun żgurat il-kunsens informat tal-konsumatur ( 39 ).

50.

Barra minn hekk, dejjem fis-sentenza RWE Vertrieb ( 40 ), jitfakkar li, “skont ġurisprudenza stabbilita, l-interpretazzjoni li l-Qorti tal‑Ġustizzja tagħti lil regola tad-dritt tal-Unjoni, fl-eżerċizzju tal‑ġurisdizzjoni mogħtija lilha mill-Artikolu 267 TFUE, tikkjarifika u tispeċifika t-tifsira u l-portata ta’ din ir-regola, kif għandha jew kellha tinftiehem u tiġi applikata mill-mument li daħlet fis-seħħ. Minn dan jirriżulta li r-regola hekk interpretata tista’ u għandha tiġi applikata mill‑qorti għal relazzjonijiet legali li nħolqu u ġew ikkostitwiti qabel is-sentenza li tiddeċiedi fuq it-talba għal interpretazzjoni, jekk, barra minn hekk, il-kundizzjonijiet li jippermettu li tiġi mressqa kawża quddiem il-qrati kompetenti dwar l-applikazzjoni tal-imsemmija regola jkunu ssodisfatti” ( 41 ). Is-sentenza RWE Vertrieb ( 42 ) waħedha diġà kienet iż-żerriegħa tas-sentenzi Kasler u Káslerné Rábai ( 43 ) u Bucura ( 44 ). Għalhekk, billi kklassifikat il-klawżoli “ta’ rata minima” bħala klawżoli inġusti minħabba, b’mod partikolari, in-nuqqas ta’ informazzjoni suffiċjenti minn qabel, it-Tribunal Supremo (qorti suprema) ma aġixxietx lil hinn mid-dritt tal-Unjoni, billi tat livell ta’ protezzjoni ogħla lill-konsumatur meta mqabbel ma’ dak mogħti mid-Direttiva 93/13, iżda, għall‑kuntrarju, applikat il-provvedimenti kontenuti f’din tal-aħħar ( 45 ).

51.

Wara li ġie stabbilit dan, ser nipproċedi issa bl-analiżi tal‑Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13.

52.

Wara li ġie kkonstatat li l-formulazzjoni tal-Artikolu 6(1) tad‑Direttiva 93/13 ma huwiex nieqes minn ċerta ambigwità, jiena ser indur lejn il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja sabiex nidentifika l‑prinċipji ewlenin li jiggwidaw l-interpretazzjoni tagħha tad-Direttiva 93/13 b’mod ġenerali u tal-Artikolu 6(1) ta’ din id-direttiva b’mod partikolari. Fl-aħħar nett jiena ser napplika l-konklużjonijiet intermedjarji li għamilt f’dan il-każ.

53.

Fil-preżenza ta’ klawżoli inġusti, id-Direttiva 93/13 timponi fuq l-Istati Membri, minn naħa, li jipprovdu li dawn “kif previst fil‑liġi nazzjonali tagħhom, ma jkunux jorbtu lill-konsumatur” [Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13] u, min-naħa l-oħra, “jiżguraw li, fl‑interessi tal-konsumaturi u l-kompetituri, jeżistu mezzi adegwati u effettivi biex jipprevjenu li jibqgħu jintużaw klawżoli inġusti f’kuntratti konklużi mal-konsumaturi mill-bejjiegħa jew fornituri” [Artikolu 7(1) tad-Direttiva 93/13].

54.

Għandu jiġi kkonstatat li l-leġiżlatur tal-Unjoni ma marx iktar lil hinn fid-definizzjoni tas-sanzjoni ta’ klawżoli inġusti u, b’mod partikolari, tal-kundizzjonijiet li fihom in-nuqqas ta’ effett vinkolanti tagħhom, meħtieġ skont l-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13, għandu jiġi organizzat mill-Istati Membri. L-użu tal-preżent indikattiv (“ma jkunux jorbtu”) ma jindika xejn dwar l-eventwali intenzjoni tal‑imsemmi leġiżlatur li jagħti lin-nuqqas ta’ effett vinkolanti dimensjoni retroattiva ( 46 ). Dan l-istess leġiżlatur għażel b’mod ċar li ma jużax vokabularju legali iktar preċiż kif kien ikun, pereżempju, riferiment espliċitu għan-nullità, għall-annullament jew għar‑riżoluzzjoni. L-espressjoni użata hija għal kollox newtrali ( 47 ), kif diġà rrilevat l-Avukat Ġenerali Trstenjak fil-konklużjonijiet tagħha mogħtija fil-Kawża Invitel ( 48 ).

55.

Din in-newtralità hija spjegata naturalment mir-riferiment espliċitu magħmul għal-liġijiet nazzjonali ( 49 ). Dan huwa suffiċjenti sabiex l-Istati Membri jibqgħalhom is-setgħa kollha sabiex jippreċiżaw, fil‑kundizzjonijiet li jixtiequ, in-nuqqas ta’ natura vinkolanti ta’ klawżoli inġusti? Sabiex tiġi kkjarifikata l-portata ta’ dan l-artikolu u peress li waħdu t-test tiegħu huwa insuffiċjenti għal dan il-għan, huwa neċessarju li nerġgħu nirreferu għall-ġurisprudenza tal-Qorti tal‑Ġustizzja dwar id‑Direttiva 93/13 b’mod ġenerali u dwar l-Artikolu 6(1) ta’ din id-direttiva b’mod partikolari.

56.

Il-Qorti tal-Ġustizzja enfasizzat, diversi drabi, il-funzjoni li għandha d-Direttiva 93/13 fl-ordinament ġuridiku tal-Unjoni.

57.

Ser infakkar biss li s-sistema ta’ protezzjoni stabbilita mid‑Direttiva 93/13 hija bbażata fuq l-idea li l-konsumatur jinsab f’sitwazzjoni ta’ inferjorità meta mqabbel mal-bejjiegħ jew mal-fornitur, għal dak li jikkonċerna kemm is-setgħa ta’ negozjar kif ukoll il-livell ta’ informazzjoni, sitwazzjoni li twasslu sabiex jaderixxi mal-kundizzjonijiet stabbiliti minn qabel mill-bejjiegħ jew mill-fornitur, mingħajr ma jkun jista’ jeżerċita influwenza fuq il-kontenut tagħhom ( 50 ). Fid-dawl ta’ tali sitwazzjoni ta’ inferjorità, l-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13 hija dispożizzjoni imperattiva li hija intiża li tissostitwixxi l-ekwilibriju formali li l-kuntratt jistabbilixxi bejn id-drittijiet u l-obbligi tal-partijiet kontraenti b’ekwilibriju reali li jista’ jistabbilixxi mill-ġdid l-ugwaljanza bejn dawn tal-aħħar ( 51 ). Huwa għalhekk li l-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet b’mod ripetut li l-qorti nazzjonali għandha tevalwa ex officio n-natura inġusta ta’ klawżola ta’ kuntratt li taqa’ taħt il-kamp ta’ applikazzjoni ta’ din id-direttiva u, b’hekk, għandha tirrimedja l-iżbilanċ bejn il‑konsumatur u l-bejjiegħ jew il-fornitur ( 52 ). B’hekk sabiex tiġi żgurata l‑protezzjoni mixtieqa mid-Direttiva 93/13, is-sitwazzjoni ta’ inugwaljanza bejn il-konsumatur u l-bejjiegħ jew il-fornitur tista’ tiġi kkumpensata biss permezz ta’ intervent pożittiv li ma jkunx biss min-naħa tal-partijiet fil-kuntratt ( 53 ).

58.

Barra minn hekk, il-Qorti tal-Ġustizzja ma waqfitx tfakkar li d‑Direttiva 93/13 tikkostitwixxi, fl-integralità tagħha, miżura indispensabbli għat-twettiq tal-kompiti mogħtija lill-Unjoni u, b’mod partikolari, sabiex jogħlew il-livell u l-kwalità tal-ħajja f’din tal-aħħar ( 54 ). Huwa minħabba n-natura u l-portata tal-interess pubbliku li jikkostitwixxi l-bażi tal-protezzjoni mogħtija lill-konsumaturi li d‑Direttiva 93/13 teżiġi li l-Istati Membri għandhom jipprovdu mezzi xierqa u effettivi “biex jipprevjenu li jibqgħu jintużaw klawżoli inġusti f’kuntratti konklużi mal-konsumaturi mill-bejjiegħa jew fornituri” ( 55 ).

59.

Sabiex jiġu ddeterminati b’mod iktar preċiż il-konsegwenzi li għandhom jinsiltu mid-dikjarazzjoni tan-natura inġusta ta’ klawżola kuntrattwali, il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet li għandu jsir riferiment kemm għall-kliem tal-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13 kif ukoll għall-għanijiet u għall-istruttura ġenerali ta’ din tal-aħħar ( 56 ). Għal dak li jirrigwarda l-formulazzjoni tal-Artikolu 6(1), il-Qorti tal‑Ġustizzja kkonstatat, “minn naħa, li l-ewwel parti tas-sentenza ta’ din id-dispożizzjoni, filwaqt li tirrikonoxxi lill-Istati Membri ċertu marġni ta’ awtonomija f’dak li jikkonċerna d-definizzjoni tas-sistemi legali applikabbli għall-klawżoli inġusti, jimponi madankollu espressament li jiġi previst li l-imsemmija klawżoli ‘ma jkunux jorbtu lill-konsumatur’” ( 57 ). Il-qrati nazzjonali għandhom għalhekk “jisiltu l‑konsegwenzi kollha li jirriżultaw minnhom skont id-dritt nazzjonali, sabiex il-konsumatur ma jkunx marbut mill-imsemmija klawżoli” ( 58 ). Skont il-kliem tal-Qorti tal-Ġustizzja stess, “mill-formulazzjoni tal‑[…]Artikolu 6(1) [tad-Direttiva 93/13] jirriżulta li l-qrati nazzjonali għandhom sempliċement ma japplikawx klawżola kuntrattwali inġusta sabiex din ma tħallix [ma tipproduċix] effetti vinkolanti fil-konfront tal-konsumatur” ( 59 ).

60.

Il-klawżoli inġusti “ma jkunux jorbtu”, fis-sens tal‑Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13, meta l-qorti nazzjonali ma tapplikahomx ( 60 ) minħabba n-natura dissważiva tal-“pur u sempliċi nuqqas ta’ applikazzjoni” ( 61 ). Il-Qorti tal-Ġustizzja tikkunsidra, f’dan ir‑rigward, li klawżola inġusta ma tistax tkun irriveduta mill-qorti nazzjonali iżda għandha, għall-kuntrarju, ma tkunx applikata ( 62 ). L‑effettività tas-sanzjoni ta’ klawżoli inġusti hija għalhekk evalwata fir-rigward tal-għan li jitwaqqaf l-użu tagħha ( 63 ). Madankollu, dan l-għan għandu jiġi abbandunat meta l-konsumatur ikollu l-volontà espressa li jibqa’ marbut minn klawżola kuntrattwali minkejja n-natura inġusta tagħha ( 64 ).

61.

Il-Qorti tal-Ġustizzja waqfet hawnhekk fil-preċiżjoni tagħha dwar il-mod li bih in-nuqqas ta’ natura vinkolanti għandu jkun ipperċepit fl-ordinamenti ġuridiċi nazzjonali. Probabbilment, ma huwiex il-kompitu tagħha li tagħmel dan preċiżament għaliex il-modalitajiet ta’ din l‑organizzazzjoni għandhom ikunu deċiżi mill-Istati Membri stess. Għalhekk huwa loġiku li, fil-ġurisprudenza tagħha, il-Qorti tal-Ġustizzja donnha tipprevedi n-nullità ta’ klawżoli inġusti mhux bħala l-uniku mezz sabiex ikun issodisfatt ir-rekwiżit stabbilit mill‑Artikolu 6(1) tad‑Direttiva 93/13, iżda bħala possibbiltà fost oħrajn. Dan huwa dak li jirriżulta b’mod partikolari mis-sentenza tagħha tas-26 ta’ April 2012, Invitel ( 65 ) li permezz tagħha ddeċidiet li leġiżlazzjoni nazzjonali li tipprevedi li d‑dikjarazzjoni, minn qorti, tan-nullità ta’ klawżola inġusta tapplika fir‑rigward ta’ kull konsumatur li jkun ikkonkluda kuntratt ma’ bejjiegħ jew ma’ fornitur li juża din il-klawżola tissodisfa r-rekwiżiti tal-Artikolu 6(1), moqri flimkien mal-Artikolu 7(1) u (2) tad-Direttiva 93/13 ( 66 ) u li “l‑applikazzjoni ta’ sanzjoni ta’ nullità ta’ klawżola inġusta […] tiggarantixxi li dawn il-konsumaturi ma jkunux marbuta bl-imsemmija klawżola, mingħajr madankollu ma teskludi tipi oħra ta’ sanzjonijiet adegwati u effettivi previsti bil-leġiżlazzjonijiet nazzjonali” ( 67 ). Il-Qorti tal-Ġustizzja reġgħet iddeċidiet, ftit ta’ żmien wara, li leġiżlazzjoni nazzjonali “li tkun tipprevedi li l-klawżoli ddikjarati inġusti huma nulli, tissodisfa r-rekwiżiti tal-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13” ( 68 ).

62.

X’tagħlimiet joħorġu minn din il-ġurisprudenza abbondanti?

63.

Skont il-qari tiegħi ta’ din il-ġurisprudenza, ma jidhirlix li din il-ġurisprudenza tistabbilixxi relazzjoni sistematika jew awtomatika bejn l-Artikolu 6(1) tal-imsemmija direttiva u n-nullità ta’ klawżoli inġusti. Fi kliem ieħor, in-nullità donnha ma tirrappreżentax, għall-Qorti tal-Ġustizzja, l-unika soluzzjoni legali għar‑rekwiżit tan-nuqqas ta’ natura vinkolanti ta’ klawżoli inġusti. Dan huwa dak li jirriżulta minn formula oħra li wieħed isib, pereżempju, fis‑sentenza tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-21 ta’ Jannar 2015, Unicaja Banco u Caixabank fejn hija indikat li “l-qorti nazzjonali, [għandha tkun tista’] tislet il-konsegwenzi kollha tan-natura inġusta eventwali, fid-dawl tad-Direttiva 93/13, tal-klawżola […] billi tipproċedi, jekk ikun meħtieġ, għall-annullament tagħha” ( 69 ).

64.

Għalhekk il-Qorti tal-Ġustizzja ma mlietx, b’mod awtorevoli, l‑impreċiżjoni tal-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13. Hija ma marritx lil hinn minn din in-newtralità — u jista’ jkun li ma setgħetx tmur. Fil-fatt, kieku l-Qorti tal-Ġustizzja llum tiddeċiedi li dan l-artikolu għandu jkun interpretat fis-sens li, fil-preżenza ta’ klawżola inġusta, il-qorti nazzjonali għandha tikkonstata n-nullità tal-imsemmija klawżoli u tagħti dritt korrelattiv ta’ ħlas lura in integrum, jiġifieri sa mill-mument tal‑konklużjoni tal-kuntratt, hija ċċaħħad minn kull effett utili r‑riferiment espliċitu magħmul minn din id-dispożizzjoni għal-liġijiet nazzjonali u għalhekk ikun diffiċli li taħrab il-kritika tal-armonizzazzjoni ġudizzjarja ( 70 ).

65.

Inkompli billi nirrileva li l-istat tal-liġi nazzjonali huwa kompletament ħafna ma’ dak li teħtieġ id-Direttiva 93/13. Fil-fatt, mill-proċess jirriżulta b’mod ċar li s-sanzjoni prinċipali, fl-ordinament ġuridiku Spanjol, ta’ klawżoli inġusti, hija n-nullità, li tagħti dritt għal restitutio in integrum ( 71 ). Dan huwa l-livell massimu tas-sanzjoni ċivili li telimina l-effetti kollha tal-klawżola inġusta. Madankollu, dak li jqajjem problema fit-tliet kawżi ineżami, huwa l-fatt li l-qorti suprema rrikorriet għal metodu proċedurali li jippermettilha tillimita ratione temporis l-effetti tas-sentenzi tagħha. L-użu ta’ din il-possibbiltà kellu bħala riżultat, fir-rigward tas-sanzjoni ta’ klawżoli “ta’ rata minima”, is‑sitwazzjoni segwenti.

66.

Sa mid-9 ta’ Mejju 2013, il-klawżoli “ta’ rata minima” għandhom jisparixxu mill-ordinament ġuridiku Spanjol. Dawn għandhom ikunu eliminati mill-kuntratti eżistenti u l-bejjiegħa jew il-fornituri ma jistgħux jinkluduhom iktar f’kuntratti ġodda peress li kull bejjiegħ jew fornitur li jintroduċi dawn il-klawżoli wara din id-data ser ikun ikkundannat kemm sabiex jelimina l-imsemmija klawżoli kif ukoll sabiex jirrimborsa l-ammonti mħallsa abbażi tagħhom. Fi kliem ieħor, l-effetti kollha tan-nullità — is‑sanzjoni prinċipali — huma żgurati sa mid-9 ta’ Mejju 2013.

67.

Għal dak li jirrigwarda l-perijodu preċedenti, minkejja li l‑klawżoli “ta’ rata minima” huma ddikjarati inġusti, u għalhekk nulli, il‑bejjiegħa jew il-fornituri ma għandhomx l-obbligu li jħallsu lura l‑ammonti mħallsa abbażi tagħhom minħabba ċirkustanzi eċċezzjonali li l-qorti suprema tikkunsidra li jeżistu, marbuta essenzjalment mad‑dimensjoni endemika tal-problema.

68.

Peress li d-dritt tal-Unjoni ma jarmonizzax la s-sanzjonijiet applikabbli fil-każ tar-rikonoxximent tan-natura inġusta ta’ klawżola ( 72 ), u lanqas il-kundizzjonijiet li fihom qorti suprema tiddeċiedi li tillimita l‑effetti tas-sentenzi tagħha, is-sitwazzjoni preżenti taqa’ fl-ordinament ġuridiku intern tal-Istati Membri skont il-prinċipju tal-awtonomija proċedurali. Madankollu, dawn il-modalitajiet ma għandhomx ikunu inqas favorevoli minn dawk li jirregolaw sitwazzjonijiet simili ta’ natura interna (prinċipju ta’ ekwivalenza) u lanqas ma għandhom ikunu amministrati b’mod li fil-prattika jirrendi impossibbli jew eċċessivament diffiċli l-eżerċizzju tad-drittijiet mogħtija mill‑ordinament ġuridiku tal-Unjoni (prinċipju ta’ effettività) ( 73 ).

69.

Għal dak li jirrigwarda, fl-ewwel lok, il-prinċipju ta’ ekwivalenza, dan jeħtieġ li r-regola nazzjonali inkwistjoni tapplika bl-istess mod għal azzjonijiet ibbażati fuq ksur tad-dritt tal-Unjoni u għal dawk ibbażati fuq nuqqas ta’ osservanza tad-dritt nazzjonali li jkollhom suġġett u kawża simili ( 74 ). Bla ħsara għal verifiki eventwali ulterjuri mill‑qrati tar-rinviju, mill-proċess jirriżulta, u b’mod partikolari mill‑osservazzjonijiet bil-miktub tal-Gvern Spanjol, li t-Tribunal Supremo (qorti suprema) ma tirriżervax il-possibbiltà li tillimita ratione temporis l-effetti tas-sentenzi tagħha għall-kawżi biss li jirrigwardaw id-dritt tal-Unjoni u li hija diġà użat din il-possibbiltà f’kontroversji purament interni ( 75 ). Meħuda minn perspettiva oġġettiva, il-possibbiltà li t-Tribunal Supremo (qorti suprema) tillimita ratione temporis l-effetti tas‑sentenzi tagħha ma hijiex, fil-fehma tiegħi, ta’ natura li tqajjem dubju dwar il-konformità tagħha mal-prinċipju ta’ ekwivalenza.

70.

Għal dak li jirrigwarda, fit-tieni lok, il-prinċipju ta’ effettività, il‑Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet b’mod ripetut li kull każ fejn tqum il‑kwistjoni dwar jekk dispożizzjoni proċedurali nazzjonali tirrendix impossibbli jew eċċessivament diffiċli l-applikazzjoni tad-dritt tal‑Unjoni għandu jiġi analizzat billi jittieħdu inkunsiderazzjoni l-post ta’ din id-dispożizzjoni ( 76 ) fil-proċedura kollha, l‑iżvolġiment tagħha u l‑partikolaritajiet tagħha quddiem id-diversi istanzi nazzjonali u li, minn din il-perspettiva, hemm lok li jittieħdu inkunsiderazzjoni, jekk ikun il-każ, il-prinċipji li huma l-bażi tas-sistema legali nazzjonali, bħalma huwa, b’mod partikolari, il-prinċipju ta’ ċertezza legali ( 77 ). Għalhekk, l-effett tal‑limitazzjoni ratione temporis tal-effetti tas-sentenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema) fuq l-effettività tad-Direttiva 93/13 għandu jkun, minn naħa, evalwat, fid-dawl tal-għan li hija trid tilħaq billi jittieħdu inkunsiderazzjoni, min-naħa l-oħra, il-prinċipji tal-ordinament ġuridiku nazzjonali li wasslu għad-deċiżjoni li tillimita l-imsemmija effetti.

71.

Fid-dawl tal-għan li għandu jintlaħaq mid-Direttiva 93/13, kif tfakkar fl-analiżi tal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja, is-sanzjoni ta’ klawżoli inġusti skont l-Artikoli 6 u 7 tad-Direttiva 93/13 għandu jkollha effett dissważiv fir-rigward tal-bejjiegħ jew tal-fornitur u għandha tkun intiża sabiex tistabbilixxi mill-ġdid bilanċ reali bejn dan tal-aħħar u l‑konsumatur. Kif fakkart iktar ’il fuq, mid-9 ta’ Mejju 2013, il‑bejjiegħa jew il-fornituri ma għandhomx jużaw iktar il-klawżoli “ta’ rata minima” ( 78 ) u dawn il-klawżoli għandhom jisparixxu mill-kuntratti eżistenti. L-effett dissważiv huwa żgurat b’mod sħiħ għaliex kull bejjiegħ jew fornitur li, wara d-9 ta’ Mejju 2013, jintroduċi tali klawżoli fil-kuntratti tiegħu ser ikun ikkundannat jelimina l-imsemmija klawżoli kif ukoll iħallas lura l-ammonti mħallsa abbażi tagħhom. L-aġir tal-bejjiegħ jew tal-fornitur għandu għalhekk neċessarjament jinbidel sa mid-9 ta’ Mejju 2013 u l-effettività tad-Direttiva hija, pro futuro, żgurata b’mod sħiħ.

72.

Jibqa’ li tiġi eżaminata s-sitwazzjoni qabel id-9 ta’ Mejju 2013. Il-klawżoli “ta’ rata minima” jibqgħu kkunsidrati inġusti u nulli iżda din in-nullità tieħu l-effetti kollha tagħha biss sa mid-data tas-sentenza tal-qorti suprema li tikkonstataha. Sabiex tiġġustifika tali posponiment fiż-żmien, it-Tribunal Supremo (qorti suprema) ibbażat ruħha fuq serje ta’ argumenti ( 79 ), fosthom il-ħarsien taċ-ċertezza legali minħabba n-natura novatriċi tad-deċiżjoni tagħha — evalwazzjoni li madankollu jiena ma naqbilx magħha ( 80 ) — u minħabba ċ-ċirkustanzi eċċezzjonali inkwistjoni. Dwar dan il-punt, it-Tribunal Supremo (qorti suprema) insistiet b’mod partikolari fuq id-dimensjoni endemika tal-użu tal-klawżoli “ta’ rata minima” u mbagħad ibbilanċjat bejn, minn naħa, il-protezzjoni dovuta lill-konsumaturi b’mod partikolari skont id-Direttiva 93/13 u, min-naħa l-oħra, il-kwistjonijiet makroekonomiċi tas-sistema bankarja ta’ Stat Membru diġà mdgħajfa.

73.

Bil-kundizzjoni li hija tibqa’ eċċezzjonali, tali linja donnha hija ammissibbli wkoll fir-rigward tal-prinċipju ta’ effettività. Il-Qorti tal‑Ġustizzja diġà aċċettat li l-protezzjoni tal-konsumatur ma hijiex assoluta ( 81 ). Fuq kollox, ma jidhirx b’mod evidenti li, sabiex jintlaħaq mill-ġdid bilanċ bejn il-konsumatur u l-bejjiegħ jew il-fornitur, kien neċessarju, jew anki possibbli ( 82 ), li f’kull każ, jitħallas lura kull ammont imħallas abbażi ta’ klawżola “ta’ rata minima”. Sabiex jintlaħaq il-bilanċ tant imfittex mid-Direttiva, ma għandux ikun iffavorit il-konsumatur. Skont id-data tal-konklużjoni tal-kuntratti ta’ self, in-nuqqas ta’ effett kompletament retroattiv ma jkollux neċessarjament bħala riżultat li ma jiġix stabbilit mill-ġdid bilanċ. Din il-konstatazzjoni hija, fl-opinjoni tiegħi, ikkorroborata minn żewġ kunsiderazzjonijiet essenzjali fl-evalwazzjoni magħmula mit-Tribunal Supremo (qorti suprema), jiġifieri, l-ewwel nett, il‑konsumatur marbut b’kuntratt ta’ self li jinkludi klawżola “ta’ rata minima” seta’ faċilment itemm il-kuntratt tiegħu u jibdel l-istabbiliment bankarju u, it-tieni nett, l-applikazzjoni tal-klawżola “ta’ rata minima” ma għandhiex bħala konsegwenza tibdil sostanzjali tal-ammont mensili dovut mill-konsumaturi.

74.

Fir-rigward tan-neċessità li jittieħdu inkunsiderazzjoni l-prinċipji tal-ordinament ġuridiku nazzjonali li wasslu għad-deċiżjoni li jiġu limitati ratione temporis l-effetti tas-sentenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema), iċ-ċertezza legali li tqajjem din tal-aħħar — inqas minħabba n-natura novatriċi tad-deċiżjoni tagħha, nerġa’ ngħid, milli minħabba l-varjetà ta’ sitwazzjonijiet legali potenzjalment affettwati li jistgħu jikkontestaw l-istabbiltà ta’ settur ekonomiku — hija preokkupazzjoni li tinsab ukoll fl-ordinament ġuridiku tal-Unjoni.

75.

Għalhekk, f’dawn iċ-ċirkustanzi, la l-effettività tad-drittijiet mogħtija mid-Direttiva 93/13 u lanqas l-għanijiet li trid tilħaq din tal‑aħħar ma jidhru li huma affettwati mid-deċiżjoni tat-Tribunal Supremo (qorti suprema) li tillimita ratione temporis l-effetti tad‑dikjarazzjoni ta’ nullità ta’ klawżoli inġusti.

76.

Mill-kunsiderazzjonijiet preċedenti jirriżulta li l-Artikolu 6(1) tad-Direttiva 93/13, moqri fid-dawl tal-prinċipji ta’ ekwivalenza u ta’ effettività, għandu jiġi interpretat fis-sens li, f’ċirkustanzi bħal dawk tal-kawżi prinċipali, ma jipprekludix deċiżjoni ta’ qorti suprema li permezz tagħha din tal-aħħar tikkonstata n-natura inġusta ta’ klawżoli “ta’ rata minima”, tordna l-waqfien tal‑użu tagħhom u l-eliminazzjoni tagħhom mill-kuntratti eżistenti u tiddikjara n-nullità tagħhom filwaqt li tillimita, minħabba ċirkustanzi eċċezzjonali, l-effetti, b’mod partikolari restitutorji, ta’ din in-nullità mid-data tal-ewwel sentenza tagħha mogħtija f’dan is-sens.

77.

Jiena nikkunsidra li r-risposta li nipproponi li l-Qorti tal‑Ġustizzja għandha tagħti għad-domandi magħmula fil-Kawża C‑154/15 u għall-ewwel domanda komuni għall-Kawżi C‑307/15 u C‑308/15 hija suffiċjenti sabiex il-qrati tar-rinviju jkunu jistgħu jiddeċiedu l-kawżi prinċipali. Għalhekk, ma jidhirlix li huwa utili li nirrispondi għad-domandi l-oħra magħmula.

78.

Nixtieq, madankollu, nagħmel numru ta’ rimarki konklużivi sabiex inneħħi kull ambigwità, fid-dawl tal-kwistjonijiet sistematiċi ta’ dawn il-kawżi.

79.

Insostni li s-soluzzjoni proposta tapplika biss għaċ-ċirkustanzi partikolari tal-imsemmija kawżi u li tali limitazzjoni, li tirriżulta minn qorti suprema, għandha tibqa’ eċċezzjonali.

80.

Barra minn hekk, is-soluzzjoni li jiena nipproponi bl-ebda mod ma għandha tagħti validità lill-argument li l-qrati nazzjonali jistgħu jew għandhom japplikaw il-kriterji użati mill-Qorti tal-Ġustizzja stess meta din tintalab tillimita l-effetti tas-sentenzi tagħha. Il-modalitajiet li jorganizzaw il-kundizzjonijiet li fihom qorti suprema ta’ Stat Membru tista’ tillimita l-effetti tas-sentenzi tagħha jaqgħu, mal-ewwel daqqa ta’ għajn, taħt l-awtonomija proċedurali tal-Istati Membri fil-limiti tal‑prinċipji ta’ ekwivalenza u ta’ effettività tad-dritt tal-Unjoni. Din hija r-raġuni għaliex analiżi iktar profonda tal-kriterji ta’ bona fide u tar-riskji ta’ diffikultajiet gravi, fis-sens tal-ġurisprudenza RWE Vertrieb ( 83 ) li għaliha t-Tribunal Supremo (qorti suprema) irreferiet diversi drabi, ma jidhirlix li, fi kwalunkwe każ, hija effettiva. Għall-kuntrarju, huwa importanti li jitfakkar li l-Qorti tal-Ġustizzja tibqa’ fundamentalment kompetenti, għall-finijiet tas-sovranità u tal-applikazzjoni uniformi tad-dritt tal-Unjoni, li tevalwa l-konformità mad-dritt tal‑Unjoni tal-kundizzjonijiet stabbiliti fuq livell nazzjonali dwar il‑limitazzjoni ratione temporis tal-effetti tas-sentenzi tal-qrati supremi mogħtija fil-funzjoni tagħhom li jiddeċiedu dwar dritt komuni tad-dritt tal-Unjoni.

81.

Fl-aħħar nett, mill-formulazzjoni tat-tmien domanda preliminari magħmula fil-Kawża C‑308/15 jirriżulta li l-qorti tar-rinviju titlaq mill‑premessa li hemm obbligu li l-limitazzjoni tal-effetti restitutorji li jirriżultaw min-nullità ta’ klawżola “ta’ rata minima”, kif deċiża fil-kuntest ta’ azzjoni kollettiva quddiem it-Tribunal Supremo (qorti suprema), tiġi estiża għall-azzjonijiet individwali mibdija kontra bejjiegħa jew fornituri li ma kinux tressqu quddiem it-Tribunal Supremo (qorti suprema) f’din il-kawża kollettiva. Il-Gvern Spanjol, kemm fl-osservazzjonijiet bil-miktub tiegħu kif ukoll fis-seduta, iddikjara li tali regola li tawtorizza tali estensjoni awtomatika ma hijiex irrikonoxxuta fl-ordinament ġuridiku Spanjol ( 84 ). Għalkemm huwa minnu li l-ġurisprudenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema) topera bħala tkomplija tal-ordinament ġuridiku Spanjol ( 85 ), dan huwa bla ħsara għall-possibbiltà ta’ kull qorti li jkollha quddiemha azzjoni għall-konstatazzjoni tan-natura inġusta ta’ klawżola “ta’ rata minima” li tagħmel l-analiżi tagħha taċ-ċirkustanzi u li tevalwa jekk, fil-każ partikolari li jkollha quddiemha, dawn iċ‑ċirkustanzi humiex identiċi, li għandu jwassalha, jekk ikun il-każ, sabiex tapplika l-ġurisprudenza tat-Tribunal Supremo (qorti suprema). F’dawn iċ-ċirkustanzi, it-tmien domanda preliminari magħmula fil‑kuntest tal-Kawża C‑308/15 ma titlobx kunsiderazzjonijiet addizzjonali min‑naħa tal-Qorti tal-Ġustizzja. Fi kwalunkwe każ, peress li s‑soluzzjoni sostnuta mit-Tribunal Supremo (qorti suprema) ma jidhirlix li hija inkompatibbli mad-dritt tal-Unjoni, l-applikazzjoni tagħha, mill‑qrati ordinarji, hija ta’ natura li tippreżerva l-prinċipju ta’ ugwaljanza kif ukoll dak tal-ekonomija tal-ġudizzju.

82.

Fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, nissuġġerixxi lill‑Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi kif ġej għad-domandi preliminari magħmula mill-Juzgado de lo Mercantil no1 de Grenade (qorti tal-kummerċ nru 1 ta’ Granada) u mill-Audiencia Provincial de Alicante (qorti provinċjali ta’ Alicante):

L-Artikolu 6(1) tad-Direttiva tal-Kunsill 93/13/KEE, tal-5 ta’ April 1993, dwar klawżoli inġusti f’kuntratti mal-konsumatur, moqri fid-dawl tal-prinċipji ta’ ekwivalenza u effettività, għandu jiġi interpretat fis-sens li, f’ċirkustanzi bħal dawk tal-kawżi prinċipali, ma jipprekludix deċiżjoni ta’ qorti suprema li permezz tagħha din tal-aħħar tikkonstata n-natura inġusta ta’ klawżoli “ta’ rata minima”, tordna l-waqfien tal-użu tagħhom u l‑eliminazzjoni tagħhom minn kuntratti eżistenti u tiddikjara n-nullità tagħhom filwaqt li tillimita, minħabba ċirkustanzi eċċezzjonali, l-effetti, b’mod partikolari restitutorji, ta’ din in-nullità mid-data tal-ewwel sentenza tagħha mogħtija f’dan is-sens.