1. 

Dawn il-proċeduri joffru lill-Qorti tal-Ġustizzja opportunità li tqis mill-ġdid it-tifsira ta’ “embrjonijiet” tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva 98/44/KE tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill tas-6 ta’ Lulju 1998 dwar il-protezzjoni legali tal-invenzjonijiet bijoteknoloġiċi (iktar ’il quddiem “id-Direttiva”) ( 2 ).

2. 

Fil-fatt, id-domanda li l-High Court of Justice, Chancery Division (Patents Court) irrinvijat lill-Qorti tal-Ġustizzja f’din il-kawża hija, ħlief għal differenza waħda, identika għal waħda mid-domandi li l-Qorti tal-Ġustizzja rrispondiet tliet snin ilu fil-kawża Brüstle ( 3 ), dak iz-żmien b’rinviju mill-Bundesgerichtshof.

3. 

Fi Brüstle, il-Bundesgerichtshof kienet staqsiet, fost affarijiet oħra, jekk “bajd uman mhux iffertilizzat, li permezz ta’ partenoġenesi, [ġie stimulat sabiex jinqasam u jiżviluppa]” huwiex inkluż fit-terminu “embrjonijiet” skont it-tifsira tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva. Il-Qorti tal-Ġustizzja rrispondiet din id-domanda fl-affermattiv. Waqt li sabet diffikultà b’dik ir-risposta, l-unika domanda tal-qorti tar-rinviju f’din il-kawża tistaqsi jekk id-deċiżjoni fi Brüstle tapplikax b’rabta ma’ dawk l-ovuli tal-bniedem mhux iffertilizzati attivati partenoġenikament anki fid-dawl tal-ispeċifikazzjoni li ġejja: “li, għad-differenza ta’ ovuli ffertilizzati, jinkludu biss ċelloli pluripotenti u ma humiex kapaċi jiżviluppaw fi bnedmin”.

4. 

Il-qorti tar-rinviju hija tal-fehma li, fid-dawl tar-raġunament tal-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle, jiġifieri fil-punt 36 tas-sentenza ( 4 ), ma huwiex possibbli li jiġi ddikjarat biċ-ċertezza meħtieġa jekk il-Qorti tal-Ġustizzja tagħtix l-istess risposta jekk tiġi kkonfrontata bl-ispeċifikazzjoni magħmula fid-domanda preliminari f’din il-kawża.

5. 

Analiżi bir-reqqa tal-loġika li ssejjes ir-risposta tal-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle għandha twassalni sabiex nipproponi risposta “esklussiva” għad-domanda preliminari magħmula lill-Qorti tal-Ġustizzja, jiġifieri billi neskludi ovuli tal-bniedem mhux iffertilizzati li l-qsim u l-iżvilupp ulterjuri tagħhom ikunu ġew stimulati permezz tal-partenoġenesi mill-kunċett ta’ “embrijuni umani” fid-dawl ta’ speċifikazzjonijiet ulterjuri magħmula mill-qorti tar-rinviju.

6.

L-Artikolu 27(1) u (2) tal-Ftehim TRIPS, li jikkostitwixxi l-Anness 1 C tal-Ftehim li jistabbilixxi l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ, iffirmat f’Marrakech fil-15 ta’ April 1994 u approvat bid-Deċiżjoni tal-Kunsill 94/800/KE tat-22 ta’ Diċembru 1994 ( 5 ), jgħid:

“1.   Il-patenti [privattivi] għandhom ikunu disponibbli għal kwalunkwe invenzjoni, jekk inhuma prodotti jew proċessi, f’kull qasam tat-teknoloġija, sakemm huma ġodda, għandhom passi inventivi u jistgħu jkunu ta’ applikazzjoni industrijali, soġġetti għad-dispożizzjonijiet tal-paragrafi 2 u 3. Soġġetti għall-paragrafu 4 ta’ l-Artikolu 65, paragrafu 8 ta’ l-Artikolu 70 u paragrafu 3 ta’ dan l-Artikolu, il-patenti għandhom ikunu disponibbli u d-drittijiet tal-patenti li jistgħu jitgawdew mingħajr diskriminazzjoni tal-post ta’ l-invenzjoni, il-qasam tat-teknoloġija u jekk il-prodotti kienux importati jew magħmula lokalment.

2.   Il-Membri għandhom jeskludu mill-invenzjonijiet li jistgħu jiġu patentjati [jingħataw privattiva], il-prevenzjoni fit-territorji ta’ l-isfruttament kummerċjali li huwa meħtieġ għall-protezzjoni ta’ l-ordni pubbliku u l-moralità, inkluż il-protezzjoni tal-ħajja umana, ta’ l-annimali jew pjanti jew saħħa jew biex jiġi evitat preġudizzju serju għall-ambjent, sakemm li esklużjoni bħal din ma saritx minħabba li l-isfruttament hi projbita mill-liġi tagħhom.” ( 6 )

7.

L-Artikolu 52(1) tal-Konvenzjoni dwar l-Għoti ta’ Privattivi Ewropej (Konvenzjoni dwar Privattivi Ewropej, iktar ’il quddiem “KPE”) tal-5 ta’ Ottubru 1973 ( 7 ), li minnha l-Istati Membri biss, iżda mhux l-Unjoni Ewropea nfisha, jagħmlu parti, jgħid:

“Privattivi Ewropej għandhom jingħataw għal kull invenzjoni, fl-oqsma kollha tat-teknoloġija, bil-kundizzjoni li l-invenzjoni tkun ġdida, tkun tinvolvi stadju inventiv u tkun suxxettibbli għal applikazzjoni industrijali.”

8.

L-Artikolu 53(a) tal-KPE jipprovdi:

“Privattivi Ewropej ma għandhomx jingħataw fir-rigward ta’:

9.

Permezz tar-regoli tar-Regolamenti ta’ Implementazzjoni tal-KPE, il-KPE kienet armonizzata mad-Direttiva ( 8 ). Ir-Regola 28(c) tar-Regolamenti ta’ Implementazzjoni tal-KPE tgħid:

“Skont l-Artikolu 53(a), privattivi Ewropej ma għandhomx jingħataw fir-rigward ta’ invenzjonijiet bijoteknoloġiċi li, b’mod partikolari, jikkonċernaw dan li ġej:

10.

Il-premessi 5, 16, 20, 21, 36 sa 39, u 42 tad-Direttiva jipprovdu kif ġej:

[…]

[…]

[…]

[…]

11.

L-Artikolu 5(1) u (2) tad-Direttiva jipprovdi:

“1.   Il-ġisem tal-bniedem, fl-istadji varji tal-formazzjoni u l-iżvilupp tiegħu, u l-iskoperta sempliċi ta’ wieħed mill-elementi tiegħu, inklużi sekwenza jew is-sekwenza parzjali ta’ ġene, ma jistgħux jikkostitwixxu invenzjonijiet li għandhom jedd għall-privattiva.

2.   Element iżolat mill-ġisem uman jew prodott xorta oħra permezz ta’ proċess tekniku, inklużi s-sekwenza jew is-sekwenza parzjali ta’ ġene, jista’ jikkostitwixxi invenzjoni li għandha jedd għall-privattiva anke jekk l-istruttura ta’ dan l-element tkun identika għal dak ta’ element naturali.”

12.

L-Artikolu 6 tad-Direttiva jgħid:

“1.   L-invenzjonijiet għandhom jitqiesu li ma jistgħux jiġu bil-privattiva meta l-isfruttament kummerċjali tagħhom imur kontra l-ordni pubbliku jew il-moralità pubblika; madankollu, l-isfruttament ma għandux jitqies bħala kuntrarju sempliċement minħabba li jkun ipprojbit bil-liġi.

2.   Fuq il-bażi tal-paragrafu 1, dan li ġej, b’mod partikolari, għandu jitqies li għandu jedd għall-privattiva:

13.

Il-punt 3(d) tal-Iskeda A2 tal-Att tal-1977 dwar il-Privattivi, li jimplementa l-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva, jgħid:

“Dawn li ġejjin ma humiex invenzjonijiet bil-jedd għall-privattiva:

[...]

14.

International Stem Cell Corporation (iktar ’il quddiem “ISC”) ( 9 ) hija l-applikant għal żewġ privattivi nazzjonali fl-Uffiċċju tal-Proprjetà Intellettwali tar-Renju Unit: Applikazzjoni GB0621068.6 bl-isem “Attivazzjoni partenoġenika ta’ ooċiti għall-produzzjoni ta’ ċelloli staminali ta’ embrijuni umani”, li tiddikjara li għandha metodi li jipproduċu linji pluripotenti ta’ ċelloli staminali tal-bniedem minn ooċiti attivati partenoġenikament u minn linji ta’ ċelloli staminali magħmula skont il-metodi ddikjarati, kif ukoll Applikazzjoni GB0621069.4 bl-isem ta’ “Kornea sintetika minn ċelloli staminali tar-retina” li tiddikjara li għandha metodi li jipproduċu kornea sintetika jew tessut korneali li jinvolvu l-iżolament ta’ ċelloli pluripotenti staminali minn ooċiti attivati partenoġenikament, kif ukoll kornea sintetika jew tessut korneali magħmula b’dawn il-metodi.

15.

Waqt li l-privattivi kienu qed jiġu evalwati, ISC kienet ikkonfrontata bl-oġġezzjoni li l-applikazzjonijiet ma kellhomx jedd għall-privattiva minħabba li l-invenzjonijiet murija kienu jikkostitwixxu użi ta’ embrijuni umani li ma kellhomx jedd għall-privattiva skont l-istandard stabbilit mill-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle. ISC argumentat li s-sentenza fi Brüstle ma kellhiex tapplika minħabba li l-invenzjonijiet inkwistjoni kienu dwar ooċiti attivati partenoġenikament li ma kinux “[kapaċi] li jibdew il-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem bħall-embriju maħluq permezz ta’ fertilizzazzjoni ta’ bajda”, minħabba l-fenomenu ta’ imprinting ġenomiku. Ikkonfrontata b’riċerka li kienet tissuġġerixxi l-possibbiltà li jingħelbu ostakoli ta’ imprinting ġenomiku fil-ġrieden li jirriżulta fi ġrieden partenoġeniċi mwielda ħajjin, ISC argumentat li din ir-riċerka ma kinitx relatata ma’ partenoġenesi waħedha, iżda kienet tinkludi manipulazzjoni ġenetika estensiva. ISC emendat it-talbiet tagħha sabiex teskludi kull tali metodu ta’ manipulazzjoni (eż: billi introduċiet il-kelma “pluripotenti” qabel “linja ta’ ċellola staminali tal-bniedem” u rriferiet għal nuqqas ta’ imprinting patern).

16.

F’deċiżjoni tas-16 ta’ Awwissu 2012, il-Hearing Officer tal-Uffiċċju tal-Proprjetà Intellettwali tar-Renju Unit li kien qed jaġixxi għall-Kontrollur, qies l-invenzjonijiet żvelati fl-applikazzjonijiet għal privattiva bħala li kienu jikkonċernaw l-użu ta’ embrijuni umani kif iddefiniti mill-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle, jiġifieri organiżmi “[kapaċi] li jibdew il-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem”, u, għalhekk, li kellhom ikunu esklużi mill-jedd għall-privattiva skont il-punt 3(d) tal-Iskeda A2 tal-Att tal-1977 dwar il-Privattivi li jimplementa l-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva 98/44. Għaldaqstant huwa ċaħad l-applikazzjonijiet.

17.

ISC appellat id-deċiżjoni quddiem il-qorti tar-rinviju.

18.

ISC argumentat li t-test adottat mill-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle kien maħsub li jeskludi mill-jedd għall-privattiva, organiżmi biss li huma kapaċi jibdew il-proċess ta’ żvilupp li jwassal għal bniedem, kif muri mill-kliem tat-test tal-Qorti tal-Ġustizzja, mit-trattament tagħha ta’ ovuli ffertilizzati u ta’ ovuli mhux iffertilizzati suġġetti għal trasferiment nukleari ta’ ċelloli somatiċi, u kif sostnut mis-sentenza finali tal-Bundesgerichtshof wara d-deċiżjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle. Ooċiti attivati partenoġenikament, għalhekk, ikunu, fl-opinjoni ta’ ISC, esklużi biss mill-jedd għall-privattiva jekk ikunu kapaċi li jagħtu lok għal ċelloli totipotenti.

19.

Il-Kontrollur Ġenerali qies li d-deċiżjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle ma kinitx ċara fir-rigward tad-domanda jekk it-terminu “embrijun uman” ikoprix organiżmi kapaċi li jibdew il-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem irrispettivament minn jekk il-proċess setax jitlesta. Skont il-Kontrollur Ġenerali, huwa daqstant mhux ċar jekk il-Qorti tal-Ġustizzja bbażatx ruħha fuq sottomissjonijiet li kienu jirriflettu fehma mhux korretta tal-isfond tekniku kif jinsab illum.

20.

Il-qorti tar-rinviju nfisha hija tal-fehma li jekk l-ooċiti attivati partenoġenikament inkwistjoni ma jkunux kapaċi jiżviluppaw fi bniedem, ma għandhomx jitqiesu li huma embrijuni umani. Filwaqt li ċelloli totipotenti għandhom ikunu esklużi mill-jedd għall-privattiva, ċelloli pluripotenti ma għandhomx. Qari differenti ma jiksibx, fl-opinjoni tal-qorti tar-rinviju, il-bilanċ xieraq bejn it-tħeġġiġ għal riċerka bijoteknoloġika għal liġi dwar il-privattivi u l-osservanza tad-dinjità u l-integrità tal-persuna, li d-Direttiva kienet maħsuba tikseb.

21.

Fid-dawl ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet il-qorti tar-rinviju, b’digriet tas-17 ta’ April 2013, issospendiet il-proċeduri quddiemha u rrinvijat id-domanda li ġejja lill-Qorti tal-Ġustizzja:

“Ovuli tal-bniedem mhux iffertilizzati li l-qsim u l-iżvilupp ulterjuri tagħhom ġew stimulati permezz tal-partenoġenesi u li, għad-differenza ta’ ovuli ffertilizzati, jinkludu biss ċelloli pluripotenti u ma humiex kapaċi jiżviluppaw fi bnedmin huma inklużi fil-kelma “embrjonijiet” fl-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva 98/44/KE dwar il-protezzjoni legali tal-invenzjonijiet bijoteknoloġiċi?”

22.

Ġew ippreżentati osservazzjonijiet bil-miktub minn ISC, Franza, il-Polonja, il-Portugall, l-Isvezja, ir-Renju Unit u l-Kummissjoni.

23.

Fid-29 ta’ April 2014, il-Qorti tal-Ġustizzja żammet seduta li matulha ISC, ir-Renju Unit, Franza, l-Isvezja u l-Kummissjoni ppreżentaw l-osservazzjonijiet tagħhom.

24.

Qabel ma nirrispondi d-domanda preliminari tal-High Court u nargumenta għaliex, fid-dawl tad-deċiżjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle u tal-ispeċifikazzjonijiet ulterjuri magħmula mill-qorti tar-rinviju, qed nipproponi li neskludi ovuli mhux iffertilizzati tal-bniedem li l-qsim u l-iżvilupp ulterjuri tagħhom ikunu ġew stimulati permezz tal-partenoġenesi mill-kunċett ta’ “embrjonijiet” skont l-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva, ser nippreżenta xi kunsiderazzjonijiet preliminari dwar, l-ewwel nett, l-isfond xjentifiku tal-invenzjoni inkwistjoni fil-kawża; it-tieni nett, il-karattru mhux eżawrjenti tal-lista li hemm fl-Artikolu 6(2) tad-Direttiva, u, it-tielet nett, l-Artikolu 5 tad-Direttiva.

25.

Il-każ ineżami jikkonċerna ovuli tal-bniedem mhux iffertilizzati li l-qsim u l-iżvilupp ulterjuri tagħhom kienu ġew stimulati permezz tal-partenoġenesi — organiżmi li minn issa ’l quddiem nirreferi għalihom bħala “partenoti” fl-interess tas-sempliċità ( 10 ). Id-deċiżjoni jekk partenoti jikkostitwixxux embrijuni umani teħtieġ spjegazzjoni xjentifika qasira, li ser nibbaża fuq l-informazzjoni mogħtija mill-qorti tar-rinviju u mill-partijiet fil-proċeduri. L-ispeċifikazzjonijiet mogħtija mill-qorti tar-rinviju diġà indikaw il-fatt li din l-informazzjoni ma hijiex identika għal dik ipprovduta fi Brüstle, liema ħaġa ma hijiex l-iżgħar partikolarità tal-każ. Fil-konklużjonijiet tiegħu fil-Kawża Brüstle, l-Avukat Ġenerali Bot enfasizza bir-raġun id-diffikultajiet fl-istqarrija li l-liġi għandha grad minimu ta’ permanenza f’oqsma li jiddependu direttament fuq l-istat tal-għarfien xjentifiku f’qasam li jiżviluppa malajr ( 11 ).

26.

L-iżvilupp ta’ bniedem jibda mal-fertilizzazzjoni ta’ ovulu. Permezz tal-qsim ta’ ċellola l-ovulu ffertilizzat jiżviluppa f’dak li tissejjaħ “morula”, struttura magħmula minn 8 sa 16-il ċellola. F’madwar ħamest ijiem wara l-fertilizzazzjoni, l-organiżmu jiżviluppa fl-hekk imsejjaħ “blastoċista” ( 12 ), struttura magħmula minn massa interna ta’ ċelloli, li sussegwentement tifforma t-tessuti embrijoniċi kollha, imdawra b’saff estern ta’ ċelloli, li jifformaw tessut embrijoniku estern bħalma hija l-plaċenta.

27.

Ċelloli staminali ta’ embrijuni umani joriġinaw minn embrijuni umani f’dawn l-istadji bikrin ta’ żvilupp. Ġeneralment xjenzati jiddistingwu bejn ċelloli “totipotenti”, jiġifieri ċelloli li jkunu kapaċi jiżviluppaw fit-tipi kollha ta’ ċelloli tal-bniedem, inkluż tessut embrijoniku estern, u fi bniedem komplet, u ċelloli “pluripotenti”, li jistgħu jiżviluppaw fiċ-ċelloli kollha li jifformaw il-ġisem, iżda mhux f’tessut embrijoniku estern u, għalhekk, ma jistgħux jiżviluppaw fi bniedem ( 13 ). Ċelloli magħmulin matul id-diviżjonijiet bikrin ta’ ovulu ffertilizzat huma totipotenti. Ċelloli tal-massa interna ta’ ċelloli ta’ blastoċista huma pluripotenti.

28.

Il-kapaċità taċ-ċelloli staminali ta’ embrijuni umani li jifformaw diversi tessuti ħolqot tamiet li jinstabu terapiji għal ħafna mard li s’issa ma jistax jitfejjaq. Għaldaqstant ir-riċerka dwar dawn iċ-ċelloli kibret esponenzjalment minn mindu nħolqot l-ewwel linja ta’ ċelloli staminali tal-bniedem fl-1998. B’sorpriża ta’ xejn, huma preżenti anki interessi ekonomiċi sinjifikattivi. Madankollu r-riċerka dwar ċelloli staminali ta’ embrijuni umani li joriġinaw minn embrijuni tqajjem tħassib etiku sinjifikattiv, li jirriżulta f’tiftix għal għejun alternattivi ta’ ċelloli bħal dawn ( 14 ).

29.

Xjenzati sabu modi kif jibdew il-proċess tal-qsim ta’ ċelloli komunement relatat ma’ embrijuni mingħajr il-fertilizzazzjoni ta’ ovulu. Metodu wieħed minn dawn huwa l-attivazzjoni partenoġenika ta’ ovulu msemmi f’dan il-każ, fejn l-ooċit mhux iffertilizzat jiġi “attivat” minn varjetà ta’ tekniki kimiċi u elettriċi. Ooċit attivat bħal dan jista’ jiżviluppa għall-fażi ta’ blastoċista. Peress li qatt ma jkun ġie ffertilizzat, l-ooċit ikun fih DNA matern biss u ebda DNA patern. Il-proċess tal-ovulu li jiżviluppa f’esseri mingħajr fertilizzazzjoni jissejjaħ “partenoġenesi”, l-organiżmu li jinħoloq bħala “partenota” ( 15 ).

30.

Filwaqt li xi speċijiet jipproduċu partenoti li jiżviluppaw fi tqala ( 16 ), il-parteċipanti kollha u l-qorti tar-rinviju f’din il-kawża (b’kuntrast mal-parteċipanti u l-qorti tar-rinviju fil-Kawża Brüstle) qablu li skont tagħrif xjentifiku attwali, fenomenu ta’ “imprinting ġenomiku” ma jħallix partenoti tal-bniedem u ta’ mammali oħra milli jiżviluppaw fi tqala ( 17 ). Imprinting ġenomiku jfisser li xi ġeni jkunu espressi biss minn DNA patern, oħrajn biss minn DNA matern. Fil-każ tal-bnedmin, xi ġeni involuti fl-iżvilupp, pereżempju, ta’ tessut embrijoniku estern, ikunu espressi biss minn DNA patern. Għaldaqstant, partenoti tal-bniedem — li jġorru biss DNA matern — ma jistgħux, pereżempju, jiżviluppaw sewwa tessut embrijoniku estern. Iċ-ċelloli ta’ partenoti bħal dawn qatt ma jkunu, għalhekk, totipotenti, minħabba li anki fl-ewwel ftit qasmiet taċ-ċellola ma jistgħux jiżviluppaw f’ċelloli embrijoniċi oħra. Madankollu, ċelloli staminali jistgħu jinkisbu mill-istruttura li tixbah lill-blastoċista ( 18 ). ISC tqis dawn iċ-ċelloli bħala alternattiva tajba għal ċelloli staminali ta’ embrijuni umani li joriġinaw minn embrijuni.

31.

Hemm qbil bejn il-qorti tar-rinviju u l-parteċipanti li l-ostakolu ppreżentat minn imprinting ġenomiku jista’ jingħeleb b’manipulazzjoni ġenetika, anki jekk dan għadu ma ġiex ipprovat fil-bnedmin. Il-gvern Portugiż u dak tar-Renju Unit semmew f’dan ir-rigward, pereżempju, li fil-ġrieden il-“komplementazzjoni tetraplojde” kienet intużat b’suċċess sabiex jinkisbu dixxendenti vijabbli li baqgħu jgħixu sa ma saru adulti minn dawk li qabel oriġinarjament kienu partenoti ( 19 ). ISC, waqt is-seduti, ma ċaħditx din il-possibbiltà, iżda qalet li l-manipulazzjoni ġenetika li kienet meħtieġa sabiex jinkiseb dan l-għan kienet tibdel in-natura nfisha tal-partenota. Ir-Repubblika Franċiża nnotat li l-manipulazzjoni rilevanti, skont il-liġi Franċiża, tkun illegali. Il-qorti tar-rinviju qalet, bħala fatt, li l-pretensjonijiet emendati tal-privattivi, li huma s-suġġett tal-proċeduri, jeskludu l-prospett ta’ manipulazzjoni bħal din.

32.

Waqt li nżomm quddiem għajnejja d-deskrizzjoni msemmija iktar ’il fuq ta’ “partenota” u qabel ma nanalizza d-domanda preliminari magħmula mill-High Court, inqis li jeħtieġ li tkun diskussa t-tifsira u l-kamp ta’ applikazzjoni tal-lista ta’ projbizzjonijiet għall-jedd għall-privattiva li hemm fid-Direttiva fl-Artikolu 6(2) tagħha, li fosthom hemm l-esklużjoni li hija s-suġġett ta’ dan ir-rinviju.

33.

Il-kliem tal-Artikolu 6(2) fih innifsu jagħmilha ċara li l-lista ta’ projbizzjonijiet ma hijiex eżawrjenti (“dan li ġej, b’mod partikolari, għandu jitqies li [ma għandux jedd għall-privattiva]” ( 20 )), fatt li dwaru tisħaq mingħajr ekwivoku l-Premessa 38 tad-Direttiva (“billi din il-lista ovvjament ma tistax tippreżumi li hija eżawrjenti”). Il-Kummissjoni qablet ma’ din l-interpretazzjoni matul is-smigħ.

34.

Billi dan huwa l-każ u bħala prinċipju, il-karattru mhux eżawrjenti tal-lista jillimita l-effett prattiku tar-risposta għad-domanda preliminari f’din il-kawża. Fil-fatt, is-sinjifikat tar-risposta tal-Qorti tal-Ġustizzja jkun kunsiderevolment differenti skont jekk il-liġijiet tal-Unjoni Ewropea jipprovdux “risposta kompleta” għad-domanda dwar il-jedd għall-privattiva ta’ partenoti jew sempliċiment parti mir-risposta għal din id-domanda. L-għarfien ta’ din il-kwistjoni qabel ma ssir analiżi tad-domanda preliminari magħmula lill-Qorti tal-Ġustizzja għandu, fil-fehma tiegħi, żewġ vantaġġi. L-ewwel nett, jipprovdi lill-Qorti tal-Ġustizzja bil-kuntest neċessarju tad-domanda, liema ħaġa tippermetti identifikazzjoni iktar ċara tal-kwistjonijiet involuti. It-tieni nett, jippermetti li l-Qorti tal-Ġustizzja tagħti lill-qorti tar-rinviju risposta iktar preċiża li tista’ tevita rinviji ulterjuri.

35.

Ċertament, din il-kwistjoni ma jkunx jeħtiġilha tkun diskussa kieku l-Qorti tal-Ġustizzja tagħti, sabiex ngħidu hekk, risposta “inklussiva” lill-High Court, li tikkonferma d-deċiżjoni tagħha fi Brüstle fl-intier tagħha, jiġifieri li d-Direttiva tipprojbixxi l-użu tal-privattivi għall-partenoti għal għanijiet industrijali jew kummerċjali minħabba li dawn jikkostitwixxu embrijuni umani skont id-Direttiva. Fil-fehma tiegħi, din hija r-raġuni għalfejn il-kwistjoni ma kienx jeħtiġilha tkun ittrattata fi Brüstle.

36.

Madankollu, kieku l-Qorti tal-Ġustizzja kellha ssegwi l-proposta tiegħi u tagħti risposta “esklussiva”, jiġifieri li partenoti jiġu esklużi mill-kunċett ta’ embrijuni umani, u din hija b’mod ċar il-preferenza tal-qorti tar-rinviju, il-provvediment ta’ xi spjegazzjonijiet ulterjuri dwar l-implikazzjonijiet tal-fatt li l-lista’ ta’ projbizzjonijiet ma hijiex eżawrjenti jsir inevitabbli.

37.

Fil-fehma tiegħi, il-karattru mhux eżawrjenti tal-lista fl-Artikolu 6(2) tad-Direttiva jimplika li l-esklużjoni ta’ partenota mill-kunċett ta’ embrijun uman li hemm fl-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva, ma tipprekludix lil Stat Membru milli jeskludi lill-partenoti mill-jedd għall-privattiva abbażi tal-Artikolu 6(1) tad-Direttiva. Ser nipprova nispjega ruħi dwar dan fil-qosor kemm jista’ jkun.

38.

Id-domanda preliminari mingħajr dubju tappartjeni għall-qasam tal-bijoetika. Madankollu, dan il-fatt ma jeskludihiex mill-isfera legali. Fil-fatt, nistgħu nosservaw, illum, li qed tiżviluppa “liġi tal-bijoetika”, kif turi l-leġiżlazzjoni ta’ Stati Membri ( 21 ). Madankollu, id-Direttiva b’mod ċar ma kinitx maħsuba li tkun “liġi tal-bijoetika” bħala tali, minkejja li fiha xi dispożizzjonijiet f’dan ir-rigward. Għall-kuntrarju, kif indikat minn isimha u mill-bażi legali tagħha ( 22 ), id-Direttiva tikkonċerna biss il-protezzjoni legali ta’ invenzjonijiet bijoteknoloġiċi, jiġifieri bil-privattivi, u wieħed jista’ jassumi li d-deliberazzjoni pubblika matul il-proċess ta’ abbozzar kienet limitata b’dan il-mod, iktar milli kienet tiġbor fiha l-aspetti rilevanti kollha relatati mat-tema kumplessa ħafna tal-bijoetika kif xort’oħra kien ikun il-każ.

39.

L-invenzjonijiet bijoteknoloġiċi li huma s-suġġett tad-Direttiva u l-protezzjoni legali li tingħatalhom permezz tal-privattivi ma humiex limitati għal dawk fil-qasam tal-bijoteknoloġija tal-bniedem. Għall-kuntrarju, huma jinkludu l-qasam tal-bijoteknoloġija fl-usa’ tifsira tiegħu, magħduda l-oqsma tal-bijoteknoloġija relatata mal-annimali u l-pjanti. Minħabba s-sensittività tas-suġġett, id-Direttiva tħalli spazju għal kunsiderazzjonijiet etiċi u morali fil-kategoriji tal-ordni pubbliku u l-moralità ( 23 ), spazju li jinħass l-iktar fir-rigward tal-bijoteknoloġija relatata mal-ispeċi homo sapiens.

40.

Id-dispożizzjoni ewlenija f’dan ir-rigward hija, mingħajr dubju, l-Artikolu 6 tad-Direttiva. Fil-parti rilevanti tiegħu, l-Artikolu 6(1) jgħid: “L-invenzjonijiet għandhom jitqiesu li ma jistgħux jiġu bil-privattiva meta l-isfruttament kummerċjali tagħhom imur kontra l-ordni pubbliku jew il-moralità pubblika”. L-Artikolu 6(2) jkompli jgħid li “[f]uq il-bażi tal-paragrafu 1, dan li ġej, b’mod partikolari, għandu jitqies li għandu jedd għall-privattiva” ( 24 ).

41.

Fil-fehma tiegħi u fid-dawl tal-Premessi, dawn iż-żewġ punti tal-Artikolu 6 għandhom ikunu interpretati flimkien. Tali qari huwa impost mill-kliem ta’ introduzzjoni tal-Artikolu 6(2), li b’mod ċar jikkaratterizza lit-tieni punt bħala komplimentari għall-ewwel. B’hekk, meta l-Artikolu 6(2) jiddikjara lista ta’ invenzjonijiet li ma għandhomx jedd għall-privattiva, jagħmel hekk sabiex juri, b’mod illustrattiv u sabiex jipprovdi gwida lill-Istati Membri, każijiet ta’ invenzjonijiet li joffendu l-ordni pubbliku jew il-moralità. Kif tgħid il-Premessa 38, din hija “lista illustrattiva ta’ l-invenzjonijiet esklużi milli jkunu ji[s]tgħu jiġu ppantentjati sabiex tipprovdi lill-qrati nazzjonali u lill-uffiċċji tal-privattivi bi gwida ġenerali sabiex jinterpretaw l-ordni pubbliku u l-moralità” ( 25 ).

42.

Għalhekk ma jidhirlix li ż-żewġ punti tal-Artikolu 6 jappartjenu lil żewġ dinjiet differenti: l-ewwel wieħed dik tal-ordni pubbliku u l-moralità u t-tieni dik tad-dritt. Għall-kuntrarju, l-Artikolu 6(2) jesprimi kunsens minimu fl-Unjoni kollha għall-Istati Membri kollha, f’termini legali, li minħabba fih invenzjonijiet jistgħu ma jitqisux għall-jedd għall-privattiva abbażi ta’ kunsiderazzjonijiet ta’ ordni pubbliku u moralità. L-Artikolu 6(2) huwa, għalhekk, anċillari għall-Artikolu 6(1).

43.

Dan ifisser li fil-kuntest tal-inkarigu mogħti lil kull Stat Membru sabiex jiddetermina liema invenzjonijiet ma għandux ikollhom jedd għall-privattiva, meqjusa l-kunsiderazzjoni tal-ordni pubbliku u l-moralità ( 26 ), id-Direttiva tistabbilixxi nukleu li ma għandux jedd għall-privattiva, speċi ta’ “żona ta’ esklużjoni” li hija komuni għall-Istati Membri kollha bħala espressjoni ta’ dak li jkollu jitqies li ma jkollux jedd għall-privattiva f’kull każ. Konsegwentement, jekk partenoti ma jiġux inklużi fil-kunċett ta’ embrijuni umani skont it-tifsira tad-Direttiva, dan ma jimplikax li Stati Membri ma jkunux jistgħu jipprojbixxu li partenoti jkollhom jedd għall-privattiva abbażi ta’ kunsiderazzjonijiet ta’ ordni pubbliku jew moralità, filwaqt li josservaw il-kunċett li embrijun uman ma jestendix għal partenoti ( 27 ).

44.

Din l-interpretazzjoni hija konformi mal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja li tgħid li l-Artikolu 6(1) tad-Direttiva jippermetti lill-awtoritajiet amministrattivi u lill-qrati tal-Istati Membri kamp ta’ applikazzjoni wiesa’ sabiex jaġixxu u b’hekk jippermetti li jitqies il-kuntest soċjali u kulturali ta’ kull Stat Membru ( 28 ), waqt li l-Artikolu 6(2) ma jippermetti ebda diskrezzjoni fir-rigward li ma jkunx hemm jedd għall-privattiva għall-proċessi u l-użu msemmija ( 29 ), li t-termini tagħhom huma ddefiniti b’mod awtonomu skont id-dritt tal-Unjoni.

45.

Il-kummenti ta’ qabel kienu jkunu biżżejjed kieku ma kienx minħabba l-partikolarità tal-każ tal-partenoti, jiġifieri x-“xebh” estern tagħhom ma’ embrijuni umani. Dan ix-xebh jista’ joħloq l-impressjoni li kull oġġezzjoni u l-oġġezzjonijiet kollha għall-jedd għall-privattiva għal partenoti għandhom ikunu deskritti f’termini tal-inklużjoni tagħhom vel non fil-kunċett ta’ embrijun uman. Fi kliem ieħor, it-trattament ta’ partenoti mill-perspettiva tal-ordni pubbliku jew tal-moralità jkun jiddependi biss minn jekk ikunux inklużi fil-kunċett ta’ embrijun uman. Anki fi kliem differenti, il-fatt li l-liġi tal-Unjoni Ewropea tiddefinixxi l-kunċett ta’ “embrjo uman” fid-Direttiva b’mod awtonomu, jeskludi l-possibbiltà li Stati Membri jaslu għall-konklużjonijiet tagħhom dwar il-jedd għall-privattiva għal partenoti abbażi ta’ kunsiderazzjonijiet tal-ordni pubbliku u l-moralità.

46.

Ma naħsibx li dan huwa l-każ.

47.

Ċertament huwa minnu li l-Qorti tal-Ġustizzja qalet li t-terminu “embrjo uman” tad-Direttiva għandu jkun interpretat b’mod awtonomu u “għandu jinftiehem b’mod wiesa’” ( 30 ), deċiżjoni li nerġa’ niġi għaliha iktar ’il quddiem. Dan wassal sabiex il-Qorti tal-Ġustizzja tassimila embrijuni umani u organiżmi oħra tal-bniedem maħluqa b’mezzi xjentifiċi u teknoloġiċi bl-istess kapaċità ta’ żvilupp bħall-embrijuni umani ( 31 ).

48.

Il-partenoti jistgħu jkunu jissodisfaw jew jistgħu ma jkunux jissodisfaw din il-kundizzjoni, kif ser ikun diskuss iktar ’il quddiem. Tkun xi tkun il-pożizzjoni li wieħed jadotta f’din il-kwistjoni, fid-dawl tal-oriġni tal-partenoti (ovuli tal-bniedem) u t-teknoloġija użata, ma jistax ikun eskluż li, mill-kunsiderazzjonijiet involuti fl-Artikolu 6(1) tad-Direttiva u b’mod għalkollox indipendenti mill-projbizzjonijiet li jinsabu fl-Artikolu 6(2), Stat Membru jqis li privattivi fuq partenoti jmorru kontra l-ordni pubbliku jew il-moralità.

49.

Għalhekk, meta jitqies jekk partenoti humiex embrijuni umani skont id-Direttiva fid-dawl tal-kjarifika ulterjuri li saret mill-qorti tar-rinviju, ma għandux jintesa’ li din il-kwistjoni għandha rabta ma’ projbizzjoni ta’ jedd għall-privattiva li hija parti minn lista mhux eżawrjenti li hemm fl-Artikolu 6(2) tad-Direttiva, li hija sempliċement illustrattiva tal-kunsiderazzjonijiet li hemm fl-Artikolu 6(1).

50.

Kunsiderazzjoni preliminari finali hija meħtieġa fir-rigward tal-Artikolu 5 tad-Direttiva. Il-Qorti tal-Ġustizzja għamlet żewġ domandi lill-parteċipanti waqt is-smigħ, fejn it-tieni waħda minnhom staqsiet jekk partenota tistax tkun ikklassifikata bħala “ġisem tal-bniedem” fl-istadju inizjali tal-formazzjoni u l-iżvilupp tiegħu skont it-tifsira tal-Artikolu 5(1) tad-Direttiva jew, jekk le, bħala “element iżolat mill-ġisem uman” skont it-tifsira tal-Artikolu 5(2). Fil-fehma tiegħi jista’ jkun perfettament possibbli li jkun hemm risposta għad-domanda preliminari mingħajr ma jitqies il-kontenut tal-Artikolu 5 tad-Direttiva.

51.

Skont l-Artikolu 5(1) u (2) tad-Direttiva, filwaqt li l-ġisem tal-bniedem fl-istadji varji tal-formazzjoni tiegħu u l-iskoperta sempliċi ta’ wieħed mill-elementi tiegħu ma għandhomx jedd għall-privattiva, element iżolat mill-ġisem uman jew prodott xorta oħra permezz ta’ proċess tekniku jista’ jkollu jedd għall-privattiva. Id-distinzjoni tfakkarna f’wieħed mill-prinċipji bażiċi tal-liġi tal-privattivi li invenzjonijiet biss u mhux skoperti għandhom il-jedd għall-privattiva ( 32 ).

52.

Partenota la hija ġisem tal-bniedem fi stadju tal-formazzjoni u l-iżvilupp tiegħu, u lanqas ma hija wieħed mill-elementi tiegħu. Minflok, partenoti jiġu prodotti permezz ta’ proċess tekniku u, għalhekk, l-Artikolu 5(1) tad-Direttiva waħdu ma jżommhomx milli jkollhom il-jedd għall-privattiva tagħhom. Kif sostniet il-Qorti tal-Ġustizzja fil-kawża L-Olanda vs Il-Parlament u Il-Kunsill, “[g]ħandhom jedd għal talba għal privattiva biss dawk l-invenzjonijiet li jgħaqqdu element naturali ma proċess tekniku li jippermetti li dan jiġi iżolat jew li jiġi prodott għal applikazzjoni industrijali” ( 33 ).

53.

Ngħaddi issa għad-domanda jekk partenoti humiex embrijuni umani skont id-Direttiva, partikolarment fid-dawl tal-ispeċifikazzjonijiet tal-qorti tar-rinviju u tas-sentenza tal-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle, li fiha l-Qorti tal-Ġustizzja sostniet, fid-dispożittiv tas-sentenza tagħha, li “[…] [t]ikkostitwixxi ‘embriju uman’ […] kull bajda umana mhux iffertilizzata li, permezz tal-parteġenoġenesi, [tkun] ġiet stimulata sabiex tinqasam u tiżviluppa” ( 34 ).

54.

Madankollu, qabel ma nibda bl-analiżi tiegħi stess, ser nippreżenta l-fehmiet tal-partijiet.

55.

Il-partijiet fil-proċeduri ma jaqblux dwar jekk partenoti jikkostitwixxux embrijuni umani.

56.

ISC, Franza, l-Isvezja, ir-Renju Unit u l-Kummissjoni jqisu li partenoti ma humiex “embrjonijiet umani” skont it-tifsira tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva.

57.

ISC targumenta li d-Direttiva tħeġġeġ ir-riċerka fil-qasam tal-inġinerija ġenetika billi tagħti inċentivi ta’ privattiva filwaqt li tillimita l-jedd għall-privattiva għall-osservanza tad-dinjità tal-bniedem, billi, pereżempju, teskludi l-ġisem tal-bniedem ( 35 ), kif ukoll l-użu ta’ ċelloli totipotenti tal-bniedem mill-jedd għall-privattiva ( 36 ). L-interpretazzjoni tat-terminu “embrijun uman” ikollha tikseb bilanċ xieraq bejn dawn iż-żewġ kunsiderazzjonijiet. Filwaqt li d-dinjità tal-bniedem u l-integrità tal-persuna jitolbu li ovuli ffertilizzati tal-bniedem għandhom jitqiesu li huma embrijuni, organiżmu li ma huwiex kapaċi li jiżviluppa fi bniedem jew għallinqas li jibda l-proċess li jwassal għal bniedem ma jistax jitqies li huwa embrijun. Bħalma ovulu mingħajr DNA patern jista’ jiżviluppa għall-istadju tal-blastoċista iżda mhux fi tqala, minħabba, fi kliem ieħor, li ċ-ċelloli ta’ partenota huma pluripotenti wkoll fl-ewwel ftit qasmiet ta’ ċelloli u qatt totipotenti, u għalhekk huwa eskluż żvilupp għal tqala, partenoti ma jistgħux jitqiesu li huma embrijuni umani. Ma humiex, għalhekk, bħal ovuli ffertilizzati fl-istadji kollha tal-iżvilupp tagħhom. Bilanċ xieraq bejn il-protezzjoni tad-dinjità tal-bniedem u l-għoti ta’ inċentivi ta’ privattiva għal riċerka jista’, fil-fehma ta’ ISC, jinkiseb biss jekk partenoti ma jkunux esklużi mill-jedd għall-privattiva.

58.

Dwar dak li sostniet il-Qorti tal-Ġustizzja fi Brüstle, ISC targumenta primarjament li dan ma jinsabx f’kunflitt ma’ li jitqies li l-partenoti ma humiex embrijuni umani. Ir-riferiment tal-Qorti tal-Ġustizzja għal organiżmu “kapaċi li jibda l-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem” skont ISC kien ifisser li huwa neċessarju li jiġi stabbilit jekk organiżmi humiex kapaċi jibdew il-proċess ta’ żvilupp li jwassal għal bniedem, billi l-qrati nazzjonali jitħallew jiddeċiedu jekk din il-kundizzjoni hijiex sodisfatta. ISC issib sostenn għall-argument tagħha f’dak li fuqu tikkonċentra l-Qorti tal-Ġustizzja dwar l-iżvilupp ta’ bniedem u dwar il-fatt li l-Qorti tal-Ġustizzja applikat eżattament l-istess argument għal ovuli ffertilizzati u għal ovuli mhux iffertilizzati suġġetti għal trasferiment nukleari ta’ ċelloli somatiċi, li t-tnejn li huma jistgħu jiżviluppaw fi bnedmin. Fl-aħħar nett, ISC tinnota li fi Brüstle l-qorti tar-rinviju u l-partijiet issottomettew informazzjoni mhux ċara dwar jekk partenoti jistgħux jiżviluppaw fi bnedmin. Kieku d-deċiżjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja kellha tinqara b’mod differenti, jiġifieri bħala li rriteniet li partenoti huma embrijuni umani minħabba l-karattru parallel tal-iżvilupp (inizjali) tagħhom ma’ dak ta’ embrijuni, ISC tqis li nuqqas ta’ qbil mas-sentenza Brüstle jkun iġġustifikat, fid-dawl tal-fatt li l-qorti tar-rinviju f’din il-kawża indikat b’mod espliċitu li partenoti u ovuli ffertilizzati ma humiex identiċi f’kull stadju tal-iżvilupp tagħhom. ISC issib konferma ulterjuri tal-pożizzjoni tagħha fid-deċiżjoni mogħtija mill-Bundesgerichtshof fi Brüstle wara r-rinviju preliminari, li fiha l-qorti Ġermaniża qieset ċerti organiżmi mhux vijabbli żviluppati minn ooċiti ffertilizzati matul il-fertilizzazzjoni in vitro bħala li ma humiex embrijuni skont kif sostniet il-Qorti tal-Ġustizzja, minħabba li ma humiex kapaċi jibdew il-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem.

59.

Ir-Renju Unit jargumenta li jeħtieġ li l-Qorti tal-Ġustizzja tiċċara d-deċiżjoni ambigwa tagħha bbażata fuq l-espressjoni “kapaċi li jibda l-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem” fi Brüstle. Dan jgħid li l-isfond tekniku b’rabta ma’ partenoti ma kienx rifless b’mod eżatt fl-osservazzjonijiet sottomessi fi Brüstle, li l-għarfien xjentifiku dwar partenoti żviluppa minn dak iż-żmien ’l hawn u li partenoti ma jistgħux, issa, jitqiesu li huma identiċi ma’ embrijuni f’kull stadju tal-iżvilupp tagħhom. Ir-Renju Unit jinnota li kemm il-Qorti tal-Ġustizzja kif ukoll l-Avukat Ġenerali kienu rrikonoxxew fi Brüstle li risposti f’qasam teknoloġiku li għadu qed jiżviluppa jistgħu jinbidlu b’avvanzi fit-teknoloġija. It-terminu “kapaċi li jibda l-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem” għandu jinftiehem bħala li jestendi biss għal proċessi ta’ żvilupp li għall-inqas għandhom il-potenzjal li jissoktaw u jitlestew u li jagħtu lok għal bniedem vijabbli, li jiksbu wkoll il-bilanċ meħtieġ bejn l-inċentivi mixtieqa għall-industrija tal-bijoteknoloġija u għad-dinjità u l-integrità tal-persuna ( 37 ). Franza u l-Isvezja japprovaw għarfien simili tal-formula tal-Qorti tal-Ġustizzja u jqisu li fid-dawl tal-istat attwali tax-xjenza, il-partenoġenesi ma tistax titqies li hija teknika kapaċi li tibda l-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem. Il-Kummissjoni tadotta pożizzjoni simili u l-argument tagħha huwa li l-valutazzjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja li partenoti jħarsu dawn il-kundizzjonijiet u jikkostitwixxu embrijuni umani kienet imsejsa fuq sottomissjonijiet bil-miktub li nstabu li kienu ħżiena fid-dawl ta’ żviluppi xjentifiċi. Il-Kummissjoni tħeġġeġ lill-Qorti tal-Ġustizzja sabiex tadotta kriterji li x’aktarx ma jkunux suġġetti għal tibdil minħabba l-iżvilupp rapidu fil-bijoteknoloġija.

60.

Il-Portugall jaqbel ma’ din l-interpretazzjoni tal-formula tal-Qorti tal-Ġustizzja, iżda jisħaq dwar ir-riskju ta’ manipulazzjoni ulterjuri ta’ partenota li jwassal għall-vijabbiltà tagħha. Jipproponi li jagħti risposta affermattiva għad-domanda, sakemm ma jintweriex li partenoti ma jistgħux jiżviluppaw fi bnedmin permezz ta’ kull xorta ta’ manipulazzjoni ulterjuri. Ikun għall-qorti nazzjonali li tiddetermina jekk l-applikazzjoni għal privattiva turix b’mod ċar li kapaċità bħal din ma teżistix jew jekk il-pretensjonijiet ta’ privattiva jirrinunzjawx dritt li jsiru manipulazzjonijiet bħal dawn. Ir-Renju Unit speċifikament jirrifjuta r-rilevanza tal-possibbiltà li jkun hemm manipulazzjonijiet bħal dawn fil-ġejjieni, u joqgħod fuq ir-raġunament tal-Bundesgerichtshof Ġermaniża fid-deċiżjoni finali tal-kawża Brüstle, li kienet qalet li l-fattur deċiżiv kien il-kapaċità ta’ ċellola nfisha, mhux il-kapaċitajiet tagħha wara li ċ-ċellola kienet immanipulata.

61.

Madankollu, il-Polonja tirrispondi d-domanda fl-affermattiv. Targumenta li fl-interess li titħares id-dinjità tal-bniedem, il-Qorti tal-Ġustizzja għandha korrettement toqgħod fuq il-kapaċità li jinbeda l-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem. Għalkemm partenoti ma jistgħux, minn dak li nafu s’issa, jiżviluppaw fi bnedmin, fil-bidu dawn jgħaddu mill-istess stadji ta’ żvilupp bħal ovulu ffertilizzat, jiġifieri qsim u divrenzjar ta’ ċelloli, u, għalhekk, jikkostitwixxu embrijuni umani.

62.

Fil-kawża Brüstle, il-Qorti tal-Ġustizzja ddefinixxiet it-terminu “embrjonijiet” fl-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva ( 38 ). Din sostniet li “tikkostitwixxi ‘embriju uman’ kull bajda umana sa mill-istadju tal-fertilizzazzjoni tagħha, kull bajda umana mhux iffertilizzata li fija ġie impjantat nukleu ta’ ċellola umana matura, u kull bajda umana mhux iffertilizzata li, permezz tal-partenoġenesi, tkun ġiet stimulata sabiex tinqasam u tiżviluppa” ( 39 ). Iżda dwar ċelloli miksuba fl-istadju tal-blastoċista, il-Qorti tal-Ġustizzja ħadet approċċ differenti: “[H]uwa l-obbligu tal-qorti nazzjonali li tiddetermina, fid-dawl tal-iżviluppi tax-xjenza, jekk ċellola staminali miksuba minn embriju uman fl-istadju tal-blastoċisti tikkostitwixxix ‘embriju uman’ fis-sens u għall-applikazzjoni tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva” ( 40 ).

63.

Dan il-kliem jidher b’mod ċar u sempliċi li qed jinkludi partenoti fid-definizzjoni ta’ “embrijuni umani”. Iżda l-parti operattiva tas-sentenza għandha tinqara fid-dawl tal-motivi li wasslu għaliha u li jikkostitwixxu l-bażi essenzjali tagħha ( 41 ).

64.

Id-domanda fi Brüstle saret lill-Qorti tal-Ġustizzja fi proċedura dwar il-validità ta’ privattiva Ġermaniża ppreżentata minn Brüstle li kienet tirrigwarda “ċelloli prekursuri nevrali iżolati u purifikati, il-metodi ta’ produzzjoni tagħhom minn ċelloli staminali embrijoniċi u l-użu tagħhom għat-terapija ta’ anormalitajiet nevrali” ( 42 ). Bħala parti mid-domanda tagħha dwar it-tifsira ta’ “embrijuni umani” il-Bundesgerichtshof espliċitament staqsiet jekk “bajd uman mhux iffertilizzat, li permezz ta’ partenoġenesi, ġew stimolati sabiex jinqasmu u jiżviluppaw” humiex inklużi fit-terminu ( 43 ), minħabba li l-ispeċifikazzjonijiet tal-privattiva semmew bajd bħal dan bħala mod alternattiv sabiex jinkisbu ċelloli staminali ta’ embrijuni umani.

65.

Billi qagħdet fuq il-kuntest u l-għan tad-Direttiva, jiġifieri l-Premessi 16 u 38, l-Artikolu 5(1) u l-Artikolu 6, il-Qorti tal-Ġustizzja argumentat li l-intenzjoni tad-Direttiva kien li tkun eskluża kull possibbiltà ta’ jedd għall-privattiva fejn setgħat tintlaqat l-osservanza tad-dinjità tal-bniedem, u kkonkludiet li l-kunċett ta’ “embrjonijiet” skont it-tifsira tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva minn hemm ’il quddiem “għandu jinftiehem b’mod wiesa’” ( 44 ).

66.

Sussegwentement, il-Qorti tal-Ġustizzja kompliet billi qalet li għaldaqstant, “kull bajda umana għandha, sa mill-istadju tal-fertilizzazzjoni tagħha, titqies bħala embriju uman’ fis-sens u għall-applikazzjoni tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva, peress li din il-fertilizzazzjoni hija tali li tibda l-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem” ( 45 ).

67.

Dan il-kriterju, jiġifieri jekk organiżmu huwiex “kapaċi li jibda l-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem”, huwa ewlieni għall-argument tal-Qorti tal-Ġustizzja. Jekk organiżmu jkollu din il-kapaċità “bħall-embriju maħluq permezz ta’ fertilizzazzjoni ta’ bajda”, ikun l-ekwivalenti funzjonali ta’ embrijun u, għalhekk, ikun inkluż fil-kunċett ta’ “embrijun uman” ( 46 ).

68.

Il-Qorti tal-Ġustizzja tkompli sabiex tapplika l-kriterju għal partenoti u għal ovuli mhux iffertilizzati wara trasferiment nukleari ta’ ċelloli somatiċi, u tqis li dawn iż-żewġ organiżmi bħala li huma kapaċi jibdew il-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem ( 47 ). Madankollu, fir-rigward ta’ ċelloli staminali miksuba minn embrijun uman fl-istadju tal-blastoċista, il-Qorti tal-Ġustizzja tħalliha għall-qrati nazzjonali sabiex jiddeterminaw jekk għandhomx din il-kapaċità u “għaldaqstant jekk jaqgħux taħt il-kunċett ta’ ‘embriju uman’ fis-sens u għall-applikazzjoni tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva” ( 48 ).

69.

Kif għandu wieħed jifhem it-terminu “kapaċi li jibda l-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem”? Mal-ewwel daqqa t’għajn jista’ jidher ambigwu, billi jenfasizza jew il-paralleliżmu tal-ewwel stadji ta’ żvilupp, jiġifieri jekk organiżmu jibdiex proċess ta’ qsim u divrenzjar ta’ ċelloli simili għal dak ta’ ovulu ffertilizzat, jew jenfasizza l-fatt li l-organiżmu għandu l-kapaċità inerenti li jiżviluppa fi bniedem.

70.

Madankollu ħarsa iktar mill-qrib lejn is-sentenza turi li l-Qorti tal-Ġustizzja kellha l-ħsieb tistaqsi jekk ovulu mhux iffertilizzat għandux il-kapaċità inerenti li jiżviluppa fi bniedem.

71.

Fil-fehma tiegħi, fil-kawża Brüstle, il-Qorti tal-Ġustizzja stabbilixxiet ekwivalenza funzjonali bejn ovuli ffertilizzati, ovuli mhux iffertilizzati suġġetti għal trasferiment nukleari ta’ ċelloli somatiċi u partenoti. Minkejja li partenoti, kif jidher issa, huma l-uniċi organiżmi fost dawn it-tlieta li ma jistgħux jiżviluppaw fi bnedmin, il-Qorti tal-Ġustizzja tittratta partenoti u ovuli mhux iffertilizzati suġġetti għal trasferiment nukleari ta’ ċelloli somatiċi fl-istess punt mingħajr ma semmi ebda distinzjoni bejniethom u tgħid minflok li ż-żewġ organiżmi “huma tali, kif jirriżulta mill-osservazzjonijiet bil-miktub ippreżentati quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja, […] li jibdew il-proċess ta’ żvilupp ta’ bniedem bħall-embriju maħluq permezz ta’ fertilizzazzjoni ta’ bajda” ( 49 ). Kieku l-Qorti tal-Ġustizzja kienet konxja tad-differenza fundamentali bejn partenoti u ovuli mhux iffertilizzati suġġetti għal trasferiment nukleari ta’ ċelloli somatiċi u, madankollu, riedet tistabbilixxi ekwivalenza funzjonali bejn it-tnejn, hija kienet ċertament tiddiskuti din id-differenza.

72.

Huwa, għaldaqstant, raġonevoli li wieħed jassumi li l-osservazzjonijiet ippreżentati dak iż-żmien fil-kawża Brüstle wasslu biex il-Qorti tal-Ġustizzja jkollha l-impressjoni li t-tliet organiżmi kollha għandhom il-kapaċità inerenti li jiżviluppaw fi bniedem. Il-Kummissjoni sostniet din il-fehma fl-osservazzjonijiet tagħha f’din il-kawża, fejn tat eżempji ta’ stqarrijiet magħmula f’osservazzjonijiet fil-kawża Brüstle li setgħu ħolqu din l-impressjoni. Din il-preżunzjoni hija kkonfermata wkoll mill-Konklużjonijiet tal-Avukat Ġenerali Bot, li jargumenta li l-partenoti huma embrijuni “sa fejn, skont l-osservazzjonijiet bil-miktub ippreżentati lill-Qorti tal-Ġustizzja, xi ċelloli totipotenti” jistgħu jinkisbu minnhom, jiġifieri ċelloli li jistgħu jiżviluppaw fi bniedem ( 50 ).

73.

Għalhekk, skont kif jiena nifhem l-argument tal-Qorti tal-Ġustizzja, il-kriterju deċiżiv li għandu jittieħed inkunsiderazzjoni sabiex ikun iddeterminat jekk ovulu mhux iffertilizzat huwiex embrijun uman, huwa jekk dak l-ovulu mhux iffertilizzat ikollux il-kapaċità inerenti li jiżviluppa fi bniedem, jiġifieri jekk verament jikkostitwixxix l-ekwivalenti funzjonali ta’ ovulu ffertilizzat.

74.

Fid-dawl tal-fatti ddikjarati b’mod inekwivoku mill-qorti tar-rinviju u mill-partijiet f’din il-proċedura issa jidher ċar li partenota ma għandhiex, per se, il-kapaċità inerenti meħtieġa li tiżviluppa fi bniedem u, għalhekk, bħala tali ma tikkostitwix “embrijun uman” ( 51 ).

75.

Għalhekk, u bl-uniku kundizzjoni li ser insemmi sussegwentement, ir-risposta għad-domanda preliminari magħmula mill-High Court għandha tkun fin-negattiv, fis-sens li ovulu uman mhux iffertilizzat li d-diviżjoni u t-tkomplija tal-iżvilupp tiegħu ġew stimulati bil-partenoġenesi kif deskritt mill-qorti tar-rinviju ma humiex inklużi fit-terminu “embrjonijiet” tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva.

76.

Il-kundizzjoni inkwistjoni tikkonċerna l-eventwalità deskritta iktar ’il fuq ( 52 ) fejn partenota tiġi mmodifikata ġenetikament b’tali mod li tista’ tiżviluppa fi tqala u għalhekk fi bniedem. Peress li tali manipulazzjonijiet diġà ġew ipprovati b’suċċess fuq partenoti mammiferi mhux umani (b’mod speċifiku ġrieden), ma jistax jiġi kategorikament eskluż li dan ikun ukoll possibbli, fil-futur, fir-rigward ta’ partenoti umani, minkejja li dawn il-manipulazzjonijiet sikwit ikunu illegali ( 53 ).

77.

Madankollu, is-sempliċi possibbiltà ta’ manipulazzjoni ġenetika a posteriori li tibdel il-karatteristiċi fundamentali ta’ partenota ma tibdilx il-karattru ta’ partenota qabel il-manipulazzjoni. Kif għidt qabel, partenota bħala tali ma għandhiex, skont it-tagħrif xjentifiku attwali, il-kapaċità li tiżviluppa fi bniedem. Meta l-partenota tkun immanipulata b’tali mod li attwalment tikseb il-kapaċità rispettiva, ma tkunx tista’ titqies iktar li hija partenota u konsegwentement, ma tistax ikollha privattiva.

78.

B’hekk, ir-risposta għad-domanda preliminari tal-High Court ma tistax tkun sempliċiment fin-negattiv. B’mod kuntrarju, il-prudenza timponi li jkun ċar li l-partenoti jistgħu jkunu esklużi mit-terminu embrijuni biss sa fejn dawn ma jkunux ġew immanipulati ġenetikament biex isiru kapaċi li jiżviluppaw fi bniedem.

79.

Fid-dawl ta’ dawn l-argumenti nipproponi li r-risposta għad-domanda magħmula mill-qorti tar-rinviju għandha tkun li ovuli tal-bniedem mhux iffertilizzati li l-qsim u l-iżvilupp ulterjuri tagħhom ikunu ġew stimulati permezz tal-partenoġenesi ma humiex inklużi fit-terminu “embrjonijiet” tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva sakemm ma jkunux kapaċi jiżviluppaw fi bniedem u ma jkunux ġew immodifikati ġenetikament biex jiksbu tali kapaċità.

80.

Fid-dawl ta’ dak li ntqal iktar ’il fuq, nissuġġerixxi li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi d-domanda preliminari magħmula mill-High Court of Justice, Chancery Division (Patents Court) kif ġej:

Ovuli tal-bniedem mhux iffertilizzati li l-qsim u l-iżvilupp ulterjuri tagħhom ikunu ġew stimulati permezz tal-partenoġenesi ma humiex inklużi fit-terminu “embrjonijiet” tal-Artikolu 6(2)(ċ) tad-Direttiva 98/44/KE tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill tas-6 ta’ Lulju 1998 dwar il-protezzjoni legali tal-invenzjonijiet bijoteknoloġiċi sakemm ma jkunux kapaċi jiżviluppaw fi bniedem u ma jkunux ġew immodifikati ġenetikament biex jiksbu tali kapaċità.