1. 

Bis-saħħa ta’ dispożizzjoni tranżitorja li ġejja mis-Sitt Direttiva tal-VAT ( 2 ), li kienet oriġinarjament maħsuba sabiex tapplika għal ħames snin, mill-1 ta’ Jannar 1978, iżda li għadha tagħmel parti mid-Direttiva tal-VAT li hemm bħalissa ( 3 ), il-Belġju eżenta servizzi pprovduti minn avukati mill-VAT sal-31 ta’ Diċembru 2013. Kien l-uniku Stat Membru li għamel użu minn din id-deroga.

2. 

Għadd ta’ kunsilli tal-avukatura fil-Belġju, flimkien ma’ diversi assoċjazzjonijiet tad-drittijiet tal-bniedem u umanitarji kif ukoll għadd ta’ individwi li kienu ħallsu drittijiet ta’ avukati suġġetti għall-VAT, ressqu proċeduri quddiem il-Cour constitutionnelle (qorti kostituzzjonali) fejn ikkontestaw it-tneħħija ta’ din l-eżenzjoni b’effett mill-1 ta’ Jannar 2014. Il-punt ewlieni tal-argumenti tagħhom huwa li ż-żieda li rriżultat fl-ispejjeż tal-litigazzjoni tikser diversi garanziji għad-dritt ta’ aċċess għall-ġustizzja.

3. 

Qabel ma tiddeċiedi dwar dawn l-argumenti, il-Cour constitutionnelle (qorti kostituzzjonali) qiegħda titlob deċiżjoni preliminari dwar l-interpretazzjoni u l-validità ta’ ċerti dispożizzjonijiet tad-Direttiva tal-VAT.

4.

L-Artikolu 6(1) tal-Konvenzjoni għall-Protezzjoni tad-Drittijiet tal-Bniedem u tal-Libertajiet Fundamentali (iktar ’il quddiem “il-KEDB”) ( 4 ) jipprovdi, b’mod partikolari: “Fid-deċiżjoni tad-drittijiet ċivili u tal-obbligi tiegħu jew ta’ xi akkuża kriminali kontra tiegħu, kulħadd huwa intitolat għal smigħ imparzjali u pubbliku fi żmien raġonevoli minn tribunal indipendenti u imparzjali mwaqqaf b’liġi. Fost id-drittijiet iggarantiti mill-Artikolu 6(3) għal kull min jiġi akkużata b’reat hemm id-dritt “li jiddefendi ruħu persunalment jew permezz ta’ assistenza legali magħżula minnu stess jew, jekk ma jkollux mezzi biżżejjed li jħallas l-assistenza legali, din għandha tingħata lilu b’xejn meta l-interessi tal-ġustizzja jeħtieġu hekk”.

5.

L-Artikolu 14(1) tal-Patt Internazzjonali dwar id-Drittijiet Ċivili u Politiċi (iktar ’il quddiem l-“ICCPR”) ( 5 ) jipprovdi, b’mod partikolari li: “Kull persuna hija ugwali quddiem il-qrati u t-tribunali. Fid-determinazzjoni ta’ kull akkuża kriminali kontra tagħha, jew tad-drittijiet u l-obbligi tagħha f’kawża skont il-liġi, kull persuna għandha tkun intitolata għal smigħ ġust u pubbliku minn qorti kompetenti, indipendenti u imparzjali stabbilita skont il-liġi” [traduzzjoni mhux uffiċjali]. Skont l-Artikolu 14(3)(b) u (d), fid-determinazzjoni ta’ kull akkuża kriminali kontra persuna, kull persuna għandha tkun intitolata, f’ugwaljanza sħiħa, li “tkellem avukat tal-għażla tagħha” u “tiġi ġġudikata fil-preżenza tagħha, u li tiddefendi lilha nfisha personalment jew permezz ta’ assistenza legali li tagħżel hija stess, li tkun mgħarrfa, jekk ma jkollhiex assistenza legali, b’dan id-dritt; u li tiġi assenjata lilha assistenza legali, f’kull każ meta l-interessi tal-ġustizzja hekk jitolbu, u mingħajr ħlas mingħandha f’kull każ bħal dan jekk ma jkollhiex mezzi suffiċjenti sabiex tħallas għaliha” [traduzzjoni mhux uffiċjali].

6.

L-Artikolu 9 tal-Konvenzjoni dwar l-Aċċess għat-Tagħrif, il-Parteċipazzjoni Pubblika fit-Tiswir tad-Deċiżjonijiet u l-Aċċess għall-Ġustizzja f’Materji Ambjentali (iktar ’il quddiem il-“Konvenzjoni ta’ Åarhus”) ( 6 ) jirrigwarda l-aċċess għall-ġustizzja.

7.

Il-paragrafi 1 sa 3 ta’ dan l-artikolu jeżiġu li proċeduri jkunu disponibbli sabiex membri tal-pubbliku jitħallew jiksbu stħarriġ amministrattiv u/jew ġudizzjarju ta’ ċerti tipi ta’ att jew ta’ omissjoni fil-qasam tal-ambjent. Il-paragrafi 1 u 2 jispeċifikaw li kull firmatarju tal-konvenzjoni għandu jipprovdi l-proċeduri inkwistjoni “fil-qafas tal-leġiżlazzjoni nazzjonali tiegħu”, filwaqt li l-paragrafu 3 jagħmel riferiment għal “kriterji, jekk ikun hemm, stabbiliti fid-dritt nazzjonali tiegħu” u għal ksur ta’ “dispożizzjonijiet tad-dritt nazzjonali tiegħu relatat mal-ambjent” [traduzzjoni mhux uffiċjali].

8.

Il-paragrafu 4 jeżiġi li l-proċeduri msemmija fil-paragrafi 1 sa 3 “jipprovdu rimedji adegwati u effettivi, inkluż solliev inibitorju kif jixraq, u li jkunu ġusti, ekwi, f’waqthom u mhux ta’ spiża projbittiva”, filwaqt li l-paragrafu 5 jeżiġi li l-firmatarji “jqisu li jistabbilixxu mekkaniżmi xierqa ta’ għajnuna sabiex jitneħħaw jew jitnaqqsu ostakoli finanzjarji u oħrajn għal aċċess għall-ġustizzja” [traduzzjoni mhux uffiċjali].

9.

L-Artikolu 9 TUE jipprovdi: “Fl-attivitajiet kollha tagħha, l-Unjoni għandha tirrispetta l-prinċipju ta’ l-ugwaljanza taċ-ċittadini tagħha […]”

10.

L-Artikolu 20 tal-Karta tad-Drittijiet Fundamentali tal-Unjoni Ewropea (iktar ’il quddiem il-“Karta”) ( 7 ) jipprovdi: “Kull persuna hija ugwali f’għajnejn il-liġi.”

11.

L-Artikolu 47, intitolat “Id-dritt għal rimedju effettiv u għal proċess imparzjali”, jipprovdi:

“Kull persuna li d-drittijiet u l-libertajiet tagħha garantiti mil-liġi ta’ l-Unjoni jiġu vjolati għandha d-dritt għal rimedju effettiv quddiem qorti skond il-kondizzjonijiet stabbiliti f'dan l-Artikolu.

Kull persuna għandha d-dritt għal smigħ ġust u pubbliku fi żmien raġjonevoli minn qorti indipendenti u imparzjali, stabbilita minn qabel bil-liġi. Kull persuna għandu jkollha l-possibbiltà li tieħu parir, ikollha difiża u tkun irrappreżentata.

Għandha tingħata għajnuna legali lil dawk li ma jkollhomx mezzi biżżejjed, fil-każijiet fejn din l-għajnuna hija meħtieġa sabiex jiġi żgurat aċċess effettiv għall-ġustizzja.”

12.

L-Artikolu 51(1) jgħid li d-dispożizzjonijiet ta’ din il-Karta huma intiżi għall-istituzzjonijiet, għall-korpi u għall-aġenziji tal-Unjoni fir-rispett tal-prinċipju ta’ sussidjarjetà u għall-Istati Membri wkoll biss meta jkunu qed jimplementaw il-liġi tal-Unjoni.

13.

Fi kliem l-Artikolu 52(1):

“Kull limitazzjoni fl-eżerċizzju tad-drittijiet u tal-libertajiet rikonoxxuti minn din il-Karta għandha tkun prevista mil-liġi u għandha tirrispetta l-essenza ta’ dawk id-drittijiet u l-libertajiet. Bla ħsara għall-prinċipju ta’ proporzjonalità, jistgħu jsiru limitazzjonijiet f'dawk il-każijiet biss fejn ikun meħtieġ u fejn ġenwinament jintlaħqu l-objettivi ta’ interess ġenerali rikonoxxuti mill-Unjoni jew il-ħtieġa li jiġu protetti d-drittijiet u l-libertajiet ta’ oħrajn.”

14.

L-Artikolu 52(3) jipprovdi:

“Safejn din il-Karta fiha drittijiet li jikkorrispondu għal drittijiet iggarantiti mill-Konvenzjoni Ewropea għall-Protezzjoni tad-Drittijiet tal-Bniedem u l-Libertajiet Fundamentali, it-tifsira u l-ambitu ta’ dawk id-drittijiet għandhom ikunu l-istess bħal dawk stabbiliti mill-Konvenzjoni msemmija. Din id-dispożizzjoni ma żżommx lil-liġi ta’ l-Unjoni milli tipprevedi protezzjoni aktar estensiva.”

15.

L-Artikolu 1(2) tad-Direttiva tal-VAT jipprovdi:

“Il-prinċipju tas-sistema komuni ta’ VAT tinvolvi l-applikazzjoni ta’ taxxa ġenerali fuq il-konsum fuq merkanzija [oġġetti] u servizzi li hi eżattament proporzjonali għall-prezz tal-merkanzija u s-servizzi, ikunu kemm ikunu t-transazzjonijet li jkunu saru fil-proċess ta’ produzzjoni u distribuzzjoni qabel l-istadju li fih hi imposta t-taxxa.

Fuq kull transazzjoni, il-VAT, kalkulata fuq il-prezz tal–merkanzija jew tas-servizzi bir-rata applikabbli għat-tali merkanzija jew servizzi, għandha tkun imposta wara t-tnaqqis ta’ l-ammont tal-VAT li qed jinġarr direttament mid-diversi komponenti tal-prezz.

Is-sistema komuni tal-VAT għandha tkun applikata sa l-istadju tal-kummerċ bl-imnut (dan l-istadju inkluż).”

16.

L-Artikolu 2(1)(ċ) jgħid li “l-provvista ta’ servizzi bi ħlas fit-territorju ta’ Stat Membru minn persuna taxxabbli li taġixxi bħala tali” għandha tkun suġġetta għall-VAT.

17.

Skont l-Artikolu 97, ir-rata standard tal-VAT ma tistax tkun inqas minn 15 %. Madankollu, skont l-Artikolu 98, l-Istati Membri jistgħu japplikaw jew rata mnaqqsa waħda jew żewġ rati mnaqqsa għall-provvisti ta’ oġġetti jew servizzi fil-kategoriji stabbiliti fl-Anness III. Il-lista tal-Anness III ma tinkludix is-servizzi ta’ avukati. Madankollu skont il-punt 15, hija tinkludi “il-provvista ta’ merkanzija [oġġetti] u servizzi minn organizzazzjonijiet irrikonoxxuti bħala ddedikati għall-benesseri soċjali mill-Istati Membri u impenjati fix-xogħol ta’ assistenza soċjali jew ta’ sigurtà soċjali, sakemm dawk it-transazzjonijiet ma jkunux eżenti skont l-Artikoli 132, 135 u 136” ( 8 ).

18.

L-Artikolu 132(1) jelenka għadd ta’ “Eżenzjonijiet għal ċertu attivitajiet fl-interess pubbliku”. Mill-ġdid, dawk l-attivitajiet ma jinkludux is-servizzi ta’ avukati. Fil-fatt jinkludu, skont (g), “il-provvista ta’ servizzi u ta’ merkanzija [oġġetti] marbuta mill-qrib ma’ l-assistenza u x-xogħol tas-sigurtà soċjali, inklużi dawk provduti mid-djar ta’# l-anzjani, minn korpi regolati mid-dritt pubbliku jew minn korpi oħrajn rikonoxxuti mill-Istat Membru konċernat bħala ddedikati għall-benessere soċjali”.

19.

L-Artikolu 168 jipprovdi:

“Sakemm il-merkanzija u s-servizzi jintużaw għall-iskopijiet tat-transazzjonijiet taxxabbli ta’ persuna taxxabbli, il-persuna taxxabbli għandha tkun intitolata, fl-Istat Membru li fih twettaq dawn it-transazzjonijiet, li tnaqqas mill-VAT li għandha tħallas dan li ġej:

[…]”

20.

Skont l-Artikolu 371, “L-Istati Membri li, fl-1 ta’ Jannar 1978, kienu jeżentaw it-transazzjonijiet elenkati fl-Anness X, il-Parti B, jistgħu jkomplu jeżentaw dawk l-attivitajiet, skond il-kondizzjonijet li japplikaw fl-Istat Membru konċernat f’dik id-data”. Il-Parti B tal-Anness X, intitolata “Transazzjonijiet li l-Istati Membri jistgħu jkomplu jeżentaw”, tinkludi, fil-punt (2), “il-provvista ta’ servizzi mill-awturi, artisti, interpreti ta’ xogħlijiet artistiċi, avukati u membri oħrajn tal-professjonijiet ħielsa, barra dawk il-professjonijiet mediċi u paramediċi [...]”, bla ħsara għal ċerti eċċezzjonijiet li ma jkunux rilevanti għal dawn il-proċeduri ( 9 ).

21.

L-Artikolu 23(2) tal-Kostituzzjoni Belġjana jiggarantixxi għal kulħadd, b’mod partikolari, id-dritt għall-għajnuna legali.

22.

Sal-31 ta’ Diċembru 2013, l-Artikolu 44(1)(1) tal-Kodiċi tal-VAT Belġjan kien jipprovdi li provvisti ta’ servizzi magħmula minn avukati ( 10 ) matul l-attivitajiet normali tagħhom kellhom ikunu eżenti mill-VAT. Tali provvisti kienu eżenti sa mill-introduzzjoni tal-VAT fil-Belġju fl-1 ta’ Jannar 1971. Mix-xogħlijiet preparatorji msemmija fid-deċiżjoni tar-rinviju jirriżulta li l-għan li tiġi stabbilita u sussegwentement tinżamm l-eżenzjoni kien li jiġi evitat li jitqiegħed piż addizzjonali fuq l-ispejjeż għal aċċess għall-qrati.

23.

L-Artikoli 60 u 61 (flimkien, iktar ’il quddiem il-“miżura kkontestata”) tal-Liġi tat-30 ta’ Lulju 2013 ( 11 ) neħħiet din l-eżenzjoni b’effett mill-1 ta’ Jannar 2014. Mix-xogħlijiet preparatorji msemmija fid-deċiżjoni tar-rinviju, jidher li l-għan kien li b’mod ġenerali tintemm sitwazzjoni anomala, sabiex il-liġi Belġjana tinġieb konformi ma’ dik tal-Istati Membri l-oħra u sabiex jintemmu d-distorsjonijiet tal-kompetizzjoni, filwaqt li fl-istess ħin jiġi segwit għan baġitarju.

24.

Ir-rata standard tal-VAT fil-Belġju hija ta’ 21 %.

25.

Skont l-Artikolu 446 ter tal-Kodiċi Ġudizzjarju Belġjan, l-avukati kellhom jiffissaw id-drittijiet tagħhom liberament “fid-diskrezzjoni mistennija minnhom fl-eżerċizzju ta’ dmirijiethom”. L-ammont jista’ ma jkunx jiddependi biss mir-riżultat tal-proċeduri. Drittijiet li jeċċedu dak li huwa “ġust u moderat” għandhom jitnaqqsu mill-Kunsill tal-avukatura kompetenti.

26.

Fil-prattika, drittijiet jiġu ffissati, bi ftehim bejn l-avukat u l-klijent, b’wieħed minn erba’ metodi: ħlas għal kull siegħa, ħlas b’rata fissa skont in-natura tal-każ, ammont iffissat b’riferiment għall-valur tat-talba iżda li jista’ jvarja bejn minimu u massimu ddefiniti, skont ir-riżultat tal-proċeduri u, (għal klijenti regolari), dritt li jiġġedded, li jitħallas kull tant żmien jew la darba li jkun sar tant xogħol ( 12 ).

27.

Bejn Novembru 2013 u Frar 2014, il-Cour constitutionnelle (qorti kostituzzjonali) irċeviet erba’ rikorsi, ilkoll sabiex tiġi annullata l-miżura kkontestata.

28.

L-ewwel rikors kien ippreżentat mill-Ordre des barreaux francophones et germanophone (kunsill tal-avukatura tal-lingwa Franċiża u dik Ġermaniża), flimkien ma’ għadd ta’ assoċjazzjonijiet li l-għanijiet tagħhom huma ġeneralment tal-qasam tal-ġustizzja, inklużi d-drittijiet tal-bniedem, u d-difiża ta’ ħaddiema u membri tas-soċjetà inqas ipprivileġġati, u li ma humiex persuni taxxabbli f’pożizzjoni li jnaqqsu l-VAT jekk jużaw is-servizzi ta’ avukati. It-tieni rikors kien sar minn għadd ta’ individwi (iktar ’il quddiem “Jimmy Tessens et”) li kienu qegħdin jużaw is-servizzi ta’ avukat speċjalista sabiex isegwu kontestazzjonijiet ta’ esproprjazzjonijiet ta’ artijiet, u sabu li l-drittijiet tal-avukat kienu issa żdiedu b’21 % li, bħala individwi, li jaġixxu f’kapaċità privata, ma humiex f’pożizzjoni li jnaqqsu. It-tielet rikorrent kien l-Orde van Vlaamse Balies (Kunsill tal-Għaqdiet tal-Avukati Fjammingi). Ir-raba’ rikors kien ippreżentat konġuntivament minn ħdax-il Kunsill ta’ Għaqdiet tal-Avukati tal-lingwa Franċiża u minn avukat individwali. Il-Conseil des barreaux européens (kunsill tal-avukatura Ewropej, iktar ’il quddiem “is-CCBE’) ingħata permess sabiex jippreżenta sottomissjonijiet billi jintervjeni fit-tieni sar-raba’ kawżi.

29.

Fid-deċiżjoni tar-rinviju, il-Cour constitutionnelle (qorti kostituzzjonali) tiddeskrivi l-argumenti tar-rikorrenti rilevanti għat-talba għal deċiżjoni preliminari.

30.

L-ewwel nett, huma jissottomettu li, fil-kuntest tad-dritt għal smigħ xieraq, il-miżura kkontestata hija ta’ ostakolu għad-dritt ta’ aċċess għall-qrati u għad-dritt għall-assistenza ta’ avukat, u ma hijiex kontrobbilanċjata b’xi aġġustament tas-sistema ta’ għajnuna legali.

31.

It-tieni nett, il-miżura kkontestata tqiegħed is-servizzi ta’ avukati fuq l-istess bażi bħal provvisti ta’ merkanzija u servizzi ordinarji, filwaqt li provvisti relatati mal-eżerċizzju ta’ drittijiet fundamentali huma eżenti mill-VAT, għal raġunijiet ta’ aċċessibbiltà finanzjarja.

32.

It-tielet nett, is-servizzi ta’ avukati ma jistgħux jitqabblu ma’ dawk ta’ professjonijiet liberali oħra, billi huma karatteristika ta’, u essenzjali għal, l-istat tad-dritt.

33.

Ir-raba’ nett, il-miżura kkontestata tiddiskrimina kontra partijiet fil-kawża li ma jkunux persuni taxxabbli li jużaw servizzi ta’ avukati għall-fini tat-tranżazzjonijiet intaxxati tagħhom, u li, għalhekk, ma jkunux jistgħu jnaqqsu l-VAT għal dawn is-servizzi; tali persuni jkunu, barra minn hekk, sikwit ekonomikament iktar dgħajfa.

34.

Il-ħames nett, alternattivament, kellha tiġi applikata rata mnaqqsa tal-VAT sabiex tiġi riflessa n-natura tas-servizzi ta’ avukati, li jistgħu jitqabblu ma’ dawk tat-tobba, u li aċċess għalihom huwa dritt fundamentali u mhux lussu.

35.

Fl-aħħar nett, il-leġiżlatur kellu jipprovdi għal dispensa fil-każ ta’ proċeduri ppreżentati minn individwi kontra awtorità pubblika, sabiex tiżgura bilanċ ekwu bejn il-partijiet.

36.

Il-Cour constitutionnelle (qorti kostituzzjonali) tanalizza għadd ta’ sentenzi tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem (iktar ’il quddiem il-“Qorti ta’ Strasbourg”) li jirrigwardaw l-Artikoli 6 u 14 tal-KEDB, u tikkonkludi li l-leġiżlatur għandu jimplementa b’mod konkret prinċipji ġenerali bħad-dritt ta’ aċċess għall-qrati u opportunitajiet ugwali għall-partijiet fil-kawża.

37.

Insegwitu hija tinnota li żieda ta’ 21 % fl-ispiża ta’ servizzi ta’ avukati setgħet, għal xi partijiet fil-kawża, taffettwa d-dritt tagħhom ta’ aċċess għal konsulenza legali. Barra dan, il-fatt li xi partijiet fil-kawża jkunu jistgħu jnaqqsu l-VAT fuq il-provvista ta’ tali servizzi filwaqt li oħrajn ma jistgħux (għalkemm xi wħud minn dawn tal-aħħar ikunu ser jibbenefikaw mill-għajnuna legali), u li partijiet fil-kawża avversarji jistgħu jkunu f’pożizzjonijiet differenti f’dan ir-rigward, jista’ jippreġudika l-opportunitajiet ugwali bejn il-partijiet fil-kawża.

38.

Il-Cour constitutionnelle (qorti kostituzzjonali) tqis li l-għan tal-miżura kkontestata kien wieħed prinċipalment baġitarju. F’dan ir-rigward, il-leġiżlatur għandu diskrezzjoni wiesgħa, iżda tali għan ma setax raġonevolment jiġġustifika diskriminazzjoni fi kwistjonijiet ta’ aċċess għall-qrati u għal konsulenza legali jew fir-rigward ta’ opportunitajiet ugwali bejn il-partijiet fil-kawża. Hija tinnota wkoll illi, fis-sentenza Il-Kummissjoni vs Franza ( 13 ), il-Qorti tal-Ġustizzja kienet tal-fehma illi, anki li kieku wieħed kellu jassumi li servizzi pprovduti minn avukati skont l-iskema ta’ għajnuna legali għandhom natura soċjali u jistgħu jiġu kkwalifikati bħala “impenn fix-xogħol ta’ assistenza soċjali u tas-sigurtà soċjali”, dan ma jkunx biżżejjed sabiex wieħed jikkonkludi li tali avukati jistgħu jiġu kklassifikati bħala “organizzazzjonijiet […] iddedikati għall-benesseri soċjali […] u impenjati fix-xogħol ta’ assistenza soċjali jew ta’ sigurtà soċjali” skont it-tifsira tal-punt 15 tal-Anness III tad-Direttiva tal-VAT. Madankollu, il-Qorti tal-Ġustizzja, f’din il-kawża ma eżaminatx il-kompatibbiltà tad-Direttiva mad-dritt għal smigħ xieraq. Fl-aħħar nett, il-Cour constitutionnelle (Qorti kostituzzjonali) tinnota li, minħabba li d-Direttiva tal-VAT hija direttiva li tarmonizza, ma huwiex għal-leġiżlatur Belġjan li jivvinta regoli differenti tiegħu stess, iżda li l-frażi “skond il-kondizzjonijet li japplikaw fl-Istat Membru konċernat f’dik id-data” tal-Artikolu 371 ta’ din id-direttiva tista’ tippermetti xi ftit tal-libertà f’dan ir-rigward.

39.

Fid-dawl ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet, il-Cour constitutionnelle (qorti kostituzzjonali), għalhekk, qiegħda titlob għal deċiżjoni preliminari dwar id-domandi li ġejjin:

40.

Osservazzjonijiet bil-miktub kienu ppreżentati lill-Qorti tal-Ġustizzja mill-Ordre des barreaux francophones et germanophone et, mill-Orde van Vlaamse Balies, mis-CCBE, mill-Gvern tal-Belġju, ta’ Franza u tal-Greċja, mill-Kunsill tal-Unjoni Ewropea u mill-Kummissjoni Ewropea. Fis-seduta tas-16 ta’ Diċembru 2015, l-istess partijiet – bl-eċċezzjoni tal-Gvern ta’ Franza u tal-Greċja iżda biż-żieda ta’ Jimmy Tessens et – ippreżentaw osservazzjonijiet orali.

41.

Inqis li jkun preferibbli nindirizza l-ewwel nett dawk l-aspetti tad-domandi preliminari li jirrigwardaw l-interpretazzjoni tad-Direttiva tal-VAT fis-seħħ; wara inqis id-diversi kwistjonijiet imqajma fir-rigward tal-kompatibbiltà tad-dispożizzjonijiet ta’ din id-direttiva, li jipprekludu l-eżenzjoni ta’ servizzi pprovduti minn avukati, jew it-tassazzjoni tagħhom b’rata mnaqqsa, ma’ ċerti prinċipji fundamentali espressi fi strumenti ġuridiċi li huma vinkolanti għall-istituzzjonijiet tal-Unjoni.

42.

Għalkemm din id-domanda tqajmet mill-qorti tar-rinviju biss fil-każ ta’ risposta negattiva għall-ewwel u t-tielet domandi, hija tista’ konvenjentement tiġi indirizzata l-ewwel nett indipendentement mir-risposti għal dawn iż-żewġ domandi.

43.

Ma hemmx dubju illi konformement mal-Artikolu 28(3)(b) tas-Sitt Direttiva, inizjalment, u l-Artikolu 371 tad-Direttiva tal-VAT, sussegwentement, il-Belġju kien intitolat iżomm l-eżenzjoni tiegħu eżistenti għal servizzi ta’ avukati, effettivament, għal perijodu indefinit wara l-1 ta’ Jannar 1978, u li huwa għamel hekk sal-31 ta’ Diċembru 2013, meta neħħa l-eżenzjoni.

44.

Il-qorti tar-rinviju tistaqsi, essenzjalment, jekk Stat Membru, li jkun żamm skont il-liġi l-eżenzjoni tiegħu sħiħa għas-servizzi tal-avukati, setax, insegwitu, skont l-Artikolu 47 tal-Karta, iżommx l-eżenzjoni f’forma iktar limitata.

45.

Ir-risposta għal din id-domanda, kif magħmula, għandha kjarament tkun fl-affermattiv – mingħajr ma jkun hemm ħtieġa ta’ riferiment għall-Artikolu 47 tal-Karta.

46.

Il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet li, minħabba li l-Artikolu 28(3)(b) tas-Sitt Direttiva kien jawtorizza lill-Istati Membri jkomplu japplikaw ċerti eżenzjonijiet eżistenti mill-VAT, hija ppermettitilhom ukoll li jżommu tali eżenzjonijiet b’portata mnaqqsa, iżda li ma jintroduċux eżenzjonijiet ġodda jew jestendu l-portata ta’ eżenzjonijiet eżistenti ( 14 ). L-istess għandu japplika issa għall-Artikolu 371 tad-Direttiva tal-VAT.

47.

Madankollu, kif il-Gvern Franċiż u l-Kummissjoni jinnotaw, id-domanda hija magħmula fi żmien meta l-eżenzjoni kienet diġà tneħħiet fl-intier tagħha fil-Belġju.

48.

Għalhekk jekk id-domanda tiġi interpretata superfiċjalment, hija ma tistax tkun rilevanti għall-kawża prinċipali, minħabba li ma għadx hemm iktar xi possibbiltà materjali li tinżamm l-eżenzjoni wara kollox, kemm jekk il-portata tagħha titnaqqas u kemm jekk le. Abbażi ta’ dan, naqbel mal-Gvern Franċiż u mal-Kummissjoni li d-domanda hija inammissibbli.

49.

Jekk, madankollu, id-domanda tiġi interpretata bħala li qiegħda tistaqsi jekk l-eżenzjoni, ladarba kienet tneħħiet, tistax terġa’ tiġi introdotta f’forma iktar limitata, ir-risposta, evidentement, tkun fin-negattiv. Tali miżura tkun tammonta għal introduzzjoni ta’ dak li llum tkun eżenzjoni ġdida li ma hijiex imsemmija fid-Direttiva tal-VAT, dak li ma huwiex awtorizzat mill-Artikolu 371.

50.

Il-qorti tar-rinviju tistaqsi jekk servizzi pprovduti minn avukati skont skema nazzjonali ta’ għajnuna legali għandhomx ikunu eżenti skont l-Artikolu 132(1)(g) tad-Direttiva tal-VAT bħala servizzi b’rabta mill-qrib ma’ assistenza soċjali u ma’ sigurtà soċjali, jew skont kull dispożizzjoni oħra ta’ din id-direttiva.a1

51.

Ir-risposta kjarament għandha tkun fin-negattiv.

52.

Qabel kollox, fir-rigward tal-Artikolu 132(1)(g) tad-Direttiva tal-VAT, skont ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti tal-Ġustizzja, l-eżenzjonijiet previsti fl-Artikolu 132 huma maħsuba sabiex jinkoraġġixxu ċerti attivitajiet fl-interess pubbliku; huma ma jirrigwardawx dawn l-attivitajiet kollha, iżda dawk biss li huma elenkati u deskritti f’dan l-artikolu b’mod iddettaljat ħafna. Il-kliem użat sabiex jiġu indikati l-imsemmija eżenzjonijiet għandhom jiġu interpretati b’mod strett, peress li dawn l-eżenzjonijiet huma derogi mill-prinċipju ġenerali li l-VAT għandha tinġabar fuq kull servizz ipprovdut bi ħlas minn persuna taxxabbli. Madankollu, dan ir-rekwiżit ta’ interpretazzjoni stretta ma jfissirx li l-kliem użat fl-Artikolu 132 għandu jiġi interpretat b’tali mod li jċaħħad l-eżenzjonijiet mill-effett tagħhom. Għaldaqstant, dawn il-kliem għandhom jiġu interpretati fid-dawl tal-kuntest li fih jintużaw, l-għanijiet u l-istruttura tad-Direttiva tal-VAT, u billi jittieħed inkunsiderazzjoni b’mod partikolari l-għan sottostanti tal-eżenzjoni inkwistjoni ( 15 ).

53.

L-Artikolu 132(1)(g) tad-Direttiva tal-VAT jeżenta “il-provvista ta’ servizzi u ta’ merkanzija marbuta mill-qrib ma’ l-assistenza u x-xogħol tas-sigurtà soċjali, inklużi dawk provduti mid-djar ta’ l-anzjani, minn korpi regolati mid-dritt pubbliku jew minn korpi oħrajn rikonoxxuti mill-Istat Membru konċernat bħala ddedikati għall-benessere soċjali”.

54.

Il-Qorti tal-Ġustizzja qatt qabel ma kellha l-okkażjoni ttippronunzja ruħha fuq l-applikazzjoni ta’ din id-dispożizzjoni għal servizzi pprovduti minn avukati fil-kuntest ta’ skema nazzjonali ta’ għajnuna legali.

55.

Madankollu, hija eżaminat jekk il-punt 15 tal-Anness III tad-Direttiva tal-VAT (li, moqri flimkien mal-Artikolu 98 ta’ din id-direttiva, jippermetti lill-Istati Membri japplikaw rata mnaqqsa tal-VAT għall-“provvista ta’ merkanzija u servizzi minn organizzazzjonijiet rikonoxxuti bħala devoti [li huma ddedikati] għall-benesseri soċjali mill-Istati Membri u impenjati fix-xogħol ta’ assistenza soċjali jew ta’ sigurtà soċjali, sakemm dawk it-transazzjonijiet mhumiex eżenti skond l-Artikoli 132 […]”), setax japplika għall-provvista ta’ servizzi minn avukati li għalihom jitħallsu kollox jew parzjalment mill-Istat skont l-iskema ta’ għajnuna legali ( 16 ).

56.

F’dan il-kuntest hija bbażat ruħha fuq il-ġurisprudenza relatata mal-eżenzjoni li attwalment hija prevista fl-Artikolu 132(1)(g) tad-Direttiva tal-VAT sabiex tikkonkludi li, fil-kuntest tal-għajnuna legali, l-avukati ma humiex awtomatikament esklużi mill-kategorija tal-punt 15 tal-Anness III biss minħabba li huma jkunu entitajiet privati li jsegwu għan ta’ profitt, u li l-Istati Membri għandhom diskrezzjoni sabiex jirrikonoxxu ċerti organizzazzjonijiet bħala li għandhom natura soċjali, għalkemm din id-diskrezzjoni għandha tiġi eżerċitata fil-limiti stabbiliti fid-Direttiva tal-VAT ( 17 ).

57.

Fir-rigward ta’ dawn il-limiti, il-Qorti tal-Ġustizzja nnotat li l-leġiżlatur kellu l-intenzjoni li tagħmel l-għażla tal-applikazzjoni ta’ rata mnaqqsa tal-VAT b’riferiment biss għal provvisti ta’ servizzi mogħtija minn organizzazzjonijiet li jissodisfaw ir-rekwiżit doppju li jkunu ddedikati għal għan soċjali u li jkunu impenjati f’assistenza jew f’sigurtà soċjali. Hija qieset li din l-intenzjoni kienet tixxejjen jekk Stat Membru kien ikun liberu jikklassifika entitajiet privati li jsegwu għan ta’ profitt bħala organizzazzjonijiet skont it-tifsira tal-punt 15 sempliċement għaliex jipprovdu wkoll servizzi ta’ natura soċjali. Għaldaqstant, sabiex jiġu osservati l-kliem ta’ dan il-punt, Stat Membru ma jistax japplika rata mnaqqsa għal provvisti ta’ servizzi pprovduti minn entitajiet privati li jsegwu għan ta’ profitt abbażi biss ta’ analiżi tan-natura ta’ dawn is-servizzi, mingħajr ma jqis l-għanijiet segwiti minn dawn l-entitajiet meqjusa fl-intier tagħhom u jekk ikunux impenjati f’assistenza soċjali fuq bażi permanenti. Il-kategorija professjonali ta’ avukati fl-intier tagħha ma tistax titqies bħala li hija ddedikata għal natura soċjali. B’hekk, anki li kieku kellu jitqies li s-servizzi pprovduti minn avukati fil-kuntest tal-għajnuna legali kellhom natura soċjali u setgħu jiġu kklassifikati bħala impenn “fix-xogħol ta’ assistenza soċjali jew ta’ sigurtà soċjali”, dan ma kienx ikun suffiċjenti sabiex jiġi konkluż li dawn l-avukati setgħu jiġu kklassifikati bħala “organizzazzjonijiet […] dedikati għall-benesseri soċjali […] u impenjati fix-xogħol ta’ assistenza soċjali jew ta’ sigurtà soċjali” skont it-tifsira tal-punt 15 tal-Anness III ( 18 ).

58.

Huwa ċar minn din il-ġurisprudenza, u ġeneralment mill-ħtieġa li jiġu interpretati b’mod konsistenti dispożizzjonijiet bi kliem simili tad-Direttiva tal-VAT, li l-Artikolu 132(1)(g) ma jippermettix li Stat Membru jeżenta s-servizzi pprovduti minn avukati skont skema nazzjonali ta’ għajnuna legali.

59.

Insegwitu, fir-rigward ta’ “kull dispożizzjoni oħra tad-Direttiva”, ir-risposta għandha tkun l-istess. Kif il-Gvern Franċiż jinnota, minn naħa, il-qorti tar-rinviju ma ssuġġeritx xi dispożizzjoni oħra li tista’ tippermetti tali eżenzjoni u, min-naħa l-oħra, jekk kienet teżisti xi dispożizzjoni oħra ta’ din ix-xorta, kienet tkun kuntrarja għall-Artikolu 371 tad-Direttiva tal-VAT, peress li kienet tkun tippermetti lil Stat Membru jintroduċi eżenzjoni ġdida għal servizzi pprovduti minn avukati, filwaqt li l-Artikolu 371 jippermetti biss iż-żamma ta’ eżenzjoni diġà eżistenti li barra minn hekk id-Direttiva ma tipprevedix dan.

60.

Dwar l-ewwel u t-tielet domanda, il-qorti tar-rinviju tistaqsi jekk il-fatt li servizzi pprovduti minn avukati ma humiex eżenti mill-VAT u lanqas ma jistgħu jkunu suġġetti għal rata mnaqqsa tal-VAT, huwiex kompatibbli ma’ għadd ta’ prinċipji fundamentali sanċiti fil-KEDB, fl-ICCPR, fil-Konvenzjoni Aarhus, fit-Trattat dwar Unjoni Ewropea u fil-Karta ( 19 ).

61.

Id-domandi 1(a) u 2 jagħmlu riferiment għad-dritt għal smigħ xieraq, inklużi d-drittijiet għall-assistenza u għar-rappreżentanza legali, u għad-dritt għall-għajnuna legali għal dawk li ma jkollhomx mezzi biżżejjed. Id-domanda 1(b) tagħmel riferiment għad-dritt ta’ aċċess għall-ġustizzja li ma jkunx “ta’ spiża projbittiva”, fil-kuntest tal-Konvenzjoni Aarhus, u d-domandi 1(a) u 1(b) jagħmlu riferiment għal opportunitajiet ugwali bejn partijiet fil-kawża, filwaqt li d-domanda 1(c) tirrigwarda d-dritt għall-għajnuna legali għal dawk li ma jkollhomx mezzi biżżejjed. Id-domanda 3 tirrigwarda l-prinċipju ġenerali ta’ ugwaljanza u ta’ nondiskriminazzjoni (li jista’ jkun espress ukoll bħala l-prinċipju ta’ “newtralità fiskali”) fil-kuntest ta’ trattament differenti tal-VAT għal provvisti ta’ servizzi possibbilment komparabbli.

62.

Sabiex jiġu indirizzati d-domandi 1(a), 1(b), 1(c), 2 u 3, waħda waħda u wara xulxin, dan jinvolvi ċertu ammont ta’ ripetizzjoni, minħabba li jitqajmu diversi drabi kwistjonijiet li jkunu l-istess jew simili f’kuntesti biss ftit differenti. Nippreferi, għalhekk, li nindirizza dawn il-kwistjonijiet f’dak li għandu x’jaqsam mal-prinċipji fundamentali differenti involuti, li huma l-aspetti kollha tad-dritt bażiku għal smigħ xieraq.

63.

Qabel kollox nixtieq li nitħalla ngħid li nifhem, kif ukoll nissimpatizza mat-tħassib espress u mal-għanijiet segwiti mir-rikorrenti fit-tilwima fil-kawża prinċipali. L-aċċess għall-ġustizzja huwa tabilħaqq dritt fundamentali, li għandu jiġi ggarantit (anki għalkemm qatt ma jista’ jkun assolut jew jiġi qabel kunsiderazzjonijiet oħra kollha) fil-liġijiet kemm tal-Istati Membri, kif ukoll tal-Unjoni. L-eżerċizzju ta’ dan id-dritt jisfa inevitabbilment iktar diffiċli jekk l-ispiża sabiex tinkiseb konsulenza legali jew rappreżentanza tiżdied minħabba li tkun tneħħiet eżenzjoni mit-taxxa.

64.

Madankollu, għar-raġunijiet li ser nispjega, ma nqisx li hemm xi inkompatibbiltà bejn il-prinċipju li s-servizzi ta’ avukati jiġu suġġetti għall-VAT u kwalunkwe aspett tad-dritt fundamentali ta’ aċċess għall-ġustizzja.

65.

F’dan ir-rigward, għadd ta’ osservazzjonijiet ppreżentati lill-Qorti tal-Ġustizzja kkonċentraw fuq il-mod iktar milli fuq il-fatt tat-tneħħija mill-Belġju tal-eżenzjoni eċċezzjonali tagħha tas-servizzi ta’ avukati mill-VAT. Kien issuġġerit, pereżempju, li kellhom jiġu adottati miżuri tranżitorji jew komplimentari sabiex itaffu d-diffikultajiet li nqalgħu mill-bidla f’daqqa, jew li s-sistema tal-għajnuna legali kellha tiġi irriformata.

66.

Fil-fehma tiegħi, miżuri sabiex jittaffa l-impatt mill-introduzzjoni tal-VAT għas-servizzi ta’ avukati fuq l-ispiża għal aċċess għall-ġustizzja fil-Belġju kienu jkunu mixtieqa u setgħu kienu tassew ta’ benefiċċju sabiex tiġi żgurata l-osservanza tal-obbligi ta’ dan l-Istat Membru skont il-Karta u l-KEDB. Madankollu, il-Qorti tal-Ġustizzja qiegħda tintalab tiddetermina l-kompatibbiltà mad-drittijiet fundamentali invokati tal-prinċipju, fid-Direttiva tal-VAT, li servizzi ta’ avukati għandhom ikunu suġġetti għall-VAT, mhux mal-mod li bih il-Belġju temm l-eżenzjoni li kien japplika qabel permezz ta’ deroga.

67.

Id-dritt għall-għajnuna legali għal dawk li ma jkollhomx mezzi biżżejjed sabiex iħallsu għas-servizzi ta’ avukat, huwa sanċit fl-Artikolu 6(3) tal-KEDB, fl-Artikolu 14(3)(d) tal-ICCPR u fl-Artikolu 47 tal-Karta. Hemm riferiment għalih ukoll, b’inqas prominenza, fl-Artikolu 9(5) tal-Konvenzjoni Aarhus, li jeżiġi li partijiet “jqisu li jistabbilixxu mekkaniżmi xierqa ta’ għajnuna sabiex ineħħu jew inaqqsu ostakoli finanzjarji u oħrajn għal aċċess għall-ġustizzja” [traduzzjoni mhux uffiċjali].

68.

Skemi nazzjonali ta’ għajnuna legali – kuntrarju għal assigurazzjoni għal spejjeż legali jew sabiex jiġu pprovduti b’mod volontarju servizzi legali mingħajr ħlas minn avukati li jaħdmu pro bono publico – huma ffinanzjati kważi għalkollox, jekk mhux esklużivament, minn riżorsi tal-Istat. Dan ċertament jidher li huwa l-każ fil-Belġju, mid-dispożizzjonijiet tal-Kodiċi Ġudizzjarju ċċitat mill-Gvern Belġjan. L-avukati li jipprovdu servizzi fil-kuntest ta’ tali skema jitħallsu, għalhekk, mill-Istat. Jekk id-drittijiet tagħhom jiżdiedu b’21 % bħala riżultat tal-ġbir tal-VAT fuq dawn id-drittijiet, l-Istat ikollu jħallas 21 % iktar. Madankollu, huwa l-Istat li jiġbor dawn il-21 %, sabiex b’hekk ma tiġix affettwata l-ispiża tal-Istat għall-finanzjament tal-iskema nazzjonali ta’ għajnuna legali.

69.

Fil-fatt, kien sar evidenti fis-seduta li, sabiex jiġu evitati tali ħlasijiet ċirkolari, il-Belġju ssuġġetta, effettivament, drittijiet għall-għajnuna legali għall-VAT bir-rata 0 % ( 20 ).

70.

Konsegwentement, jidher li t-tneħħija tal-eżenzjoni għas-servizzi pprovduti minn avukati ma affettwatx il-firxa tal-provvediment ta’ għajnuna legali fil-Belġju.

71.

Madankollu, għalkemm l-applikazzjoni tal-VAT għal servizzi ta’ avukati hija, essenzjalment, newtrali għall-Istat fir-rigward tal-finanzjament tal-iskema tal-għajnuna legali, il-probabbiltà hija li ser tiġġenera dħul addizzjonali fil-każ ta’ servizzi pprovduti barra minn din l-iskema. Konsegwentement, Stat Membru fil-pożizzjoni tal-Belġju x’aktarx li jkollu iktar riżorsi li jistgħu jintużaw, jekk dan l-Istat Membru jagħżel li jagħmel hekk, sabiex jiżdied il-finanzjament għall-iskema tal-għajnuna legali, pereżempju billi jżid il-limiti sabiex persuna tkun intitolata tibbenefika mill-iskema, jekk l-applikazzjoni tal-VAT tinstab li tkun ta’ piż mhux xieraq għal persuni li s-sitwazzjoni finanzjarja tagħhom tkun ’il fuq bi ftit minn dawn il-limiti. Nisħaqq, madankollu, li tali għażla jkollha tiġi eżerċitata mill-Istat Membru kkonċernat, meqjusa ċ-ċirkustanzi kollha li jkollhom x’jaqsmu mal-finanzjament tal-ispejjeż tal-litigazzjoni fis-sistema legali tiegħu, u ma tkun bl-ebda mod iddettata jew prekluża mill-applikazzjoni tas-sistema komuni tal-VAT kif prevista fid-Direttiva tal-VAT ( 21 ).

72.

Nixtieq inżid, fl-aħħar nett, li l-applikazzjoni tal-VAT għal servizzi pprovduti minn avukati ma jkollhiex effett fuq servizzi pprovduti pro bono, li ma jingħatawx bi ħlas, u li kull żieda fl-ispiża tal-assigurazzjoni tal-ispejjeż legali hija kwistjoni li dwarha ser nitkellem fit-taqsima li ġejja li tirrigwarda l-ispejjeż ta’ aċċess għall-ġustizzja fl-assenza ta’ għajnuna legali.

73.

Jiena, għalhekk, tal-fehma li l-applikazzjoni tal-VAT għal servizzi pprovduti minn avukati ma għandhiex effett fuq id-dritt għall-għajnuna legali ggarantit mill-Artikolu 47 tal-Karta jew minn kull strument ieħor vinkolanti għall-istituzzjonijiet tal-Unjoni.

74.

Huwa ċar li d-dritt għal smigħ xieraq fi proċeduri legali jimplika li parti fil-kawża jew persuna akkużata ma kinux ostakolati minħabba spiża milli jiksbu parir legali jew rappreżentanza xierqa.

75.

Huwa fatt ukoll li (minbarra servizzi pprovduti pro bono fid-diskrezzjoni ta’ avukati individwali) is-servizzi ta’ parir u ta’ rappreżentanza legali għandhom ikunu bi ħlas.

76.

F’xi każijiet, partijiet fil-kawża jew konvenuti nieqsa mill-flus ikollhom l-ispiża mħallsa kollha jew parti minnha minn fondi pubbliċi u, kif urejt, ma hemmx raġuni għaliex l-applikazzjoni tal-VAT għas-servizzi kkonċernati għandha tippreġudika b’xi mod din is-sitwazzjoni.

77.

B’kuntrast, meta parti fil-kawża jew konvenut ikollu jħallas huwa stess, għal kollox jew f’parti is-servizzi ta’ avukat, kull żieda fl-ispiża ta’ dawn is-servizzi għandha ftit jew wisq iżżid il-piż finanzjarju għall-eżerċizzju tad-dritt ta’ aċċess għal qorti u għal smigħ xieraq. F’dan il-kuntest, l-applikazzjoni tal-VAT għad-drittijiet ta’ avukati, meta qabel ma kinitx imposta VAT, tista’ żżid l-ispiża għas-servizzi tagħhom għal persuni mhux taxxabbli, jew għal persuni taxxabbli li ma jkunux jistgħu jieħdu lura dan l-ammont bħala taxxa tal-input minħabba li s-servizzi inkwistjoni ma jkunux komponenti ta’ spiża ta’ tranżazzjonijiet taxxabbli.

78.

Madankollu, għandhom isiru għadd ta’ osservazzjonijiet f’dan ir-rigward.

79.

L-ewwel nett, kif il-qorti tar-rinviju stess tinnota, u l-Gvern ta’ Franza u tal-Greċja jisħqu, fil-kuntest tal-KEDB, il-Qorti ta’ Strasbourg irriteniet li d-dritt ta’ aċċess għal qorti ma huwiex assolut. Jista’ jkun suġġett għal limitazzjonijiet, minħabba li d-dritt ta’ aċċess, min-natura tiegħu stess jitlob li jiġi rregolat mill-Istat, li jgawdi minn ċertu marġni ta’ apprezzament, bil-kundizzjoni li l-limitazzjonijiet applikati ma jirrestrinġux jew inaqqsu l-aċċess li jibqagħlu l-individwu tant li l-qofol tassew tad-dritt jidgħajjef, u li dawn il-limitazzjonijiet isegwu għan leġittimu u li jkun hemm relazzjoni raġonevoli ta’ proporzjonalità bejn il-mezzi użati u l-għan mixtieq li jinkiseb ( 22 ).

80.

Din il-Qorti tal-Ġustizzja wkoll irriteniet li l-prinċipju ta’ protezzjoni ġudizzjarja effettiva, kif sanċit fl-Artikolu 47 tal-Karta, jista’ – fir-rigward ta’ eżenzjoni possibbli mill-ħlas ta’ spejjeż proċedurali u/jew ta’ drittijiet ta’ avukati – ikun suġġett għal kundizzjonijiet, sakemm dawn ma jikkostitwixxux restrizzjoni għad-dritt ta’ aċċess għall-ġustizzja li tikser il-qofol proprju ta’ dan id-dritt, u li tali kundizzjonijiet isegwu għan leġittimu u li jkun hemm grad raġonevoli ta’ proporzjonalità bejn il-mezzi użati u l-għan segwit ( 23 ).

81.

Jidhirli li żieda fl-ispiża ta’ servizzi ta’ avukati, anki kieku kellha tammonta għal 21 %, ma tistax tiġi deskritta bħala li tikser il-qofol proprju tad-dritt ta’ aċċess għall-ġustizzja. Lanqas, fir-rigward tal-għan segwit, ma jista’ għan baġitarju (li huwa, wara kollox, l-għan fundamentali ta’ kull tassazzjoni) jew ix-xewqa li l-liġi Belġjana tinġieb f’konformità ma’ dik tal-Istati Membri l-oħra (u mal-iskema ta’ direttiva li tarmonizza) u li jintemmu d-distorsjonijiet tal-kompetizzjoni, ma jistgħu jitqiesu mod ieħor għajr leġittimi għal għanijiet tad-dritt tal-Unjoni. Fl-aħħar nett, f’dan ir-rigward, l-impożizzjoni tar-rata standard nazzjonali tal-VAT ma jistax jingħad li hija b’xi mod sproporzjonata għal dawn l-għanijiet.

82.

It-tieni nett, kif il-Gvern Belġjan b’mod partikolari jinnota, avukati Belġjan li s-servizzi tagħhom saru suġġetti għall-VAT fl-1 ta’ Jannar 2014, kisbu wkoll id-dritt li jnaqqsu l-VAT fuq oġġetti u servizzi akkwistati għall-finijiet tas-servizzi li huma jipprovdu. L-ispejjeż tagħhom infushom, għalhekk, tnaqqsu bl-ammont ta’ VAT li huma jkunu ħallsu għal tali akkwisti. Abbażi tal-preżunzjoni li huma ma kienu għamlu l-ebda aġġustament ieħor, iżda sempliċement applikaw ir-rata standard tal-VAT għad-drittijiet netti tagħhom u naqqsu t-taxxa tal-input, isegwi li dawn id-drittijiet kien misshom żdiedu mhux b’21 %, iżda b’21 % li minnu jintaqqas proporzjon rappreżentanti l-ammont ta’ VAT tal-input li huma kienu saru jistgħu jnaqqsu. Għalkemm huwa minnu li avukati jista’ ma jkollhomx tali spejjeż għolja ta’ input taxxabbli bħal ta’ operaturi ekonomiċi oħra, l-effett ma jistax jiġi injorat għalkollox.

83.

It-tielet nett, huwa magħruf sewwa li, minkejja t-teorija fiskali li hija l-bażi tas-sistema tal-VAT, l-operaturi ekonomiċi li jipprovdu oġġetti jew servizzi lil persuni mhux taxxabbli (jiġifieri lill-konsumaturi finali) normalment ma jiffissawx il-prezzijiet tagħhom qabel it-taxxa b’mod indipendenti u wara mekkanikament jgħoddu r-rata applikabbli tal-VAT ma’ dawk il-prezzijiet. F’kull suq kompetittiv ta’ konsumaturi, huma għandhom iqisu – sabiex nagħtu biss żewġ eżempji – l-ogħla livell ta’ prezzijiet li jinkludu taxxa li s-suq ikun jiflaħ, jew l-iktar livell baxx li jipprovdihom b’fatturat biżżejjed sabiex ikollhom marġni ta’ profitt utli inqas. Għalhekk, meta r-rati tal-VAT jitilgħu jew jinżlu, operaturi ekonomiċi sikwit ma jgħaddux l-impatt (sħiħ) ta’ dawn il-bidliet lill-konsumaturi.

84.

Fil-prattika, għalhekk, ma jistax jingħad li hemm korrelazzjoni awtomatika u mill-qrib bejn żieda fir-rata applikabbli tal-VAT (f’dan il-każ minn sitwazzjoni li fiha ma tkunx imposta VAT iżda mingħajr dritt ta’ tnaqqis għal 21 % bi dritt sħiħ ta’ tnaqqis) u żieda fl-ispiża ta’ oġġetti u servizzi pprovduti lil konsumaturi.

85.

Fil-Belġju, id-drittijiet tal-avukati ma humiex irregolati bil-liġi iżda jiġu miftiehma bejn l-avukat u l-klijent. F’dan il-kuntest avukati għandhom jaġixxu bid-“diskrezzjoni mistennija minnhom fl-eżerċizzju tal-funzjonijiet tagħhom”, u d-drittijiet tagħhom ma għandhomx “jaqbżu l-limiti ta’ moderazzjoni ġusta” ( 24 ). Metodi possibbli ta’ kalkolu jinkludu l-iffissar ta’ rata għal kull siegħa ta’ xogħol imwettaq, dritt b’rata fissa skont it-tip ta’ litigazzjoni kkonċernata jew perċentwali tal-ammont inkwistjoni fil-litigazzjoni, u jkun permissibbli li l-ammont impost jiġi varjat skont ir-riżultat tal-litigazzjoni (għalkemm mhux li drittijiet isiru dipendenti għalkollox mir-riżultat). Jistgħu jitqiesu kriterji oħra sabiex jiġi aġġustat l-ammont ta’ drittijiet – pereżempju, is-sitwazzjoni finanzjarja tal-klijent jew l-esperjenza tal-avukat, il-livell ta’ speċjalizzazzjoni jew ir-reputazzjoni tiegħu ( 25 ). Anki qabel ma jsiru tali aġġustamenti, il-livelli ta’ drittijiet jidher li jvarjaw ħafna fil-Belġju ( 26 ).

86.

Jidher, għalhekk, li t-tneħħija tal-eżenzjoni tad-drittijiet tal-avukati mill-VAT aktarx mhux ser twassal b’mod inevitabbli għal żieda ġenerali fl-ispejjeż ta’ aċċess għall-ġustizzja. Apparti dan (kif il-Kummissjoni nnotat) il-partijiet fil-kawża aktarx iqisu l-kwalità tas-servizz ipprovdut u l-“valur għall-flus” offrut, bħala kriterji iktar importanti mis-sempliċi spiża (negozjabbli) għas-servizz.

87.

Ir-raba’ nett, kultant ikun possibbli li avukati individwali jħaddmu livell ta’ sussidjar reċiproku fil-prattika tagħhom billi jaġġustaw id-drittijiet tagħhom sabiex iqisu l-introduzzjoni tal-VAT għas-servizzi tagħhom u sabiex itaffu l-effetti tagħha fuq partijiet fil-kawża li għalihom l-ispiża ta’ dawk is-servizzi tista’ xorta oħra tkun ta’ deterrent. Skont is-sit internet tal-Ordre des barreaux francophones et germanophone, is-sitwazzjoni finanzjarja tal-klijent hija l-ewwel element li l-avukati jieħdu inkunsiderazzjoni sabiex jiddeterminaw id-drittijiet tagħhom fil-limiti ta’ moderazzjoni ġusta; jista’, għalhekk, ikun possibbli li, għal klijenti li ma jikkwalifikawx għal għajnuna legali, titħaddem skala ta’ drittijiet tali li tiżgura li ħadd ma jiċċaħħad, minħabba l-ispiża, mid-dritt fundamentali tiegħu għal aċċess għall-ġustizzja. Madankollu nifhem kompletament il-punt magħmul fis-seduta mill-avukat ta’ Jimmy Tessens et li tali għażla ma tistax issir bl-istess mod mill-avukati kollha, iżda tiddependi mill-għamla tal-klijentela ta’ kull avukat.

88.

Għalhekk ma nsib xejn fid-Direttiva tal-VAT, jew fid-deċiżjoni tal-Belġju sabiex jintemm l-eżerċizzju tal-għażla tiegħu skont din id-direttiva li jeżenta s-servizzi ta’ avukati, li jista’ jikser l-Artikolu 47 tal-Karta abbażi li l-impożizzjoni tal-VAT fuq tali servizzi żżid l-ispejjeż tal-aċċess għall-ġustizzja.

89.

Essenzjalment tista’ tiġi applikata l-istess kunsiderazzjoni għall-Artikolu 9(4) u (5) tal-Konvenzjoni Aarhus. Madankollu, jista’ jsir għadd ta’ punti oħra speċifiċi f’dan ir-rigward.

90.

L-ewwel nett, il-kunċett ta’ “mhux ta’ spiża projbittiva” (li hemm fl-Artikolu 9(4) tal-Konvenzjoni Aarhus) kien interpretat mill-Qorti tal-Ġustizzja fil-kuntest tal-Artikolu 10a tad-Direttiva 85/337 ( 27 ) bħala li jfisser li l-persuni kkonċernati ma jkunux ostakolati milli jagħmlu jew isegwu talba għal stħarriġ mill-qrati minħabba l-piż finanzjarju li jista’ jkun hemm bħala riżultat. Fl-analiżi tal-kwistjonijiet b’rabta ma’ dan ir-rekwiżit, il-qrati nazzjonali għandhom iqisu kemm l-interess tal-persuna li tkun tixtieq tiddefendi d-drittijiet tagħha, kif ukoll l-interess pubbliku għall-ħarsien tal-ambjent. Meta jagħmlu hekk, huma ma għandhomx jaġixxu biss abbażi tas-sitwazzjoni finanzjarja tar-rikorrent iżda għandhom jagħmlu wkoll analiżi oġġettiva tal-ammont tal-ispejjeż, u għandhom iqisu s-sitwazzjoni tal-partijiet ikkonċernati, jekk ir-rikorrent ikollux tama raġonevoli ta’ suċċess, l-importanza tal-kwistjoni għar-rikorrent u għall-ħarsien tal-ambjent, il-kumplessità tal-liġi u tal-proċedura rilevanti, in-natura potenzjalment frivola tat-talba fl-istadji varji tagħha, kif ukoll l-eżistenza ta’ skema nazzjonali ta’ għajnuna legali jew ta’ sistema ta’ protezzjoni dwar l-ispejjeż ( 28 ).

91.

Għalhekk huwa ċar li l-evalwazzjoni attwali tal-konformità mar-rekwiżit li rimedji ma għandhomx ikunu ta’ spiża projbittiva għandha ssir abbażi ta’ każ-każ. Il-Qorti tal-Ġustizzja, madankollu, irriteniet li ma jistax jiġi konkluż li r-rekwiżit ikun ġie traspost b’mod korrett fid-dritt nazzjonali sakemm “qrati nazzjonali ma jkunux obbligati b’regola tal-liġi li jiżguraw li l-proċeduri ma jkunux ta’ spiża projbittiva għar-rikorrent” ( 29 ). F’dan il-każ ebda waħda mill-partijiet fil-kawża prinċipali ma ssottomettiet li r-rekwiżit kien ġie traspost b’mod mhux korrett fid-dritt Belġjan.

92.

L-Artikolu 9(4) tal-Konvenzjoni Aarhus jirrelata, barra minn hekk, mal-proċeduri msemmija fl-Artikolu 9(1) sa (3), li kull waħda minnhom tagħmel riferiment għal kriterji tad-dritt nazzjonali. Il-Qorti tal-Ġustizzja rriteniet, abbażi ta’ dan, li l-Artikolu 9(3) ma fih ebda obbligu inkondizzjonat u suffiċjentement preċiż li jista’ jirregola direttament il-pożizzjoni legali ta’ individwi u li jkun suġġett, fl-implementazzjoni jew fl-effetti tiegħu, għall-adozzjoni ta’ miżura sussegwenti. Konsegwentement, wieħed ma jistax jistrieħ fuqu sabiex jiddubita mill-validità ta’ dispożizzjoni tad-dritt tal-Unjoni ( 30 ).

93.

Fir-rigward tal-Artikolu 9(5) tal-Konvenzjoni Aarhus, biżżejjed li jiġi nnotat biss li din id-dispożizzjoni sempliċement teżiġi li l-partijiet “iqisu” li jistabbilixxu mekkaniżmi xierqa ta’ għajnuna sabiex ineħħu jew inaqqsu l-ostakoli finanzjarji u oħrajn għal aċċess għall-ġustizzja. Għalhekk ma jistax ikun invokat sabiex jikkontesta l-validità ta’ kull dispożizzjoni tad-dritt tal-Unjoni li effettivament tkun ġiet adottata.

94.

Essenzjalment il-kwistjoni hawnhekk tirrigwarda l-fatt li persuni taxxabbli li jużaw is-servizzi ta’ avukati għall-finijiet tat-tranżazzjonijiet taxxabbli tagħhom ikunu intitolati jnaqqsu l-VAT (tal-input) pagabbli għal dawn is-servizzi mill-VAT (tal-output) li għandhom iħallsu lill-awtoritajiet tat-taxxa, filwaqt li l-konsumaturi finali (jew il-persuni taxxabbli li jużaw is-servizzi ta’ avukati għal finijiet oltre dawk tat-tranżazzjonijiet taxxabbli tagħhom) ma jgawdux minn tali dritt għal tnaqqis. Konsegwentement, ir-rikorrenti fil-kawża prinċipali jqisu li dawn il-partijiet fil-kawża fl-aħħar imsemmija kategorija jsibu lilhom infushom fi żvantaġġ (finanzjarju) f’kull tilwima ma’ dawk tal-kategorija msemmija l-ewwel.

95.

Kif il-Qorti ta’ Strasbourg irrikonoxxiet fil-kuntest tal-Artikolu 6 tal-KEDB, il-kunċett ta’ smigħ xieraq jinkludi r-rekwiżit ta’ opportunitajiet ugwali bejn il-partijiet, fis-sens ta’ bilanċ ġust bejn il-partijiet f’litigazzjoni, u jimplika li kull parti għandha tingħata opportunità raġonevoli li tippreżenta l-każ tagħha taħt kundizzjonijiet li ma jqegħduhiex fi żvantaġġ sustanzjali vis-à-vis l-avversarju tagħha ( 31 ). Din il-qorti ttrattat fil-ġurisprudenza tagħha diversi kawżi li fihom kien hemm ksur tar-rekwiżit ta’ opportunitajiet ugwali bejn il-partijiet ( 32 ), iżda, sa fejn naf jiena, qatt ma kellha tqis sitwazzjoni li fiha l-ispiża għal servizzi legali kienet suġġetta għal taxxa ad valorem li definittivament affettwa parti waħda iżda mhux oħra.

96.

L-analoġija l-iktar viċina għal tali sitwazzjoni jidher li hija l-kawża “McDonald’s Two” ( 33 ), li fiha żewġ individwi, imħarrka għal malafama mill-katina ta’ fast food McDonald’s minħabba li kienu ppubblikaw fuljett li kellu kritika għall-katina, kienu ġew miċħuda għajnuna legali sabiex imexxu d-difiża tagħhom ( 34 ). Il-Qorti ta’ Strasbourg ibbażat b’mod partikolari fuq it-tul mhux tas-soltu u fuq il-kumplessità legali tal-proċeduri sabiex ikkonstatat li r-rifjut għall-għajnuna legali kien ċaħħad lill-konvenuti mill-opportunità li jippreżentaw il-każ tagħhom b’mod effettiv u kkontribwixxa għal inugwaljanza inaċċettabbli ta’ opportunitajiet bejn il-partijiet imqabbel ma’ McDonald’s; kien hemm, għalhekk, ksur tal-Artikolu 6(1) tal-KEDB.

97.

Madankollu, ma nsibx li din id-deċiżjoni hija ta’ għajnuna partikolari għar-rikorrenti fil-kawża prinċipali f’dan il-każ. Huwa minnu li tirrigwarda sitwazzjoni li fiha parti waħda tkun tista’ b’mod iktar faċli mill-parti l-oħra tirrikori għas-servizzi ta’ avukat. Madankollu huwa ċar li l-Qorti ta’ Strasbourg aċċettat fis-sentenza tagħha li livell ta’ opportunitajiet inugwali bejn il-partijiet minħabba d-differenza fil-kapaċità li tali servizzi jitħallsu jista’ u anki għandu jiġi ttollerat. Il-konstatazzjoni ta’ ksur tal-Artikolu 6(1) tal-KEDB kienet ibbażata fuq iċ-ċirkustanzi partikolari tal-każ, li kienu jinvolvu proċeduri twal u kumplessi mressqa minn kumpannija sinjura u multinazzjonali kontra żewġ individwi bi dħul baxx li kienu mċaħħda għajnuna legali minkejja l-possibbiltà ta’ għoti diskrezzjonali ta’ tali għajnuna.

98.

Kif diġà nnotajt, id-dispożizzjonijiet li jirregolaw l-għajnuna legali huma tassew indipendenti minn dawk li jirregolaw l-applikazzjoni tal-VAT għal servizzi pprovduti minn avukati. Madankollu, l-Istati Membri jistgħu jużaw l-għajnuna legali sabiex jikkumpensaw għal opportunitajiet inugwali bejn il-partijiet u jista’ jkun jeħtiġilhom jagħmlu hekk f’ċertu każijiet (bħal, pereżempju, fil-kawża McDonald’s Two). Iżda l-ġurisprudenza tal-Qorti ta’ Strasbourg ma tistax fil-fehma tiegħi titqies li teżiġi li l-Istati Membri jastjenu milli japplikaw taxxa ta’ 21 % li tkun tista’ tiġi rkuprata minn xi partijiet fil-kawża u mhux minn oħrajn.

99.

Barra dan, jidhirli li, filwaqt li differenzjali massimu ta’ spiża ta’ 121:100 tabilħaqq iqiegħed parti fil-kawża fi żvantaġġ vis-à-vis l-avversarju tiegħu, huwa ma jiksirx il-qofol proprju tad-dritt ta’ aċċess għall-ġustizzja. Fi kwalunkwe każ, ma jkunx hemm obbligu għall-Istat sabiex jiżgura b’mod assolut opportunitajiet ugwali bejn il-partijiet.

100.

Nosserva wkoll li l-opportunitajiet inugwali bejn il-partijiet aktarx li jkunu kkundizzjonati minn fatturi oħra, b’mod partikolari, differenzi fil-“valur għall-flus” ipprovdut minn avukati differenti u fir-riżorsi finanzjarji globali ta’ kull waħda mill-partijiet. Pereżempju, jekk konsumatur sinjur ikun f’litigazzjoni ma’ negozjant f’diffikultà finanzjarja, il-fatt li n-negozjant ikun jista’ jnaqqas il-VAT mid-drittijiet tal-avukat tiegħu aktarx li ma jqegħdux f’vantaġġ meta mqabbel mal-konsumatur jekk ma jkunx jista’ jżomm avukat tal-istess kwalità bħal dak li jirrappreżenta lill-avversarju tiegħu. Min-naħa l-oħra, jekk bniedem komuni jkun qiegħed jikkumbatti ma’ ġgant multinazzjonali bla ħniena, il-fatt li l-multinazzjonali jkun jista’ jnaqqas il-VAT minn drittijiet tal-avukati esterni tiegħu aktarx ma jkunx il-fattur deċiżiv fl-opportunitajiet inugwali ovvji bejn il-partijiet.

101.

It-tielet domanda tistaqsi jekk in-nuqqas li servizzi ta’ avukati jiġu eżenti mill-VAT jikkostitwixxix diskriminazzjoni pprojbita vis-à-vis dawk is-servizzi kif imqabbla ma’ “attivitajiet fl-interess pubbliku” oħrajn elenkati fl-Artikolu 132(1) tad-Direttiva tal-VAT.

102.

Skont ġurisprudenza stabbilita “il-prinċipju ta’ ugwaljanza fit-trattament, li l-prinċipju tan-newtralità fiskali jikkostitwixxi l-ekwivalenti tiegħu f’dak li jirrigwarda l-VAT, jirrikjedi li sitwazzjonijiet paragunabbli ma jiġux trattati b’mod differenti, sakemm trattament differenzjat ma jkunx oġġettivament iġġustifikat” ( 35 ).

103.

Diġà nnotajt li l-għan tal-eżenzjonijiet previsti fl-Artikolu 132(1) tad-Direttiva tal-VAT ma huwiex li jkunu inkoraġġiti l-attivitajiet kollha fl-interess pubbliku iżda xi wħud minnhom biss, jiġifieri dawk li huma “elenkati hemmhekk u deskritti b’ħafna dettalji” ( 36 ). F’dan ir-rigward, osservajt fil-konklużjonijiet tiegħi fil-kawża Horizon College u Haderer li l-lista ta’ eżenzjonijiet ma hijiex ta’ natura sistematika, u b’hekk ma jkunx hemm interpolazzjoni bla bżonn ta’ inferenzi dwar l-intenzjoni tal-leġiżlatur minn eżenzjoni għal oħra ( 37 ).

104.

Madankollu, għas-saħħa tal-argument, ejja nassumu li l-konklużjoni tiegħi f’din il-kawża kienet ħażina jew, għall-inqas, espressa fi kliem ġenerali bla bżonn. Huwa possibbli li jkun hemm ħjiel ta’ xi xorta ta’ loġika interna bħala l-bażi tal-eżenzjonijiet previsti fl-Artikolu 132(1)?

105.

Dawn l-eżenzjonijiet ikopru, fil-qosor: servizzi postali [subparagrafu (a)], diversi servizzi tas-saħħa u marbuta mas-saħħa [punt (b) sa (e) u (p)], gruppi ta’ persuni li jwettqu attivitajiet eżenti [punt (f)], assistenza u sigurtà soċjali [punt (g)], il-protezzjoni u l-edukazzjoni tat-tfal u taż-żgħażagħ [punti (h) sa (j)] flimkien mal-attivitajiet sportivi tagħhom [punt (m)], attivitajiet reliġjużi, kulturali u oħrajn relatati [punti (k), (l) u (n)], ġbir ta’ fondi għall-attivitajiet imsemmija fis-subparagrafi (b), (g) sa (i) u (l) sa (n) [subparagrafu (o)] u attivitajiet imwettqa minn korpi pubbliċi tar-radju u tat-televiżjoni [subparagrafu (q)].

106.

Xi wħud mill-attivitajiet inkwistjoni huma eżenti bil-kundizzjoni li ma jagħmlux profitt [ara, pereżempju, is-subparagrafi (g) u (h)], filwaqt li attivitajiet oħra jistgħu jitwettqu għal finijiet kummerċjali [ara, pereżempju, is-subparagrafu (j)]. F’xi każijiet hemm rekwiżit li ma jkunx probabbli li jinqalgħu distorsjonijiet tal-kompetizzjoni [subparagrafi (f), (l) u (o)].

107.

Sa fejn ikun jista’ jingħad li jeżisti xi tip ta’ leit motif li jgħaqqad dawn l-attivitajiet, jista’ jiġi osservat li huma jaqgħu f’erba’ gruppi, jiġifieri l-komunikazzjoni pubblika, is-saħħa u l-assistenza soċjali, l-edukazzjoni u l-kultura fis-sens wiesa’. Ma hemmx bażi li dwarha jista’ jingħad, b’mod ġenerali, li s-servizzi ta’ avukati jaqgħu fi, jew ikunu f’kompetizzjoni ma’ jew tabilħaqq simili għal ( 38 ), kull wieħed mill-gruppi wiesgħa deskritti iktar ’il fuq, wisq inqas f’waħda mill-attivitajiet li huma elenkati fid-dettall.

108.

F’kull każ, li attivitajiet barra minn dawk elenkati u deskritti fl-Artikolu 132(1) jitqiesu li jibbenefikaw b’analoġija minn eżenzjoni jimplika bidla fundamentali fil-ġurisprudenza li “il-kliem użat sabiex ikunu ispeċifikati dawk l-eżenzjonijiet għandu jiġi interpretat b’mod strett, minħabba li l-eżenzjonijiet jikkostitwixxu eċċezzjonijiet għall-prinċipju ġenerali li l-VAT għandha tinġabar fuq is-servizzi kollha li għalihom tkun saret applikazzjoni bi ħlas minn persuna taxxabbli” ( 39 ).

109.

Isegwi fil-fehma tiegħi li ma hemmx raġunijiet sabiex wieħed iqis li l-fatt li l-assenza ta’ servizzi ta’ avukati ma jkunux inklużi fil-lista li hemm fl-Artikolu 132(1) tad-Direttiva tal-VAT ifisser trattament differenti ta’ sitwazzjonijiet simili.

110.

Meqjusa l-kunsiderazzjonijiet kollha iktar ’il fuq, l-opinjoni tiegħi hija li l-Qorti tal-Ġustizzja għandha tagħti risposta għad-domandi preliminari magħmula mill-Cour constitutionnelle (qorti kostituzzjonali, il-Belġju) kif ġej: