IL-KUMMISSJONI EWROPEA

Brussell, 18.12.2020

SWD(2020) 387 final

DOKUMENT TA’ ĦIDMA TAL-PERSUNAL TAL-KUMMISSJONI

Rakkomandazzjonijiet tal-Kummissjoni għall-pjan strateġiku għall-PAK għal Malta

Li jakkumpanja d-dokument

KOMUNIKAZZJONI TAL-KUMMISSJONI LILL-PARLAMENT EWROPEW, LILL-KUNSILL, LILL-KUMITAT EKONOMIKU U SOĊJALI EWROPEW U LILL-KUMITAT TAR-REĠJUNI

Rakkomandazzjonijiet lill-Istati Membri fir-rigward tal-pjan strateġiku tagħhom għall-Politika Agrikoli Komuni

{COM(2020) 846 final} - {SWD(2020) 367 final} - {SWD(2020) 368 final} - {SWD(2020) 369 final} - {SWD(2020) 370 final} - {SWD(2020) 371 final} - {SWD(2020) 372 final} - {SWD(2020) 373 final} - {SWD(2020) 374 final} - {SWD(2020) 375 final} - {SWD(2020) 376 final} - {SWD(2020) 377 final} - {SWD(2020) 379 final} - {SWD(2020) 384 final} - {SWD(2020) 385 final} - {SWD(2020) 386 final} - {SWD(2020) 388 final} - {SWD(2020) 389 final} - {SWD(2020) 390 final} - {SWD(2020) 391 final} - {SWD(2020) 392 final} - {SWD(2020) 393 final} - {SWD(2020) 394 final} - {SWD(2020) 395 final} - {SWD(2020) 396 final} - {SWD(2020) 397 final} - {SWD(2020) 398 final}

Werrej

1.RAKKOMANDAZZJONIJIET TAL-KUMMISSJONI GĦALL-PJAN STRATEĠIKU TAL-PAK TA’ MALTA

1.1Trawwim ta’ settur agrikolu intelliġenti, reżiljenti u diversifikat li jiżgura s-sigurtà tal-ikel

1.2Tisħiħ tal-ħarsien ambjentali u tal-azzjoni klimatika u l-kontribut lejn l-objettivi tal-Unjoni relatati mal-ambjent u mal-klima

1.3Tisħiħ tan-nisġa soċjoekonomika taż-żoni rurali u l-indirizzar tat-tħassib għas-soċjetà

1.4Modernizzazzjoni tas-settur billi jitrawwem u jiġu kondiviżi l-għarfien, l-innovazzjoni u d-diġitalizzazzjoni, u jitħeġġeġ l-użu tagħhom

1.5Rakkomandazzjonijiet

2.ANALIŻI TAL-AGRIKOLTURA U TAL-IŻVILUPP RURALI F’MALTA

2.1Appoġġ għall-introjtu vijabbli tal-azjendi agrikoli u r-reżiljenza tagħhom fl-UE kollha biex tissaħħaħ is-sigurtà tal-ikel

2.2Tisħiħ tal-orjentazzjoni tas-suq u żieda fil-kompetittività inkluż permezz ta’ aktar enfasi fuq ir-riċerka, it-teknoloġija u d-diġitalizzazzjoni

2.3Titjib tal-pożizzjoni tal-bdiewa fil-katina tal-valur

2.4Kontribut għall-mitigazzjoni u għall-adattament għat-tibdil fil-klima, kif ukoll għall-enerġija sostenibbli

2.5Trawwim tal-iżvilupp sostenibbli u tal-ġestjoni effiċjenti tar-riżorsi naturali bħall-ilma, il-ħamrija u l-arja

2.6Kontribut għall-ħarsien tal-bijodiversità, tisħiħ tas-servizzi tal-ekosistema u preservazzjoni tal-ħabitats u l-pajsaġġi

2.7Attrazzjoni ta’ bdiewa żgħażagħ u ffaċilitar tal-iżvilupp tan-negozju fiż-żoni rurali

2.8Promozzjoni tal-impjiegi, tat-tkabbir, tal-inklużjoni soċjali u tal-iżvilupp lokali fiż-żoni rurali, inkluż il-bijoekonomija u l-forestrija sostenibbli

2.9Titjib tar-rispons tal-agrikoltura tal-UE għad-domandi tas-soċjetà għall-ikel u għas-saħħa, inkluż ikel sikur, nutrittiv u sostenibbli, kif ukoll il-benessri tal-annimali

2.10Objettiv trażversali dwar l-għarfien, l-innovazzjoni u d-diġitalizzazzjoni

1.RAKKOMANDAZZJONIJIET TAL-KUMMISSJONI GĦALL-PJAN STRATEĠIKU TAL-PAK TA’ MALTA

Fil-qafas tad-djalogu strutturat għat-tħejjija tal-pjan strateġiku tal-politika agrikola komuni (PAK), dan id-dokument fih ir-rakkomandazzjonijiet għall-pjan strateġiku tal-PAK ta’ Malta. Ir-rakkomandazzjonijiet huma bbażati fuq analiżi tas-sitwazzjoni attwali, tal-ħtiġijiet u tal-prijoritajiet għall-agrikoltura u għaż-żoni rurali f’Malta. Ir-rakkomandazzjonijiet jindirizzaw l-objettivi ekonomiċi, ambjentali u soċjali speċifiċi tal-Politika Agrikola Komuni li jmiss u b’mod partikolari l-ambizzjoni u l-miri speċifiċi tal-Istrateġija “Mill-Għalqa sal-Platt” u tal-Istrateġija għall-Bijodiversità għall-2030. Kif iddikjarat fl-Istrateġija “Mill-Għalqa sal-Platt”, il-Kummissjoni tistieden lil Malta, fil-Pjan Strateġiku tagħha tal-PAK, biex tistabbilixxi valuri nazzjonali espliċiti għall-miri tal-Patt Ekoloġiku 1 , filwaqt li tqis is-sitwazzjoni speċifika tagħha u dawn ir-rakkomandazzjonijiet.

1.1Trawwim ta’ settur agrikolu intelliġenti, reżiljenti u diversifikat li jiżgura s-sigurtà tal-ikel

Is-settur agrikolu Malti huwa kkaratterizzat minn azjendi agrikoli żgħar u mikro bi rqajja’ frammentati, li jagħmilha diffiċli biex jinkisbu ekonomiji ta’ skala u biex ikunu kompetittivi fis-suq internazzjonali. Barra minn hekk, minħabba l-karatteristiċi ta’ Malta bħala gżira, l-art agrikola limitata u n-nuqqas ta’ riżorsi naturali, Malta tiddependi fuq l-importazzjonijiet minn pajjiżi oħra (speċjalment għall-għalf), u b’hekk ikomplu jiżdiedu l-kostijiet tal-produzzjoni. Ix-xejriet ‘l isfel fl-introjtu agrikolu għal kull ħaddiem u fil-produttività tas-settur agrikolu wara s-sħubija fl-Unjoni Ewropea fl-2004 juru kemm huwa diffiċli għall-bdiewa Maltin li jikkompetu fis-suq internazzjonali. Barra minn hekk, il-kooperazzjoni fis-settur agrikolu ta’ Malta hija batuta, b’sehem baxx ħafna ta’ valur miżjud li jmur lejn is-settur tal-biedja. Barra minn hekk, sabiex titrawwem ir-reżiljenza tal-agrikoltura (pereżempju kontra avvenimenti estremi tat-temp marbuta mat-tibdil fil-klima), Malta jenħtieġ li tibbaża fuq għodod għall-ġestjoni tar-riskju u tipprova ssolvi l-kwistjonijiet speċifiċi li żammewha milli tattiva dawn l-għodod fl-aħħar perjodu ta’ programmazzjoni.

Aktar milli jikkompeti fuq il-bażi tal-prezz, is-settur tal-biedja f’Malta jenħtieġ li jiffoka aktar fuq iż-żieda tal-valur għall-prodotti agrikoli u jorjenta ruħu lejn il-produzzjoni għal swieq niċċa. B’dan il-mod, ikun jista’ jitlob prezzijiet primjum għall-prodotti tiegħu u jsir settur aktar sostenibbli. L-użu tat-tikketti ta’ kwalità tal-UE, bħad-denominazzjoni ta’ oriġini protetta u l-indikazzjonijiet ġeografiċi protetti, jista’ jgħin lil Malta ttejjeb il-kummerċjalizzazzjoni u l-immarkar tal-prodotti tagħha u eventwalment iżżid l-introjtu tagħha tal-azjendi agrikoli. Biex titnaqqas id-dipendenza ta’ Malta fuq l-importazzjoni tal-foraġġ għall-produzzjoni tal-bhejjem, is-settur jenħtieġ li jesplora t-tkabbir ta’ għelejjel li fihom il-proteini u l-foraġġ għall-għalf tal-annimali; b’dan il-mod jitnaqqsu wkoll il-kostijiet tal-produzzjoni.

Il-kollaborazzjoni fost il-bdiewa jenħtieġ li tiġi stimulata biex titjieb il-kondiviżjoni tal-għarfien, jitnaqqsu l-kostijiet tal-produzzjoni u tinkiseb aktar setgħa ta’ negozjar billi jinġabru flimkien ir-riżorsi u l-prodotti jitqiegħdu fis-suq flimkien, b’mod partikolari għas-settur tal-frott u l-ħxejjex. Il-promozzjoni tal-iskambju tal-għarfien, tas-servizzi ta’ konsulenza, tal-innovazzjoni u tal-edukazzjoni hija vitali biex is-settur jimxi lejn aktar kooperazzjoni dwar il-produzzjoni b’valur miżjud u biex jiżdiedu l-effiċjenza u l-produttività tas-settur.

1.2Tisħiħ tal-ħarsien ambjentali u tal-azzjoni klimatika u l-kontribut lejn l-objettivi tal-Unjoni relatati mal-ambjent u mal-klima

Is-settur agrikolu ta’ Malta għandu emissjonijiet għoljin ta’ gassijiet serra (GHG) għal kull ettaru, li ġejjin prinċipalment mill-bhejjem. Il-pajjiż jenħtieġ li jiffoka fuq il-miżuri u l-investiment biex jitnaqqsu l-emissjonijiet tal-metan mill-fermentazzjoni enterika u mid-demel, f’konformità mal-istrateġija tal-metan. Is-settur tal-użu tal-art, tat-tibdil fl-użu tal-art u tal-forestrija (LULUCF) jitfa’ aktar diossidu tal-karbonju milli jassorbi, u b’hekk Malta hija waħda mill-ftit Stati Membri fejn dan is-settur huwa sors u mhux bir.

Is-sehem tal-emissjonijiet tal-ammonijaka mill-agrikoltura għadu relattivament għoli u Malta nstabet li qiegħda f’riskju għoli ta’ nuqqas ta’ konformità mal-impenji tagħha għat-tnaqqis tal-emissjonijiet tal-ammonijaka. Huma ppjanati azzjonijiet biex titreġġa’ lura din is-sitwazzjoni.

Il-konsum tal-enerġija tas-settur agrikolu huwa relattivament għoli, u qed ikompli jiżdied. Malta għandha l-potenzjal għall-isfruttament tal-enerġija rinnovabbli fiż-żoni rurali, li jkun jiżgura tranżizzjoni effiċjenti tal-enerġija.

Malta għandha riskju għoli ta’ erożjoni tal-ħamrija u qed tiffaċċja sfidi kbar tal-ilma, kemm f’termini tal-kwantità tal-ilma kif ukoll tal-kwalità tal-ilma. F’termini tad-Direttiva Qafas dwar l-Ilma (WFD), mhux il-korpi kollha tal-ilma ta’ Malta għadhom fi stat tajjeb u l-agrikoltura hija identifikata bħala l-aktar pressjoni sinifikanti. Din is-sitwazzjoni tista’ tkompli tmur għall-agħar bit-tnaqqis tal-preċipitazzjoni, biż-żieda fir-riskju ta’ nixfiet u bis-sħana estrema. It-tibdil fil-klima se jkompli jaggrava dawn ir-riskji, u s-settur agrikolu se jkun partikolarment vulnerabbli għall-impatti tiegħu. Il-produzzjoni tal-bhejjem tista’ wkoll issir dejjem aktar diffiċli, bi stress mis-sħana fuq l-annimali u l-falliment tat-tkabbir tal-uċuħ tar-raba’ tal-foraġġ. Żieda fid-domanda għall-ilma għat-tisqija tista’ twassal għal kompetizzjoni ma’ setturi oħrajn. B’reazzjoni għal dan, jenħtieġ li jiġi esplorat investiment immirat f’sistemi aktar ekoloġiċi u adattivi, kif ukoll biedja li tuża anqas ilma.

Is-sitwazzjoni partikolari ta’ Malta u l-kundizzjonijiet ħżiena tagħha tal-ħamrija jikkostitwixxu ostakli reali biex jiġu indirizzati kwistjonijiet ta’ bijodiversità u biex jiġu ppreżervati l-ħabitats u l-pajsaġġ. Madankollu, il-potenzjal tas-settur agrikolu li jgħin fiż-żamma u fit-titjib tal-bijodiversità mhuwiex sfruttat bis-sħiħ. Iż-żamma tal-karatteristiċi tal-pajsaġġi u tal-iskemi volontarji, li jindirizzaw ġestjoni mtejba ta’ dawk l-elementi, jistgħu jikkontribwixxu lejn dan. Barra minn hekk, il-pjan strateġiku ta’ Malta jista’ jikkontribwixxi wkoll għall-infurzar tad-Direttivi dwar l-Għasafar u l-Ħabitats billi jappoġġa l-finanzjament ta’ miżuri għall-ġestjoni tas-siti ta’ Natura 2000, kif ukoll ta’ miżuri ta’ benefiċċju għall-ispeċijiet u għall-ħabitats li juru xejriet li qed jonqsu. Il-pjan jenħtieġ li jqis ukoll il-qafas ta’ azzjoni prijoritizzata (PAF) għal Malta, li jistabbilixxi l-prijoritajiet u l-ħtiġijiet finanzjarji ewlenin għall-implimentazzjoni tan-network Natura 2000.

Għalkemm il-foresti ma għandhom l-ebda sinifikat ekonomiku f’Malta, għadhom importanti f’termini ta’ benefiċċji ambjentali u soċjali.

1.3Tisħiħ tan-nisġa soċjoekonomika taż-żoni rurali u l-indirizzar tat-tħassib għas-soċjetà

In-nisġa soċjoekonomika taż-żoni rurali ta’ Malta hija mhedda minn diversi fatturi, inkluż popolazzjoni tal-biedja li qed tixjieħ u numru dejjem jonqos ta’ bdiewa nisa u żgħażagħ reġistrati. Barra minn hekk, ambjent kummerċjali diffiċli jagħmel lis-settur wieħed mhux attraenti. Fil-fatt, il-kontribut tas-settur primarju għall-valur miżjud gross (GVA) qed jonqos hekk kif l-introjtu tal-azjendi agrikoli qed isir aktar irregolari. L-investiment kapitali fl-innovazzjoni agrikola u t-taħriġ fil-ħiliet diġitali huwa limitat ħafna.

Il-konċentrazzjoni tal-attivitajiet ekonomiċi, tas-servizzi bażiċi, u tal-opportunitajiet ta’ xogħol ta’ kwalità fiċ-ċentri urbani tirriżulta f’ivvjaġġar intensiv lejn ix-xogħol u lura u toħloq żbilanċ territorjali, li għandu impatt negattiv kemm fuq iż-żoni urbani kif ukoll fuq dawk rurali, kif ukoll fuq l-ambjent. Għalkemm Malta kollha hija koperta mill-broadband tal-ġenerazzjoni li jmiss, 50 % tal-popolazzjoni rurali tagħha biss kellha ħiliet diġitali bażiċi jew ogħla fl-2019. Iż-żoni naturali huma mhedda kemm mit-tifrix urban kif ukoll mit-tibdil fil-klima. It-tranżizzjoni lejn agrikoltura ekoloġika u moderna hija opportunità biex tiġi indirizzata l-isfida tat-tiġdid ġenerazzjonali, filwaqt li d-diversifikazzjoni tal-attivitajiet ekonomiċi u tal-investimenti f’dan il-qasam tirrappreżenta opportunitajiet mhux sfruttati għall-bdiewa Maltin.

Barra minn hekk, jenħtieġ li Malta tikkunsidra bir-reqqa l-ħtiġijiet speċifiċi tan-nisa fl-agrikoltura u fiż-żoni rurali sabiex jintlaħqu l-objettivi dwar l-ugwaljanza bejn il-ġeneri u jitneħħew id-differenzi bejn il-ġeneri fl-impjiegi, fil-pagi, fil-pensjonijiet, fil-kura u fit-teħid tad-deċiżjonijiet.

B’mod ġenerali, l-iżgurar tal-ħarsien tal-ħaddiema agrikoli, speċjalment dawk prekarji, staġjonali u mhux iddikjarati, se jkollu rwol ewlieni fl-iżgurar tar-rispett tad-drittijiet imnaqqxa fil-leġiżlazzjoni. Dan huwa element essenzjali tas-sistema tal-ikel ġusta tal-UE prevista taħt l-Istrateġija “Mill-Għalqa sal-Platt”.

Hemm dgħufijiet ċari fil-kapaċità ta’ Malta li tiżgura li l-antimikrobiċi jintużaw b’mod prudenti, fejn il-proċeduri ta’ monitoraġġ u l-veterinarji huma nieqsa. Barra minn hekk, jenħtieġ li Malta tagħmel sforzi biex ittejjeb il-benessri tal-annimali u tappoġġa prattiki ta’ ġestjoni aktar sostenibbli tal-bhejjem. L-użu tal-pestiċidi naqas b’16 % bejn l-2017 u l-2018, iżda għadhom jeżistu pressjonijiet marbuta mal-użu tal-pestiċidi. Il-pjan ta’ azzjoni nazzjonali ta’ Malta (NAP) għall-użu sostenibbli tal-pestiċidi ġie infurzat parzjalment biss, speċjalment fir-rigward tal-prinċipju ġenerali għall-ġestjoni integrata tal-pesti u l-kontrolli fuq it-tipi kollha ta’ operaturi.

Barra minn hekk, il-prevenzjoni tal-ħela tal-ikel u l-prattiki tar-riċiklaġġ għadhom ma jidhrux li huma stabbiliti sew f’Malta. Id-drawwiet djetetiċi qed jitbiegħdu mid-dieta Mediterranja biex jiffavorixxu ikliet lesti u ikel ipproċessat b’livell għoli ta’ zokkor, b’żieda fil-livelli tal-obeżità u tal-piż żejjed fost il-popolazzjoni, inkluż fit-tfal. Jenħtieġ li Malta tagħmel sforz biex tersaq lejn dieti aktar tajbin għas-saħħa u aktar sostenibbli peress li għandha rati għoljin ħafna ta’ piż żejjed u ta’ obeżità.

1.4Modernizzazzjoni tas-settur billi jitrawwem u jiġu kondiviżi l-għarfien, l-innovazzjoni u d-diġitalizzazzjoni, u jitħeġġeġ l-użu tagħhom 

L-indirizzar tal-isfidi ekonomiċi, ambjentali u soċjali deskritti fil-paragrafi preċedenti huwa pass essenzjali fit-tranżizzjoni lejn il-produzzjoni sostenibbli tal-ikel, li se jirrikjedi wkoll sforz biex jiddaħħlu teknoloġiji ġodda u innovazzjoni.

Sistema tal-Għarfien u tal-Innovazzjoni Agrikoli (AKIS) li taħdem tajjeb jenħtieġ li tiffaċilita fluss effiċjenti ta’ għarfien bejn l-atturi biex jirrispondu għall-ħtiġijiet dejjem akbar ta’ informazzjoni tal-bdiewa, għall-innovazzjoni aktar rapida u għall-valorizzazzjoni aħjar tal-għarfien eżistenti biex jinkisbu l-objettivi tal-PAK. L-AKIS mhux biss tkopri l-agrikoltura, iżda wkoll attivitajiet rurali oħra relatati mal-pajsaġġ, mal-ambjent, mal-klima, mal-bijodiversità, mas-sistemi tal-ikel u ma’ dawk mhux tal-ikel.

Madankollu, l-AKIS Maltija hija frammentata u n-nuqqasijiet tagħha jistgħu jillimitaw il-kapaċità tal-pajjiż li jagħmel tranżizzjoni għal agrikoltura iktar ekoloġika u iktar diġitali prevista mill-Istrateġija “Mill-Għalqa sal-Platt”. Malta pprogrammat 8,2 % tal-pakkett totali tagħha għall-iżvilupp rurali għall-għarfien, għall-pariri u għall-innovazzjoni, iżda s’issa ma ntnefaq l-ebda wieħed mill-fondi pprogrammati. Jenħtieġ li l-kollaborazzjoni tar-riċerkaturi u tal-konsulenti mal-bdiewa tkun stimulata biex jitjieb l-iskambju tal-għarfien u biex ikun hemm enfasi fuq il-kokreazzjoni ta’ għarfien dwar il-ħtiġijiet u l-isfidi speċifiċi tal-bdiewa.

Huwa essenzjali li jitjiebu r-rabtiet bejn il-konsulenti pubbliċi u privati, u li jsir investiment fit-taħriġ u fil-ħiliet tagħhom. Barra minn hekk, jenħtieġ li l-konsulenti jiġu appoġġati biex jgħinu fil-ġbir ta’ ideat innovattivi li jkunu ġejjin min-nies ordinarji kkonċernati u biex dawn l-ideat jiġu żviluppati bl-istabbiliment u bl-implimentazzjoni ta’ proġetti ta’ innovazzjoni tal-grupp operazzjonali tas-Sħubija Ewropea għall-Innovazzjoni (EIP).

1.5Rakkomandazzjonijiet

Biex tindirizza l-isfidi msemmija hawn fuq, il-Kummissjoni tqis li l-pjan strateġiku Malti tal-PAK jeħtieġ li jiffoka l-prijoritajiet tiegħu u jikkonċentra l-interventi tiegħu fuq il-punti li ġejjin, filwaqt li jqis b’mod adegwat id-diversità territorjali kbira taż-żoni agrikoli u rurali Maltin:

Trawwim ta’ settur agrikolu intelliġenti, reżiljenti u diversifikat li jiżgura s-sigurtà tal-ikel

·Titjib tal-valur miżjud fis-settur agrikolu billi jiġu appoġġati l-investimenti fit-tnaqqis tal-kostijiet, fil-produzzjoni ta’ kwalità – pereżempju permezz ta’ skemi ta’ kwalità nazzjonali u tal-UE – u fl-iżvilupp ta’ swieq niċċa.

·Tisħiħ tal-pożizzjoni tal-bidwi fil-katina tal-valur billi tiġi appoġġata sħubija akbar tal-organizzazzjonijiet tal-produtturi, li twassal għal skambju u kooperazzjoni mtejba tal-għarfien. Jenħtieġ li sseħħ kooperazzjoni mtejba bejn il-bdiewa (b’mod partikolari fis-settur tal-frott u tal-ħxejjex) iżda jenħtieġ li din tinvolvi wkoll lill-bdiewa aktar fl-attivitajiet downstream.

Tisħiħ tal-ħarsien ambjentali u tal-azzjoni klimatika u li jsir kontribut għall-objettivi tal-Unjoni relatati mal-ambjent u mal-klima

·Tnaqqis tal-emissjonijiet ta’ gassijiet serra u ż-żieda fit-tneħħija tas-CO2 biex jikkontribwixxu għall-objettiv tan-newtralità klimatika fl-UE sal-2050 billi tingħata spinta lill-adattament għat-tibdil fil-klima u lill-mitigazzjoni tat-tibdil fil-klima fl-agrikoltura u fil-forestrija. Dan jista’ jintlaħaq: bit-titjib tal-kapaċità kumplessiva tas-sekwestru tal-karbonju f’art agrikola u t-treġġigħ lura tat-tendenza tal-emissjonijiet mir-raba’, bl-appoġġ għall-introduzzjoni mill-ġdid ta’ razez lokali u ta’ varjetajiet tal-għelejjel lokali li huma aktar reżiljenti f’kundizzjonijiet aktar nexfin, bil-promozzjoni tal-afforestazzjoni, bit-titjib tal-effiċjenza enerġetika u bit-trawwim tal-produzzjoni tal-enerġija rinnovabbli.

·Tnaqqis tal-emissjonijiet tal-ammonijaka fl-agrikoltura billi jiġu appoġġati prattiki ta’ ġestjoni b’emissjonijiet baxxi u investimenti relatati, inkluż il-biedja ta’ preċiżjoni.

·Twaqqif u treġġigħ lura tat-tnaqqis tar-riżorsi naturali fl-agrikoltura billi jiġu appoġġati prattiki ta’ ġestjoni li jnaqqsu l-erożjoni tal-ħamrija kkawżata mill-ilma, u investimenti f’sistemi produttivi moderni, li jtejbu l-immaniġġjar sostenibbli tal-ilma u prattiki oħra li jnaqqsu t-telf tan-nutrijenti fl-ilma u fl-arja.

·Titjib tal-bijodiversità fl-art agrikola u fiż-żoni naturali permezz tat-trawwim tal-manutenzjoni u l-iżvilupp ta’ karatteristiċi ta’ pajsaġġ b’diversità kbira u l-appoġġ għal prattiki ta’ ġestjoni sostenibbli xieraq – speċjalment fi ħdan approċċi kollettivi – inkluż (iżda mhux limitati għal) biedja organika, f’konformità mal-qafas ta’ azzjoni prijoritizzat għall-finanzjament tal-PAK.

Tisħiħ tan-nisġa soċjoekonomika taż-żoni rurali u indirizzar tad-domandi tas-soċjetà

·Tisħiħ tal-modernizzazzjoni agrikola u titjib tal-iżvilupp tan-negozju agrikolu biex jiġu attirati bdiewa żgħażagħ billi jiġu indirizzati l-ostakli għad-dħul fis-settur (jiġifieri l-aċċess għall-art) u jingħata inċentiv għall-użu ta’ teknoloġiji intelliġenti, ekoloġiċi u diġitali.

·Żieda fl-impjiegi u ħolqien ta’ impjiegi ta’ kwalità għolja fiż-żoni rurali permezz ta’ investimenti f’attivitajiet ekonomiċi diversi u fl-iżvilupp ta’ servizzi bażiċi.

·Kontribut għall-mira tal-Patt Ekoloġiku tal-UE dwar it-tnaqqis tar-reżistenza għall-antimikrobiċi billi jiġu stabbiliti sforzi mdaqqsa biex jitnaqqas b’mod sinifikanti l-użu tal-antimikrobiċi fil-biedja, meta jitqies li ċ-ċifri jindikaw bejgħ ta’ antimikrobiċi ‘l fuq mill-medja tal-UE. Malta hija mħeġġa tuża l-għodod kollha disponibbli, inkluż l-istrumenti tal-PAK, biex tappoġġa lill-bdiewa pereżempju billi tippromwovi l-aħjar prattiki dwar l-użu mnaqqas u prudenti tal-antimikrobiċi, flimkien ma’ ġestjoni mtejba tal-bhejjem, tal-bijosigurtà, tal-prevenzjoni u tal-kontroll tal-infezzjonijiet.

·Titjib tal-benessri tal-annimali billi jiġu appoġġati, fost l-oħrajn, prattiki aktar sostenibbli ta’ ġestjoni tal-bhejjem.

·Kontribut għall-mira tal-Patt Ekoloġiku tal-UE dwar it-tnaqqis tar-riskju u l-użu tal-pestiċidi billi jiġi appoġġat użu aktar baxx u użu ta’ pestiċidi inqas perikolużi, permezz ta’ skemi li jrawmu bidla għal prattiki ta’ biedja sostenibbli, inkluż prattiki ta’ ġestjoni integrata tal-pesti.

Trawwim u kondiviżjoni tal-għarfien, tal-innovazzjoni u tad-diġitalizzazzjoni fl-agrikoltura u fiż-żoni rurali, u tħeġġiġ tal-użu tagħhom

·Appoġġ u żgurar tal-adozzjoni ta’ diversi azzjonijiet tal-AKIS, inkluż l-integrazzjoni tal-konsulenti (it-tisħiħ tar-rabta bejn il-komunità agrikola, il-konsulenti u r-riċerkaturi), promozzjoni tal-kollaborazzjoni u t-tagħlim, żgurar li jkun hemm disponibbli servizzi ta’ appoġġ għall-innovazzjoni fil-ġbir ta’ ideat innovattivi fil-livell lokali.

·Taħriġ tal-bdiewa dwar kif għandhom jaċċessaw u jużaw teknoloġiji diġitali intelliġenti u kapaċitajiet ta’ innovazzjoni, filwaqt li tiġi appoġġata d-dispożizzjoni ta’ data rilevanti biex tiżdied l-effettività tat-teknoloġiji diġitali u l-produttività u s-sostenibbiltà.

2.ANALIŻI TAL-AGRIKOLTURA U TAL-IŻVILUPP RURALI F’MALTA

Malta hija l-iżgħar membru tal-Unjoni Ewropea u dak bl-ogħla densità tal-popolazzjoni. Flimkien mal-iskarsezza tar-riżorsi naturali u l-limitazzjonijiet territorjali speċifiċi, dawn il-karatteristiċi għandhom impatt importanti fuq is-settur agrikolu. Il-pajjiż jiddependi fuq l-importazzjoni għal ħafna prodotti agrikoli. Is-settur huwa kkaratterizzat minn azjendi agrikoli żgħar u mikro b’daqs medju ta’ 1 ettaru, b’livell baxx ta’ kompetittività u ta’ produttività. Il-kompetittività u l-produttività x’aktarx se jkunu mxekkla wkoll mit-tibdil fil-klima, u dan jista’ jkollu riperkussjonijiet importanti fuq ir-riżorsi naturali, li diġà huma skarsi.

It-tifrix urban u ż-żieda fil-popolazzjoni għandhom impatti fuq l-isfruttament tar-riżorsi naturali u fuq il-ħarsien tal-bijodiversità u tal-pajsaġġi naturali.

Iż-żoni rurali huma marbuta mill-qrib ma’ dawk urbani u jgħoddu għal 13 % tat-territorju. Fiż-żoni rurali hemm kundizzjonijiet soċjali-ekonomiċi differenti. Il-broadband tal-ġenerazzjoni li jmiss ikopri t-territorju kollu.

F’dan il-kuntest, il-fondi tal-PAK huma kruċjali biex tittejjeb is-sitwazzjoni attwali bit-titjib tal-produzzjoni ta’ prodotti ta’ kwalità, bit-tisħiħ tal-introjtu tal-bdiewa, bit-trawwim ta’ azzjonijiet kooperattivi, bis-sostenn tal-bijodiversità u tal-ħarsien taż-żoni naturali u bl-adozzjoni ta’ tekniki u teknoloġiji agrikoli avvanzati.

2.1Appoġġ għall-introjtu vijabbli tal-azjendi agrikoli u r-reżiljenza tagħhom fl-UE kollha biex tissaħħaħ is-sigurtà tal-ikel

Is-settur agrikolu Malti għandu xi karatteristiċi partikolari b’azjendi agrikoli żgħar ħafna u mikro, minħabba l-istruttura frammentata tal-art tiegħu, u bosta bdiewa part-time/rikreattivi (b’madwar 30 % tal-azjendi agrikoli jikkunsmaw aktar minn 50 % tal-produzzjoni huma nfushom). Malta għandha 15 420 persuna I li jaħdmu fis-settur agrikolu f’9 210 azjendi agrikoli II , ugwali għal madwar 5 340 f’ekwivalenti ta’ impjiegi full-time. Biex tintwera l-importanza tal-bdiewa part-time, 70 % tal-persuni li jaħdmu fl-agrikoltura jaħdmu inqas minn 25 % f’ekwivalenti ta’ impjieg full-time, filwaqt li madwar 1 350 azjenda agrikola jaħdmu iktar jew ekwivalenti ta’ impjieg full-time III . Barra minn hekk, madwar 5 000 azjenda agrikola Maltija għandhom produzzjoni ta’ inqas minn EUR 2 000 fi produzzjoni standard, u għalhekk huma meqjusin żgħar ħafna IV . Fl-2018, 5 070 bidwi rċevew pagamenti diretti, daqs 55 % tal-popolazzjoni agrikola V . L-ammont ta’ bdiewa rreġistrati huwa għalhekk għoli, iżda l-popolazzjoni ta’ bdiewa li professjonalment tipproduċi ikel għall-gżira Maltija u lil hinn minnha hija limitata. Dan għandu effett fuq il-possibbiltà ta’ benefiċċju minn ekonomiji ta’ skala u għalhekk jaffettwa l-pożizzjoni tal-introjtu tal-bdiewa Maltin.

L-iżvilupp tal-pożizzjoni tal-introjtu f’Malta mhuwiex favorevoli meta titqies it-tendenza fl-introjtu tal-fattur agrikolu għal kull ħaddiem, kif jidher fil-graff ta’ hawn taħt, u l-introjtu totali intraprenditorjali fis-settur. L-introjtu tal-fattur agrikolu għal kull ħaddiem naqas maż-żmien minn madwar EUR 14 500 fl-2005 għal EUR 11 100 fl-2018, filwaqt li x-xejra tal-introjtu fl-UE hija pożittiva. Barra minn hekk, l-attraenza tal-ħidma fis-settur agrikolu tonqos hekk kif l-introjtu agrikolu naqas għal madwar 50 % tal-introjtu medju f’Malta fl-2018. Spjegazzjoni importanti hija ż-żieda fix-xogħol fis-settur agrikolu (bi 23 % bejn l-2005 u l-2017). It-tnaqqis kontinwu fil-bhejjem (speċjalment fil-ħnieżer iżda wkoll fil-bhejjem tal-ifrat) b’35 % bejn l-2007 u l-2016 naqqas il-produzzjoni totali (tal-annimali), u dan jimxi id f’id ma’ sostituzzjoni għal produzzjoni li tirrikjedi ħafna ħaddiema f’Malta bħall-ortikultura u l-produzzjoni tal-frott, li probabbilment tispjega din it-tendenza.

Is-sussidji totali (kemm il-pagamenti diretti kif ukoll l-iżvilupp rurali) jammontaw, bħala medja, għal 18 % VI tal-introjtu tal-fattur tas-settur għall-azjendi agrikoli Maltin bejn l-2013 u l-2017 (li fosthom madwar 10 % huma għall-pagamenti diretti). Madankollu, dawn ir-rati ta’ appoġġ huma ogħla għall-farms tal-bhejjem tal-ifrat u għall-imħaleb, bil-pagament dirett rċevut għal kull ettaru li hu b’mod sinifikanti ogħla għall-imħaleb u għall-bdiewa tal-prodotti tal-ħalib b’azjendi agrikoli ta’ daqs ikbar. Dawn l-ishma ogħla huma parzjalment spjegati mill-implimentazzjoni attwali ta’ appoġġ akkoppjat volontarju għall-ħalib u għaċ-ċanga (li flimkien jirċievu madwar EUR 2 miljuni jew xi ftit inqas minn 20 % tal-pakkett ta’ pagament dirett annwali), apparti dak għan-nagħaġ u għall-produzzjoni tat-tadam użat għall-Kunserva. L-industrija tal-ħalib u tat-tadam tifforma l-aktar setturi importanti f’Malta f’termini ta’ output tal-produzzjoni agrikola, bil-produzzjoni taċ-ċanga bħala l-estensjoni tas-settur tal-ħalib. Il-produzzjoni tat-tadam hija waħda mill-aktar għelejjel importanti meta titqies l-industrija tal-ipproċessar marbuta magħha u l-impjiegi li tipprovdi fil-gżira.

L-insularità ta’ Malta flimkien mad-dipendenza tagħha fuq l-għalf mixtri għas-settur tal-bhejjem, tagħmel lill-bdiewa Maltin li jrabbu l-bhejjem aktar sensittivi għall-fluttwazzjonijiet tal-prezzijiet esterni. Għalkemm il-kundizzjonijiet klimatiċi huma favorevoli għal staġuni ta’ tkabbir twal, Malta għandha riskji ta’ rendiment ogħla mill-medja tal-UE għall-produzzjoni tal-għelejjel, tal-ħalib u tal-bajd marbuta mad-dipendenza tagħha fuq ix-xita VII . Sabiex jittaffew ir-riskji mis-suq, l-istrumenti tal-ġestjoni tar-riskju jistgħu jipprovdu soluzzjoni. Madankollu, id-daqs/is-settur żgħir tal-azjendi agrikoli u n-nuqqas ta’ għarfien jifformaw ostakli għall-azjendi agrikoli Maltin biex jimplimentaw jew jużaw strumenti li jiffunzjonaw tajjeb. Pereżempju, bħalissa f’Malta ma teżisti l-ebda assigurazzjoni jew fond mutwu rilevanti għall-bhejjem. Miżuri bħal dawn ġew inklużi fil-PŻR 2014-2020 iżda minħabba n-nuqqas ta’ għarfien espert lokali fl-iskemi tal-assigurazzjoni agrikoli u n-nuqqas ta’ data storika (prinċipalment kwantifikazzjoni tad-danni), din il-miżura qatt ma ġiet attivata. Sistemi ta’ konsulenza aħjar għall-bdiewa u kooperazzjoni akbar bejn il-bdiewa jistgħu jkunu possibbiltà li dawn l-għodod isiru aktar attraenti.

Id-Direttorat Ġenerali għall-Agrikoltura u l-Iżvilupp Rurali. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.25 Introjtu tal-fattur agrikolu u l-indikatur tal-kuntest tal-PAK C.26 Introjtu intraprenditorjali agrikolu. Introjtu bbażat fuq l-EUROSTAT [ aact_eaa04 ], [ aact_ali01 ] u [ aact_eaa06 ], wara li jerġa’ jiġi miżjud il-kumpens tal-impjegati għall-introjtu intraprenditorjali u dan jiġi diviż bin-numru totali ta’ unitajiet tax-xogħol annwali. Nota: data stmata għall-2019. Il-Paga medja fl-ekonomija bbażata fuq il-EUROSTAT [ nama_10_a10_e ] eluf ta’ sigħat ta’ xogħol bl-użu tal-kunċett domestiku tal-impjegati u [ nama_10_a10 ], partita tal-pagi u s-salarji.

2.2    Tisħiħ tal-orjentazzjoni tas-suq u żieda fil-kompetittività inkluż permezz ta’ aktar enfasi fuq ir-riċerka, it-teknoloġija u d-diġitalizzazzjoni

L-istruttura tas-settur agrikolu Malti u l-karatteristiċi insulari tiegħu jirriżultaw f’restrizzjonijiet fiżiċi u strutturali speċifiċi li jxekklu l-kompetittività tiegħu meta mqabbel ma’ pajjiżi Ewropej oħrajn. Minħabba li Malta hija gżira żgħira, b’popolazzjoni densa b’art agrikola relattivament żgħira, hija dipendenti fuq l-importazzjonijiet tal-inputs, b’mod partikolari l-għalf għall-industrija tal-ħalib. Barra minn hekk, il-biedja fuq skala żgħira tillimita s-setgħa tan-negozjar. Barra minn hekk, il-frammentazzjoni tal-irqajja’ ta’ art agrikola, flimkien ma’ liġi tas-suċċessjoni mhux favorevoli3, ma tippermettix li jiġu ġġenerati biżżejjed ekonomiji ta’ skala.

Setturi agrikoli differenti jħabbtu wiċċhom ma’ problemi bil-kompetittività tagħhom. Pereżempju, minħabba l-iskarsezza tal-art u d-daqsijiet żgħar tal-azjendi agrikoli, diversi prodotti bħall-inbid u l-bajd ma jistgħux jikkompetu fil-kwantità. Minħabba nuqqas ta’ xita suffiċjenti u affidabbli m’hemm l-ebda mergħa għar-ragħa, hemm nuqqas ta’ għelejjel tal-foraġġ ta’ kwalità għolja u nuqqas ta’ ċereali prodotti fil-gżejjer3. Peress li l-industrija tal-bhejjem tal-ifrat hija espansjoni tas-settur tal-ħalib, il-Holstein Frisian mhumiex kompetittivi daqs razez oħrajn tal-bhejjem tal-ifrat taċ-ċanga. Aktar importanti minn hekk, minħabba l-iskarsezza tal-art, il-bhejjem jibqgħu ġewwa: żieda fl-ispejjeż tal-akkomodazzjoni, tal-għalf u tal-enerġija. Il-produtturi tal-majjal kienu meħtieġa jirristrutturaw u jinvestu ladarba s-suq infetaħ wara l-adeżjoni fl-UE sabiex jikkonformaw mal-istandards tal-UE, iżda tilfu s-sehem mis-suq waqt li kienu fi tranżizzjoni u l-profittabbiltà f’dan is-settur għebet. Fir-rigward tan-nagħaġ u tal-mogħoż, is-settur huwa frammentat b’ħafna merħliet żgħar. Il-merħla tal-produzzjoni u totali qed tonqos filwaqt li l-popolazzjoni agrikola qed tixjieħ u ma huwa qiegħed isir l-ebda investiment.

Minħabba l-kundizzjonijiet ta’ produzzjoni mhux favorevoli meta mqabbla ma’ pajjiżi Ewropej oħrajn, bosta mill-prodotti agrikoli huma prodotti għall-konsum domestiku, għajr għal xi ħxejjex (l-aktar fil-forma ta’ kunserva tat-tadam) u patata tar-rebbiegħa. Il-ħtieġa li jiġu importati prodotti agrikoli hija riflessa wkoll fil-bilanċ agroalimentari, li huwa negattiv ħafna u li qed jonqos saħansitra aktar maż-żmien. Madwar terz tal-prodotti agroalimentari jiġu importati mill-Italja, li hija l-oriġini l-aktar importanti tal-kummerċ agroalimentari. Madankollu, meta wieħed iqis il-bilanċ kummerċjali agroalimentari ma’ Stati Membri mhux tal-UE, il-bilanċ huwa kemxejn negattiv, bil-Lvant Nofsani bħala d-destinazzjoni ewlenija (jammonta għal 25 % tat-total tal-esportazzjonijiet agroalimentari, u l-UAE u l-Arabja Sawdija bħala l-aktar pajjiżi importanti).

Minbarra kompetittività mhux favorevoli li teħtieġ spinta, il-produttività tas-settur ukoll teħtieġ titjib. Il-produttività totali tal-fatturi, li tirrifletti l-proporzjonijiet tal-input u tal-output qed tonqos maż-żmien f’Malta wara l-adeżjoni tagħha mal-UE fl-2004. Il-komponenti kollha tal-produttività tal-fatturi segwew xejra ‘l isfel bejn l-2005 u l-2018 kif indikat fil-graff ta’ hawn taħt. Diversi fatturi jispjegaw din ix-xejra. Min-naħa tal-perspettiva tal-output, kif indikat fit-taqsima 2.1, l-output totali tal-annimali naqas wara l-2007, u dan ma ġiex ikkumpensat b’żieda fl-output minn setturi oħrajn. Mill-perspettiva tal-input, l-input tax-xogħol żdied, u dan jispjega parzjalment ix-xejra ‘l isfel fil-produttività tax-xogħol. Il-produttività tax-xogħol (madwar EUR 12 000 għal kull ħaddiem) tinsab f’60 % tal-medja tal-UE VIII .

L-investimenti jistgħu jtejbu l-produttività fis-settur. Wara l-adeżjoni mal-UE fl-2004, il-bdiewa tal-prodotti tal-ħalib għamlu investimenti kbar (fost l-oħrajn permezz tal-programm tal-iżvilupp rurali) biex jimmodernizzaw l-azjendi agrikoli tagħhom biex itejbu s-sostenibbiltà tagħhom hekk kif żdiedet l-orjentazzjoni lejn is-suq Malti. Dawk l-azjendi agrikoli li ma setgħux jinvestu ħarġu mis-settur, filwaqt li dawk li investew żiedu l-piż finanzjarju tagħhom. Sal-2010, l-investimenti annwali totali fl-azjendi agrikoli segwew xejra pożittiva b’irduppjar minn madwar EUR 5 sa 10 miljun fis-sena wara l-adeżjoni mal-UE. Wara l-kriżi finanzjarja, l-investimenti naqsu, b’medja ta’ madwar EUR 8,5 miljun bejn l-2016 u l-2018, jiġifieri 16,4 % tal-valur miżjud gross fl-agrikoltura Maltija, kważi nofs il-medja tal-UE IX . Madankollu, ir-redditu fuq l-investimenti ma kienx għoli biżżejjed biex tiżdied il-produzzjoni b’mod sinifikanti, u dan jispjega x-xejra ‘l isfel fil-produttività kapitali.

Fl-aħħar nett, minbarra l-art, ix-xogħol u l-kapital, l-intraprenditorija u l-kapital uman huma kkunsidrati bħala r-raba’ fattur tal-produzzjoni. F’termini ta’ innovazzjoni u ta’ ħiliet, il-mentalità tradizzjonali ta’ xi maniġers tal-azjendi agrikoli li huma ikbar fl-età tillimita l-investimenti fl-azjendi agrikoli għal ġenerazzjonijiet iżgħar. Inizjattivi innovattivi jseħħu okkażjonalment u fuq bażi individwali. Minħabba l-frammentazzjoni u l-individwaliżmu, bosta mis-setturi mhumiex lesti li jibbenefikaw minn inizjattivi innovattivi minħabba n-nuqqas ta’ networks u ta’ investituri3.

Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.27 Produttività totali tal-fatturi. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ aact_eaa05 ], [ aact_eaa04 ], [ aact_ali01 ], [ apro_cpsh1 ] u [ ef_mptenure ] u l-FADN

2.3Titjib tal-pożizzjoni tal-bdiewa fil-katina tal-valur

Kif enfasizzat fit-taqsimiet 2.1 u 2.2, l-azjendi agrikoli żgħar u mikro tipiċi tas-settur agrikolu Malti huma kkaratterizzati minn nuqqas ta’ ekonomiji ta’ skala fl-attività agrikola tagħhom. Madankollu, ekonomiji ta’ skala akbar jistgħu jiġu ġġenerati b’mod effettiv permezz ta’ kooperazzjoni fost il-bdiewa/il-produtturi (akkwist kollettiv u provvista ta’ prodotti, tqegħid fis-suq ta’ prodotti, servizzi, eċċ.). Dan iżid is-setgħa tan-negozjar, li jenħtieġ li twassal għal kostijiet indiretti aktar baxxi u ttejjeb il-profitti.

F’Malta, is-sehem tal-valur miżjud għall-produtturi primarji fil-katina alimentari maż-żmien qed jonqos favur is-servizzi tal-konsumaturi tal-ikel u x-xorb X . Fl-2017, 11 % biss marru għand il-produtturi primarji, li huwa ferm taħt il-medja tal-UE ta’ 27 % XI .

Dan juri li hemm potenzjal mhux esplorat għall-bdiewa u għall-istrutturi kooperattivi biex jingħaqdu flimkien peress li l-biċċa l-kbira tal-prodotti jinbiegħu prinċipalment fis-swieq lokali. Hemm erba’ kooperattivi f’Malta fis-settur tal-inbid, li wieħed fosthom huwa organizzazzjoni tal-produtturi rikonoxxuta XII . Minbarra din l-organizzazzjoni tal-produtturi, jeżistu forom differenti ta’ strutturi ta’ kooperazzjoni f’Malta li jipprovdu wkoll servizzi bażiċi lill-bdiewa. Aspett ieħor huwa l-iffaċilitar tal-attivitajiet ta’ kooperazzjoni tal-bdiewa billi dawn jingħaqdu flimkien permezz tal-għarfien, tal-attivitajiet ta’ mentoraġġ u ta’ prattiki tajba. S’issa ma hemm l-ebda organizzazzjoni interprofessjonali (IBO) rikonoxxuta f’Malta. XIII

Il-biċċa l-kbira tal-azjendi agrikoli f’Malta huma azjendi tal-annimali (30 %) u azjendi tal-ortikoltura (17 %) segwiti minn xi attivitajiet agrikoli oħra (patata, ħxejjex u nbid) XIV . Is-settur tal-ħalib (minbarra n-nagħaġ u l-mogħoż) huwa organizzat permezz ta’ struttura vertikali fejn il-kooperattiva tal-produtturi tal-ħalib irnexxielha tqassar il-katina tal-provvista u tipproduċi firxa ta’ prodotti tal-ħalib permezz ta’ eżerċizzji effettivi ta’ kummerċjalizzazzjoni u ta’ markar. Dan is-settur jista’ jintuża bħala mudell tal-aħjar prattika għal setturi agrikoli Maltin oħra li għadhom inqas organizzati u li jiddependu aktar fuq l-intermedjarji jew fuq il-proċessuri għat-teħid tad-deċiżjonijiet. Madankollu, il-prodotti tas-swieq niċċa (ġelati, xarbiet tal-ħalib tal-ġobon, varjetajiet ġodda ta’ jogurt u ġobon li jiddellek) għadhom ma ġewx esplorati għalkollox. Barra minn hekk, l-ikel tajjeb għas-saħħa, imħeġġeġ mill-Istrateġija “Mill-Għalqa sal-Platt” (frott, ħxejjex, prodotti tal-annimali b’livelli mnaqqsa ta’ melħ u xaħam) għandu potenzjal.

Il-patata tar-rebbiegħa titkabbar esklużivament għall-esportazzjoni lejn in-Netherlands u lejn il-Ġermanja fost oħrajn, u b’hekk hija l-aktar għalla importanti mil-lat finanzjarju f’Malta. L-ipproċessar tat-tadam għall-pejst tat-tadam Kunserva tradizzjonali u prodotti oħra għandu rabta tradizzjonali mal-kultivazzjoni fl-għelieqi miftuħa.

Il-kultivazzjoni tal-għelejjel f’Malta hija magħmula minn kultivazzjoni tar-raba’ li tiddependi mix-xita biex tkabbar l-aktar foraġġ, basal, tewm, ful, patata u xi għelejjel permanenti bħal dwieli, siġar taż-żebbuġ u siġar tal-frott, u art agrikola saqwija, li tintuża biex tkabbar firxa usa’ ta’ frott u ta’ ħxejjex.

Il-prestazzjoni tal-ipproċessar tal-agroindustrija tvarja skont is-settur, it-tipi ta’ l-ipproċessar u d-dimensjonijiet tal-attività tagħha. Xi setturi bħall-produzzjoni tal-prodotti tal-ħalib, l-ipproċessar tat-tadam u l-produzzjoni tal-inbid żviluppaw industrija tal-ipproċessar b’saħħitha. Filwaqt li setturi oħrajn bħal dak tal-ġobon tan-nagħaġ u tal-għasel huma aktar ibbażati fuq il-produtturi u mwettqa fuq skala żgħira. L-ipproċessar tal-laħam li storikament kien maħsub għal-laħam tal-majjal issa kompla jespandi għal setturi oħra tal-laħam (ċanga, tiġieġ, fniek, mogħoż, ħrief, u żwiemel).

Malta ma għandha l-ebda strument leġiżlattiv speċifiku biex tindirizza Prattiċi Kummerċjali Inġusti XV .

Sors: Il-Kummissjoni Ewropea. Indikaturi tal-PAK – Esploratur tad-data .

Indikatur tar-riżultat tal-PAK RPI_03 Valur għall-produtturi primarji fil-katina alimentari.

2.4Kontribut għall-mitigazzjoni u għall-adattament għat-tibdil fil-klima, kif ukoll għall-enerġija sostenibbli 

Fl-2018, l-emissjonijiet agrikoli ta’ gassijiet serra (GHG) f’Malta ammontaw għal 65 400 tunnellata ta’ ekwivalenti għal diossidu tal-karbonju (CO2), jiġifieri 14,4 % inqas mill-1990. XVI Is-sehem globali tas-settur agrikolu fl-emissjonijiet nazzjonali totali ma varjax ħafna fil-passat, fejn beda bi 3,6 % fl-1990 u kien madwar 3 % fl-2018, XVII valur baxx meta mqabbel mal-medja tal-UE (madwar 12 % fl-2016). XVIII Madankollu, Malta għandha t-tielet l-ogħla ċifra fost l-Istati Membri f’termini ta’ emissjonijiet ta’ gassijiet serra mis-settur agrikolu għal kull ettaru ta’ art agrikola, ekwivalenti ta’ 5,6 CO2 (il-medja tal-UE hija ta’ 2,38 tunnellata, ekwivalenti ta’ CO2). XIX Malta għandha wkoll it-tieni l-ogħla densità totali ta’ bhejjem fl-UE (2,9 unitajiet ta’ bhejjem għal kull ettaru meta mqabbla ma’ 0,8 fil-medja tal-UE) XX .

B’49 %, l-emissjonijiet mill-fermentazzjoni enterika jammontaw għall-akbar sehem tal-emissjonijiet agrikoli (primarjament mill-bhejjem tal-ifrat, segwiti min-nagħaġ u mill-ħnieżer), segwiti mill-emissjonijiet mill-ħamrija agrikola (29 %) u mill-emissjonijiet mill-ġestjoni tad-demel (23 %) fl-2018. L-emissjonijiet tal-metan mill-fermentazzjoni enterika u mill-ġestjoni tad-demel naqsu mil-livelli tal-1990 minħabba t-tnaqqis fil-popolazzjonijiet tal-bhejjem (ħlief għall-fniek u ż-żwiemel) minħabba żieda fl-importazzjoni tal-laħam u tal-prodotti tal-ħalib. XXI Fi kwalunkwe każ, is-sehem għoli ta’ emissjonijiet mill-Ġestjoni tad-demel huwa r-riżultat ta’ sistema nazzjonali ta’ ġestjoni tad-demel li għadha fil-biċċa l-kbira tagħha rudimentali u b’infurzar limitat. XXII Iż-żona agrikola totali u ż-żona b’għelejjel tal-foraġġ naqsu wkoll mill-1990. Għaldaqstant, l-istess għamlu r-rati tal-applikazzjoni tan-nitroġenu u l-emissjonijiet tal-ossidu nitruż. XXIII

Fl-2018, Malta rrapportat l-emissjonijiet netti ta’ gassijiet serra marbuta mal-użu tal-art, mat-tibdil fl-użu tal-art agrikola u mal-forestrija (LULUCF) li jammontaw għal madwar 4 000 tunnellata ta’ ekwivalenti ta’ CO2, bl-istess livell irrapportat fl-1990, fejn ir-raba’ ipproduċa 3 000 tunnellata ta’ ekwivalenti ta’ CO2. XXIV L-emissjonijiet mir-raba’ żdiedu b’mod sinifikanti f’dawn l-aħħar snin. Bejn l-1990 u l-2002, il-kontribut tas-settur naqas (fl-2002, l-emissjonijiet netti kienu ftit aktar minn 1 000 tunnellata ta’ ekwivalenti ta’ CO2), iżda bejn l-2002 u l-2018 mar lura għal-livelli tal-1990. XXV Minħabba li Malta hija nieqsa minn artijiet miksija b’għelejjel jew b’imsaġar permanenti meta mqabbla ma’ gżejjer Mediterranji oħra (iż-żoni tal-imsaġar ta’ Malta jammontaw għal madwar 200 ettaru), XXVI tul dawn l-aħħar snin twettqu ħafna proġetti ta’ afforestazzjoni biex itejbu l-assorbimenti tas-CO2, iżda l-iskala ta’ proġetti bħal dawn mistennija li tkun limitata ħafna. XXVII Barra minn hekk, minħabba l-inadegwatezza ta’ xi żoni għall-afforestazzjoni minħabba kundizzjonijiet ġeoloġiċi u mikroklimatiċi, it-titjib tal-bjar fil-LULUCF f’Malta għadu diffiċli. XXVIII Madankollu, firxa ta’ siġar tal-frott jew għelejjel tal-foraġġ permanenti li huma adattati għal klimi aktar sħan jistgħu jiġu ttestjati fil-kundizzjonijiet Maltin għall-identifikazzjoni ta’ żoni ta’ intervent għall-finijiet tal-ħolqien tal-bjar ta’ karbonju fil-futur. Jenħtieġ li s-siġar li jitqiesu bħala għelejjel permanenti għall-kapaċità tagħhom li jipprovdu vijabilità kummerċjali lill-bdiewa (pereżempju siġar taż-żebbuġ, siġar tat-tin u tal-frott tal-għadma) jiġu promossi fl-azjendi agrikoli rikreattivi u tul il-marġnijiet tal-azjendi agrikoli kummerċjali. XXIX Għal din il-fini, il-programm tal-iżvilupp rurali 2014-2020 jiddedika miżura ta’ investiment għall-finijiet ta’ afforestazzjoni. Waqt li jitqiesu d-densità għolja tal-popolazzjoni, id-disponibbiltà limitata tal-art tagħha u l-kundizzjonijiet klimatiċi lokali (bħal xita limitata), il-potenzjal ta’ Malta għal aktar tnaqqis tal-emissjonijiet tas-CO2 permezz tas-sekwestru tal-karbonju fil-veġetazzjoni huwa maħsub li jkun minimu. XXX

Skont il-Pjan Nazzjonali dwar l-Enerġija u l-Klima tagħha, l-emissjonijiet totali tal-gassijiet serra fis-setturi agrikoli huma mistennija li jkunu stabbli għal madwar 65 600 tunnellata ta’ ekwivalenti ta’ CO2 fis-sena, fil-perjodu mill-2021 sal-2030. L-emissjonijiet tal-ossidu nitruż (N2O) mill-użu tal-fertilizzanti huma mistennija li jonqsu maż-żmien hekk kif jiġu adottati prattiki mtejba tal-kultivazzjoni, prinċipalment permezz tal-applikazzjoni tal-Kodiċi ta’ Prattika Agrikola tajba u l-Programm ta’ Azzjoni dwar in-Nitrati. XXXI  

Fl-2018, is-sehem tal-agrikoltura fil-produzzjoni tal-enerġija rinnovabbli totali f’Malta ammonta għal 4,8 %, li hu ferm inqas mill-medja tal-EU-27 (12,1 %). XXXII L-ebda enerġija rinnovabbli ma ġiet prodotta mis-settur tal-forestrija. Il-konsum tal-enerġija fl-agrikoltura u fil-forestrija Maltin għandu t-tieni l-inqas sehem fil-konsum totali tal-enerġija finali (0,9 %) fl-EU-27, filwaqt li l-użu dirett tal-enerġija fl-ipproċessar tal-ikel ammonta għal 1,2 %, li jirrifletti l-iskala żgħira tas-settur agrikolu meta mqabbel mal-bqija tal-UE. XXXIII Madankollu, f’termini ta’ effiċjenza enerġetika, il-konsum tal-enerġija mill-agrikoltura u l-forestrija għal kull ettaru qed jiżdied maż-żmien (b’67 % bejn l-2013 u l-2018, li huwa ferm ogħla mil-livell tal-UE, 8 %). Barra minn hekk, il-konsum tal-enerġija għal kull ettaru diġà huwa darbtejn u nofs ogħla f’Malta mill-medja tal-UE XXXIV . Il-Miżuri agrikoli li huma marbuta mal-mitigazzjoni tat-tibdil fil-klima jinkludu inizjattivi tal-enerġija rinnovabbli bħall-installazzjoni ta’ pannelli solari fotovoltajċi fi strutturi tal-azjendi agrikoli bħal matmuri tal-qamħ li huma aktar xierqa għall-kundizzjonijiet klimatiċi Maltin u għandhom l-għan li jilqgħu l-isfidi tal-ġejjieni. Il-ġenerazzjoni tal-enerġija mid-demel jew mill-fdalijiet tal-għelejjel għandha wkoll valur potenzjali kbir.

Is-settur agrikolu ta’ Malta huwa partikolarment vulnerabbli għall-impatti tat-tibdil fil-klima. XXXV L-Istrateġija Nazzjonali ta’ Malta għat-Tibdil u l-Adattament fil-Klima (2012) identifikat erba’ kwistjonijiet ewlenin marbuta mat-tibdil fil-klima: (i) it-tnaqqis fir-rendiment u fil-kwalità tal-għelejjel minħabba nuqqas ta’ disponibbiltà ta’ ilma u varjabbiltà fix-xita, (ii) it-telf finanzjarju dirett għall-partijiet ikkonċernati li kien aggravat mill-ħtieġa ta’ żieda fl-infiq minħabba ħsara kkawżata minn avvenimenti estremi tat-temp (iii) it-tnaqqis fir-rendiment tal-għelejjel ikkawżat minn żieda fit-temperaturi tas-sajf u mir-riskju ta’ nixfa u (iv) il-problemi addizzjonali li jirriżultaw mill-introduzzjoni ta’ pesti u ta’ mard ġodda.

Sors: L-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent. Bħal fl-EUROSTAT [ env_air_gge ]

2.5Trawwim tal-iżvilupp sostenibbli u tal-ġestjoni effiċjenti tar-riżorsi naturali bħall-ilma, il-ħamrija u l-arja

Arja: Minkejja żieda fl-2018, l-emissjonijiet tal-ammonijaka f’Malta naqsu bejn l-2013 u l-2017, li jmur kontra x-xejra reċenti fl-EU-28. XXXVI Dan huwa l-każ ukoll għall-emissjonijiet tal-ammonijaka mill-agrikoltura XXXVII . Is-sehem tal-emissjonijiet tal-ammonijaka mill-agrikoltura fl-emissjonijiet totali tal-ammonijaka f’Malta (kważi 94 %) huwa ogħla mill-medja tal-EU-28. XXXVIII Dan japplika wkoll għall-emissjonijiet tal-NH3 mill-agrikoltura għal kull ettaru. XXXIX B’rabta ma’ dan huwa l-fatt li, minħabba densità għolja ta’ bhejjem XL , il-kontribut relattiv tas-settur tal-bhejjem għall-emissjonijiet tal-ammonijaka mill-agrikoltura f’Malta huwa b’mod konsiderevoli ogħla mill-medja tal-EU-28. XLI It-tnaqqis matul iż-żmien fl-emissjonijiet NH3 mill-agrikoltura huwa dovut l-aktar għat-tnaqqis fil-bhejjem (densità u numri). XLII L-aktar livelli reċenti tal-emissjonijiet tal-ammonijaka rrapportati (2018) huma taħt il-limitu massimu tal-emissjonijiet tal-NECD (id-Direttiva dwar il-Limiti Nazzjonali tal-Emissjonijiet) ta’ Malta għall-ammonijaka għal din is-sena XLIII . Madankollu, ir-reviżjonijiet tal-Programm Nazzjonali Malti għall-Kontroll tat-Tniġġis tal-Arja (NAPCP) u l-projezzjoni ta’ emissjonijiet ta’ sustanzi li jniġġsu l-arja, ikkummissjonati mill-Kummissjoni Ewropea, sabu li Malta tinsab f’riskju għoli li ma tkunx konformi mal-impenji għat-tnaqqis għall-NH3 tal-2020-2029 u tal-2030 ‘il quddiem. XLIV

Ħamrija: Il-frammentazzjoni u l-abbandun tal-art agrikola, l-adegwatezza limitata tal-agrikoltura tal-ħamrija, ċerti prattiki agrikoli (bħal 100 % taż-żona li tista’ tinħarat skont il-ħdim tar-raba’ konvenzjonali) XLV , l-urbanizzazzjoni rapida, ir-riżorsi limitati tal-ilma, u l-modernizzazzjoni rapida tal-istruttura soċjali jkomplu jaggravaw il-pressjonijiet tal-erożjoni tal-ħamrija. XLVI Il-konċentrazzjoni medja tal-kontenut tal-karbonju organiku fil-ħamrija (15,6 g/kg) f’Malta hija b’mod konsiderevoli aktar baxxa mill-medja tal-EU28. XLVII L-indiċi tal-issiġillar tal-ħamrija mkabbar minn 100,1 fl-2009 għal 100,8 fl-2015. XLVIII Is-sehem taż-żona agrikola stmata affettwata minn erożjoni moderata għal waħda severa minħabba l-ilma (>11-il tunnellata għal kull ettaru fis-sena) huwa ogħla mill-medja tal-EU28 XLIX , bħal ma hi r-rata stmata ta’ telf ta’ ħamrija minħabba l-erożjoni tal-ilma L . Mill-2019, madwar 7,5 % taż-żona agrikola f’Malta kienet taħt kuntratti biex tittejjeb il-ġestjoni tal-ħamrija u/jew biex tiġi evitata l-erożjoni. LI Fil-futur, Malta tista’ tindirizza dawn il-kwistjonijiet ewlenin f’sinerġija mal-attivitajiet fil-missjoni Orizzont Ewropa dwar is-Saħħa tal-Ħamrija.

Il-kwantità u l-kwalità tal-ilma: Malta hija pajjiż li qed iħabbat wiċċu ma’ sfidi serji tal-ilma. LII Malta għandha l-inqas volum ta’ riżorsi tal-ilma ħelu għal kull persuna fl-UE. LIII Prattikament l-ilma ħelu kollu li jinsab b’mod naturali ġej mill-korpi ta’ ilma ta’ taħt l-art, li huma mhedda mill-estrazzjoni eċċessiva kif ukoll mit-tniġġis min-nitrati. Għalkemm id-data tal-monitoraġġ tissuġġerixxi li l-iżbilanċ bejn l-astrazzjoni u l-mili mill-ġdid qed jonqos progressivament LIV , għad hemm problemi sinifikanti bl-istatus kwantitattiv tal-korpi ta’ ilma ta’ taħt l-art f’ Malta LV . Fir-rigward tad-Direttiva Qafas dwar l-Ilma, madwar 51 % jinsabu fi stat ekoloġiku mhux magħruf, bi 12 % li mhux qed jirnexxielhom jiksbu stat ekoloġiku tajjeb u b’madwar 47 % tal-ilma tal-wiċċ li wkoll mhux qed jirnexxielhom jiksbu stat kimiku tajjeb. Għall-ilma ta’ taħt l-art, 13 % mhux qed jirnexxielhom jiksbu status kwantitattiv tajjeb (iżda mhux il-korpi kollha tal-ilma huma mmonitorjati għal status kwantitattiv) u 80 % tal-ilmijiet ta’ taħt l-art mhux qed ikollhom status kimiku tajjeb LVI . L-aktar pressjoni sinifikanti fuq l-ilma ta’ taħt l-art kienet it-tniġġis agrikolu mifrux segwit minn astrazzjoni jew minn devjazzjoni tal-fluss għall-agrikoltura. Peress li l-ilma ta’ taħt l-art jimtela mill-ġdid fil-parti l-kbira mill-ilma tax-xita, it-tibdil fil-klima mistenni jirriżulta fi pressjoni addizzjonali fuq riżorsi tal-ilma ta’ taħt l-art, minħabba li l-bidliet fl-iskular tal-ħamrija kkawżati minn tnaqqis fix-xita jistgħu jwasslu għal żieda fis-salinità tal-ħamrija u ħsara lill-istruttura tal-ħamrija li twassal għad-deżertifikazzjoni. Minkejja tnaqqis sinifikanti bejn l-2007 u l-2011, kemm l-eċċessi tan-nitroġenu kif ukoll tal-fosforu f’Malta għadhom relattivament għoljin u baqgħu stabbli f’dawn l-aħħar snin. LVII L-effiċjenza fl-użu tan-nitroġenu hija wkoll pjuttost baxxa, għalkemm hemm xejra pożittiva. LVIII Nofs l-istazzjonijiet tal-ilma ta’ taħt l-art mmonitorjati kollha f’Malta huma ta’ kwalità baxxa u bħala medja huma daqs 50 milligramma ta’ nitrat għal kull litru jew aktar. LIX Għall-korpi ta’ ilma ta’ taħt l-art, l-aktar pressjoni sinifikanti hija l-agrikoltura. LX B’rabta ma’ dan, Malta għandha waħda mill-ogħla densitajiet ta’ bhejjem fl-UE. B’żona saqwija ta’ 31 % LXI , Malta għandha wkoll waħda mill-ogħla intensitajiet ta’ tisqija madwar id-dinja LXII , u t-tisqija tammonta għal 48 % tal-astrazzjonijiet kollha tal-ilma LXIII . Barra minn hekk, it-tisqija tista’ tnaqqas aktar id-disponibbiltà tal-ilma għall-ħabitats/għall-ispeċijiet. Il-gżejjer Maltin kollha huma żona deżinjata vulnerabbli għan-nitrati LXIV u għalhekk l-immaniġġjar sostenibbli tal-ilma huwa kritiku f’termini tal-ilħuq ta’ talbiet futuri għall-ilma u għall-konformità mar-regolamenti tal-UE biex jitnaqqas it-tniġġis agrikolu. Fl-2018, aktar minn 4 % tal-art agrikola f’Malta kienet taħt kuntratti biex ittejjeb l-immaniġġjar tal-ilma. LXV F’dan ir-rigward, il-Politika Nazzjonali Agrikola għall-Gżejjer Maltin tenfasizza l-ħtieġa ta’ investiment fl-ilma sabiex tiġi żgurata r-reżiljenza għat-tibdil fil-klima. Diġà ttieħdu xi miżuri li għandhom l-għan li jottimizzaw l-immaniġġjar tal-ilma tax-xita li jiskula minn inizjattivi ta’ ġestjoni tal-wied u l-iżvilupp ta’ faċilitajiet ta’ ħżin fuq il-post, b’mod partikolari mmirati biex jindirizzaw id-domanda tas-settur agrikolu. LXVI

Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.40 Kwalità tal-ilma. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ aei_pr_gnb ]

2.6Kontribut għall-ħarsien tal-bijodiversità, tisħiħ tas-servizzi tal-ekosistema u preservazzjoni tal-ħabitats u l-pajsaġġi

Iż-żona agrikola f’Malta żdiedet maż-żmien minn 10 250 fl-2005 għal 11 580 ettaru fl-2016. Din iż-żieda hija marbuta mat-tqassim u mal-frammentazzjoni tal-art filwaqt li l-popolazzjoni totali tal-biedja qed tonqos. Madankollu, aktar minn 70 % tal-azjendi agrikoli kollha jkopru anqas minn ettaru LXVII u ż-żona totali tal-bwar tirrappreżenta madwar 4,5 % taż-żona agrikola (527 ettaru) LXVIII .

L-implimentazzjoni tal-miżuri agroambjentali u dawk klimatiċi hija pprogrammata biex tkopri 13 % taż-żona agrikola Maltija fil-perjodu ta’ programmazzjoni attwali LXIX . L-allokazzjoni baġitarja mhijiex biżżejjed skont il-Valutazzjoni Ambjentali Strateġika dwar il-programm ta’ żvilupp rurali għall-2014-2020, li tagħmilha aktar diffiċli biex tinkiseb biedja organika u biex jinkisbu prattiki favur l-ambjent. Is-sehem tal-art taħt kuntratti li jappoġġaw il-bijodiversità huwa ta’ 15,5 % LXX , f’konformità mal-medja tal-UE (15 % fl-2018). Is-sehem taż-żona agrikola protetta taħt Natura 2000 huwa ta’ 8 % (11 % għall-medja tal-EU-28 LXXI ) u 70 % tan-network jinsab f’żoni urbani funzjonali. Natura 2000 hija kompluta għan-network terrestri iżda mhux għal dak marittimu. Fl-2013, l-Indiċi tal-għasafar f’żoni agrikoli kien ta’ 81,9 LXXII f’Malta, li huwa baxx meta mqabbel mal-medja tal-UE fl-istess sena (83 LXXIII ). Il-biċċa l-kbira tal-valutazzjonijiet tal-ħabitats protetti huma ta’ status ta’ konservazzjoni mhux favorevoli (data tal-2013-2018), inklużi l-valutazzjonijiet kollha tal-ħabitats protetti tal-bwar u l-maġġoranza l-kbira tal-valutazzjonijiet tal-ħabitats tal-foresti.

Il-prattiki tal-biedja organika jistgħu jkunu ta’ benefiċċju għall-bijodiversità. Madankollu, 0,4 % biss taż-żona agrikola totali hija stmata li hija organika (55 ettaru tal-għelejjel organiċi fl-2019 jew 14-il bidwi li jipproduċi ikel organiku LXXIV ). Dan huwa s-sehem l-aktar baxx fl-UE. Il-medja tal-UE żdiedet progressivament biex laħqet it-8 % fl-2018 filwaqt li qed tvarja f’Malta LXXV . Sfida kbira għall-biedja organika hija d-daqs żgħir tar-rqajja’ u l-art agrikola Maltija frammentata, minħabba sorsi possibbli ta’ kontaminazzjoni bejn il-bċejjeċ tar-raba’. Minbarra l-frammentazzjoni, il-kwistjonijiet li jiltaqgħu magħhom il-bdiewa organiċi jinkludu l-prossimità għat-toroq u l-bdiewa konvenzjonali, il-kundizzjonijiet tar-riħ li jirriżultaw mid-deriva tal-pestiċidi, il-kundizzjonijiet ħżiena tal-ħamrija u d-disponibbiltà ta’ prodotti permessi għall-ħarsien tal-pjanti għall-biedja organika LXXVI . Barra minn hekk, il-piż amministrattiv, ħafna drabi meqjus bħala twil u kumpless jiskoraġġixxi lill-bdiewa milli jaqilbu għall-biedja organika4.

Billi t-tifrix urban f’Malta huwa wieħed mill-ogħla fl-Ewropa, l-iżvilupp eċċessiv huwa kawża tat-telf tal-bijodiversità u tal-pajsaġġi naturali. Madankollu, l-istrateġiji nazzjonali jindirizzaw dawn il-kwistjonijiet f’Malta. L-Istrateġija u l-Pjan ta’ Azzjoni Nazzjonali għall-Bijodiversità (2012-2020) jippromwovu l-iżvilupp u l-preservazzjoni tal-materja organika tal-ħamrija u t-titjib tal-bijodiversità tal-ħamrija. Il-Politika Nazzjonali dwar l-Ambjent (2012-2020) LXXVII , tindirizza l-prijoritajiet ta’ sostenibbiltà fit-tul bħall-kwalità tal-arja u tal-ilma, il-bijodiversità, u t-tibdil fil-klima. B’mod ġenerali, is-sitwazzjoni partikolari ta’ Malta u l-kundizzjonijiet ħżiena tal-ħamrija tagħha jikkostitwixxu ostakli reali biex jiġu indirizzati l-kwistjonijiet tal-bijodiversità u biex jiġu ppreservati l-ħabitats u l-pajsaġġ.

Ir-raba’ mistrieħ jikkontribwixxi għaż-żona taħt karatteristiċi ta’ pajsaġġ b’bijodiversità kbira. F’Malta, 9,3 % taż-żoni agrikoli totali huma raba’ mistrieħ fl-2018 (meta mqabbla ma’ 4,1 % fl-EU-27). Fl-2019, skont il-miżuri attwali ta’ ekoloġizzazzjoni 1 % biss tar-raba’ li jinħadem f’Malta waqa’ taħt l-obbligu taż-Żona ta’ Konċentrazzjoni Ekoloġika għall-benefiċċji tal-bijodiversità, ekwivalenti għal 51 ettaru (meta mqabbel ma’ 69 % fl-UE) LXXVIII . Din iċ-ċifra hija baxxa għal Malta peress li l-bdiewa b’aktar minn 15-il ettaru huma soġġetti għall-obbligu taż-ŻIE. Il-kopertura taż-ŻIE kienet limitata għall-għelejjel li jassimilaw in-nitroġenu (81 %) u għar-raba’ mistrieħ (19 %). Madankollu, skont studju mwettaq mill-JRC ibbażat fuq l-istħarriġ LUCAS, fl-2015, is-sehem tal-elementi tal-pajsaġġ bħala perċentwal taż-żona agrikola kien ta’ 0 % LXXIX . Is-settur agrikolu jrid jikkontribwixxi għall-ħarsien u għat-titjib tal-bijodiversità, billi joħloq infrastruttura ekoloġika bbażata fuq il-ħitan tal-ġebel, is-sisien tal-pjanti u l-ilqugħ tal-veġetazzjoni, pereżempju bejn il-biedja konvenzjonali u dik organika. Madankollu, qed isiru investimenti importanti taħt il-miżura 4.4 tal-PŻR 2014-2020, fejn madwar 18 % tal-pakkett finanzjarju huwa ddedikat għall-investiment mhux produttiv immirat lejn ir-restawr, il-preservazzjoni u t-titjib tal-bijodiversità, bħall-ħitan tas-sejjieħ fost interventi oħra.

Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.19 Żona agrikola li tintuża għall-biedja organika. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ org_cropar_h1 ] u [ org_cropar ]

Id-Direttorat Ġenerali għall-Agrikoltura u l-Iżvilupp Rurali. Ibbażat fuq l-EUROSTAT għar-raba’ mistrieħ u ċ-Ċentru Konġunt tar-Riċerka bbażat fuq l-istħarriġ LUCAS għall-istima tal-elementi tal-pajsaġġ.

* Elementi lineari huma kkunsidrati hawnhekk: Il-marġnijiet tal-ħaxix, il-marġnijiet tal-arbuxxelli, buxxijiet ta’ siġar individwali, linji ta’ siġar, sisien tal-ħaxix u kanali. Din l-istima għandha tittieħed bir-reqqa minħabba twissijiet metodoloġiċi.

2.7Attrazzjoni ta’ bdiewa żgħażagħ u ffaċilitar tal-iżvilupp tan-negozju fiż-żoni rurali

L-għadd ta’ azjendi agrikoli f’Malta qed jonqos kemm minħabba ż-żieda fil-produttività fl-agrikoltura, il-profittabbiltà baxxa tal-biedja kif ukoll minħabba opportunitajiet aħjar ta’ xogħol f’parti oħra tal-ekonomija. F’dan il-kuntest ġenerali Malta kellha wieħed mill-iżgħar ishma ta’ bdiewa żgħażagħ (3,8 %) fl-2016 fl-għadd totali ta’ maniġers tal-azjendi agrikoli, taħt il-medja tal-EU-28 (5,1 %), u dan is-sehem naqas b’madwar 40 % bejn l-2005 sal-2016. Fost il-bdiewa żgħażagħ, is-sehem tan-nisa huwa fost l-aktar baxx fl-UE. Id-daqs medju ekonomiku tal-azjendi agrikoli f’Malta huwa l-ogħla għall-bdiewa li għandhom sa 44 sena. Fl-aħħar nett, is-sehem tal-bdiewa ta’ 55 sena jew aktar huwa ta’ 65,8 % LXXX .

Il-livelli tal-edukazzjoni u t-taħriġ fost il-forza tax-xogħol tal-azjendi agrikoli huma ta’ spiss baxxi, u dan għandu effetti konsegwenti ovvji fuq l-istandards tal-prattika agrikola. LXXXI Is-sehem tal-maniġers tal-azjendi agrikoli iżgħar minn 35 sena b’tal-inqas livell bażiku ta’ taħriġ agrikolu tjieb f’Malta, illum huwa ogħla mill-medja tal-UE (54 % fl-2016). Dan is-sehem huwa wkoll ogħla mis-sehem totali tal-maniġers tal-azjendi agrikoli b’tal-inqas taħriġ agrikolu bażiku (31 %) LXXXII . Madankollu, fiż-żoni rurali hemm għadd dejjem akbar ta’ żgħażagħ bejn il-15 u l-24 sena li la għandhom impjieg, u lanqas edukazzjoni jew taħriġ LXXXIII .

Minkejja evidenza statistika limitata għaż-żoni rurali, huwa possibbli li jiġi enfasizzat li aktar minn 54 % tal-azjendi agrikoli għandhom produzzjoni ta’ anqas minn EUR 2 000 fi produzzjoni standard, u għalhekk huma meqjusa żgħar ħafna LXXXIV . Il-valur miżjud gross tas-settur primarju ilu jonqos mill-2010 minn 1,7 % għal 1,0 % kif ukoll l-introjtu agrikolu naqas għal madwar 50 % tal-introjtu medju f’Malta fl-2018 LXXXV . Barra minn hekk, il-bdiewa professjonali li jaħdmu fis-settur huma madwar 55 % tal-popolazzjoni agrikola rreġistrata LXXXVI . Dan għandu effett fuq il-possibbiltà li jsir benefiċċju minn ekonomiji ta’ skala u għalhekk jaffettwa l-pożizzjoni tal-introjtu tal-bdiewa Maltin. Barra minn hekk , ir-rata ta’ impjieg għall-irġiel hija ta’ madwar 80 % għal kategoriji differenti ta’ età u livell ta’ edukazzjoni LXXXVII . Filwaqt li n-nisa b’livell baxx ta’ edukazzjoni fiż-żoni rurali jilħqu biss it-33 % LXXXVIII . Fis-settur primarju, is-sehem tan-nisa bħala parti mill-forza tax-xogħol agrikola qed jonqos minn 14,6 % għal 14,2 % bejn l-2013 u l-2016.

Quddiem sitwazzjoni ta’ popolazzjoni agrikola li qed tixjieħ mingħajr il-kapaċità li trawwem bdiewa ġodda f’ambjent kummerċjali diffiċli, is-sistema agrikola ta’ Malta tirriskja li tikkollassa u li twaqqa’ magħha n-nisġa soċjoekonomika taż-żoni rurali. Dan jippreżenta sfida serja għat-tiġdid tal-ġenerazzjoni.

Huwa biss permezz ta’ titjib fil-kundizzjonijiet tax-xogħol u tal-fattibbiltà ekonomika tal-pakkett tal-biedja li l-bdiewa żgħażagħ jistgħu jingħataw inċentivi biex jibqgħu attivi fis-settur. Il-biedja hija industrija li tradizzjonalment inwirtet peress li l-biċċa l-kbira tal-ħiliet jinkisbu permezz tal-prattika u jistgħu jittejbu permezz tal-edukazzjoni u l-bini tal-kapaċità. Barra minn hekk, ċerti riżorsi bażiċi bħall-art agrikola jew l-irziezet tal-annimali ma jistgħux jinkisbu faċilment minn persuni li ġejjin minn barra s-settur. L-investiment kapitali huwa wkoll għoli ħafna u meta wieħed iqabbel il-marġnijiet ta’ profitt, bidwi jrid ikollu ammont konsiderevoli ta’ produttività biex jgħix mis-settur. Fil-fatt, il-biċċa l-kbira tal-bdiewa attivi jargumentaw li ma għadux possibbli li wieħed jgħix minn azjendi agrikoli żgħar jew azjendi agrikoli żgħar tal-annimali. LXXXIX

Skont il-PAK, Malta tipprovdi biss ftit appoġġ speċifiku lill-bdiewa żgħażagħ. Skont il-Pilastru I, Malta nefqet biss 0,05 % (minn 0,4% iddedikati) tal-pakkett ta’ pagamenti diretti lill-Pagament għal Bdiewa Żgħażagħ (YFP) fis-sena tat-talba 2018. L-ammonti annwali medji tal-YFP għal kull ettaru u għall-benefiċjarju huma baxxi ħafna wkoll: it-tnejn madwar EUR 20 XC . Dan jista’ jkun wieħed mir-raġunijiet għaliex l-għadd ta’ benefiċjarji tal-YFP juri xejra negattiva. Huwa pjuttost eċċezzjonali fl-UE. Skont l-iżvilupp rurali, Malta tipprovdi madwar EUR 5,7 miljun għall-installazzjoni għall-bdiewa żgħażagħ taħt il-miżura 6 b’somma f’daqqa ta’ EUR 70 000/benefiċjarju. Sal-aħħar tal-2019, il-programm għall-iżvilupp rurali (is-sottomiżura 6.1) ipprovda appoġġ lil 60 bidwi żagħżugħ XCI .

EUROSTAT. [ ef_m_farmang ]

2.8Promozzjoni tal-impjiegi, tat-tkabbir, tal-inklużjoni soċjali u tal-iżvilupp lokali fiż-żoni rurali, inkluż il-bijoekonomija u l-forestrija sostenibbli

L-erja totali tal-arċipelagu Malti hija ta’ 316,18 km2 u din tinkludi 11 706 ettaru ta’ art agrikola (madwar 37 % tal-erja totali). F’Malta, il-grad ta’ urbanizzazzjoni XCII għall-Unitajiet Amministrattivi Lokali XCIII jindika li ż-żoni rurali jinsabu qrib iċ-ċentri urbani u jirrappreżentaw 13,6 % tat-territorju kollu. L-ivvjaġġar ta’ kuljum lejn ix-xogħol u lura bejn iż-żoni rurali u ċ-ċentri urbani huwa għoli u għandu impatti soċjali u ambjentali minħabba t-tniġġis tal-arja. L-ivvjaġġar lejn ix-xogħol u lura huwa partikolarment għoli bejn Għawdex u Malta minħabba n-nuqqas ta’ servizzi bażiċi u opportunitajiet ta’ xogħol ta’ kwalità f’Għawdex. XCIV

Malta tinsab fl-ewwel post fl-UE għad-densità tal-popolazzjoni XCV b’1450 abit/km2, u l-arċipelagu rreġistra żieda fil-popolazzjoni ta’ 12,3 % bejn l-2015-2019 XCVI . It-tifrix urban qed jikber b’mod mgħaġġel u l-indiċi tal-issiġillar tal-ħamrija żdied minn 100,1 fl-2009 għal 104,2 fl-2015, iż-żoni ta’ NATURA 2000 naqsu wkoll b’0,5 % bejn l-2013 u l-2018 XCVII . Dan qed jhedded l-ekosistemi tal-gżejjer. Is-servizzi tal-ekosistema li għandhom x’jaqsmu mal-użu tal-art huma kritiċi għall-ekonomija ta’ Malta (pereżempju għall-introjtu mitluf li ġej mit-turiżmu orjentat lejn in-natura, it-telf tal-bijodiversità u l-agrikoltura) u l-kwalità tal-ħajja.

Ir-rata tal-impjiegi f’Malta qed tiżdied b’mod kostanti minn 57 % fl-2000 għal 73 % fl-2017, b’valuri simili fiż-żoni rurali li laħqu 75,3 % fl-2017. Fl-2017, 0,7 % biss tal-popolazzjoni kienet impjegata fis-settur agrikolu, 1,9 % fl-industrija tal-ikel u 7,6 % fis-settur tat-turiżmu, bi tkabbir (2012-2017) irreġistrat biss fl-industrija tal-ikel (żieda ta’ 1 fil-mija) u t-turiżmu (żieda ta’ 2,6 fil-mija) XCVIII . Madankollu, ir-rata ta’ impjieg għan-nisa fiż-żoni rurali naqset bejn l-2013-2016 (minn 14,6 % għal 14,2 %) XCIX u 6 % biss tal-maniġers tal-azjendi agrikoli huma nisa, ferm inqas mill-medja tal-UE ta’ 28 %. Ir-rata taż-żgħażagħ li mhumiex fl-edukazzjoni jew fit-taħriġ (ta’ bejn il-15 u l-24 sena) varjat bejn l-2009 u l-2018 u qed terġa’ tiżdied b’aktar minn 11 % fiż-żoni rurali C .

L-istruttura tal-ekonomija evolviet matul il-perjodu mill-2012 sal-2018. F’termini ta’ valur miżjud gross (GVA), il-kontribut tas-settur primarju naqas minn 1,7 % għal 1 %. Dan is-settur ibati mit-tqassim għoli tal-art agrikola f’azjendi agrikoli żgħar kif ukoll min-nuqqas ta’ kooperazzjoni fost il-bdiewa. Fl-istess perjodu wkoll, is-settur sekondarju (li jinkludi l-industrija tal-ikel) wera tnaqqis akbar minn 20,1 % għal 13,7 % CI . L-ekonomija Maltija tikkonferma l-importanza tas-settur terzjarju. Madankollu, il-prodott gross domestiku (PGD) per capita f’Malta żdied u kkonverġa lejn il-medja tal-UE bejn l-2009 u l-2017, minn madwar 80 punti fl-2009 CII . Minkejja din ix-xejra, ir-riskju tal-faqar jew tal-esklużjoni soċjali jibqa’ stabbli għal madwar 19 % fil-livell nazzjonali.

Il-gruppi ta’ azzjoni lokali (LAGs) għandhom rwol importanti fl-iżvilupp lokali. Il-PŻR 2014-2020 alloka madwar EUR 5 miljun li jgħoddu għal 5 % tal-baġit totali għall-proġetti LEADER. Bħalissa hemm 3 LAGs li ż-żona ta’ operazzjoni tagħhom tkopri t-territorju u l-popolazzjoni rurali kollha. Il-proġetti kofinanzjati tagħhom mill-Fond Agrikolu Ewropew għall-Iżvilupp Rurali għandhom l-għan ewlieni li jtejbu l-possibbiltajiet għall-wirt kulturali u li jiżviluppaw infrastruttura u servizzi ekoloġiċi għan-nies lokali.

Malta hija l-pajjiż tal-UE bl-inqas kopertura forestali (0,46 % biss tal-wiċċ tal-gżira fl-2018 CIII ). Il-foresti huma kollha pjantaġġuni (semi-naturali) u l-maġġoranza l-kbira huma proprjetà pubblika. Prattiki mhux sostenibbli u ġestjoni ħażina fis-settur qed joħolqu riskji serji għall-ekonomija u għall-ħarsien tal-bijodiversità u tal-pajsaġġ. Barra minn hekk, il-ġestjoni tar-riskju ta’ diżastri fil-pajjiż, u l-pjanijiet settorjali mhux dejjem jinkludu valutazzjoni ta’ kif it-tibdil fil-klima jista’ jaffettwa r-riskji ta’ diżastri filwaqt li Malta diġà hija affettwata minn tibdil fil-klima CIV (ara wkoll it-taqsima 2.1).

It-turiżmu huwa attività rilevanti għall-arċipelagu Malti. 97 % tat-turisti jagħżlu li joqogħdu f’lukandi u numru limitat biss joqogħdu f’akkomodazzjonijiet oħrajn. It-turiżmu rurali jirrappreżenta biss 1,8 % tal-offerta turistika totali f’Malta CV . Fl-arċipelagu, l-inizjattivi tat-turiżmu rurali ħadu spinta f’dawn l-aħħar ftit snin, appoġġati mill-programmi tal-iżvilupp rurali 2007-2013 u 2014-2020. Madankollu, is-settur fiż-żoni rurali għandu potenzjal dejjem akbar li mhux sfruttat li jista’ jappoġġa l-vijabbiltà tal-azjendi agrikoli u jagħti spinta lid-diversifikazzjoni ekonomika.

2.9Titjib tar-rispons tal-agrikoltura tal-UE għad-domandi tas-soċjetà għall-ikel u għas-saħħa, inkluż ikel sikur, nutrittiv u sostenibbli, kif ukoll il-benessri tal-annimali

(I)Domandi tas-soċjetà fuq l-ikel u s-saħħa

L-aspettattivi tas-soċjetà qed isawru l-iżviluppi tas-swieq tal-ikel f’termini ta’ saħħa, benessri tal-annimali, tibdil fil-klima u tħassib ambjentali, filwaqt li jħarsu wkoll lejn il-konvenjenza. Dan it-tħassib jirrappreżenta opportunità biex jiġu sfruttati opportunitajiet ta’ sistemi ta’ produzzjoni alternattivi bħal prodotti lokali, organiċi, jew prodotti ċċertifikati oħrajn, li d-domanda għalihom qiegħa dejjem tikber. Madankollu, minħabba stili ta’ ħajja mimlija ħafna, ġiet irreġistrata żieda fix-xiri ta’ ikliet lesti, ikliet ħfief u ikel għal meta wieħed jivvjaġġa, li mhux dejjem huma kompatibbli mal-fatturi deskritti hawn fuq CVI . Barra minn hekk, f’Malta, minħabba l-urbanizzazzjoni u l-globalizzazzjoni tax-xejriet tal-konsum tal-ikel fost il-popolazzjoni Maltija evolvew matul dawn l-aħħar għexieren ta’ snin. Hemm varjetà akbar ta’ ikel disponibbli, u d-drawwiet djetetiċi ma għadhomx jikkorrispondu mad-dieta tradizzjonali Mediterranja. Stħarriġ nazzjonali dwar il-konsum tal-ikel li sar fl-2010 ħareġ fid-dieher li l-adulti Maltin għandhom it-tendenza li jikkunsmaw ammonti kbar ta’ għaġin u ħelu CVII . Għall-kuntrarju, skont l-aħħar stħarriġ, wieħed minn kull għaxar persuni li għandhom aktar minn 16-il sena jew kellu xi inabbiltà jew inabbiltà serja li jiflaħ iħallas ikla tiġieġ, ħut, jew ekwivalenti veġetarjana fl-2018 CVIII . Il-proporzjon kien saħansitra ogħla (13,8 %) fost il-persuni ta’ bejn il-55 u l-64 sena. Madankollu, il-konsum stmat tal-laħam aħmar CIX huwa għoli ħafna. Malta għandha piż kbir minn mard mhux komunikabbli minħabba fatturi ta’ riskji tad-dieta espressi bħala s-Sena tal-Ħajja Aġġustata għad-Diżabbiltà DALYs) għal kull 100 000 popolazzjoni attribwibbli għad-dieta CX . Il-valur tad-DALY huwa influwenzat minn għadd ta’ fatturi tad-dieta. Barra minn hekk, parti kbira ħafna tal-popolazzjoni ta’ Malta tbati minn piż żejjed jew obeżità CXI . Id-data statistika rrapportat li f’Malta, ir-rati ta’ piż żejjed bħalissa huma ta’ 62,2 % CXII . Fir-rigward tal-obeżità, in-numru huwa ta’ 25,7 %. Dawk il-perċentwali huma saħansitra ogħla fost it-tfal CXIII . Malta għandha Politika Nazzjonali dwar l-Ikel u n-Nutrizzjoni (2015 -2020) li ssegwi s-saħħa filwaqt li tnaqqas il-piż tal-mard relatat mal-ikel u ttejjeb il-kundizzjonijiet soċjoekonomiċi CXIV . Jenħtieġ li l-isforzi jiffukaw fuq il-bidla lejn dieti sostenibbli tajbin għas-saħħa, f’konformità mar-rakkomandazzjonijiet nazzjonali sabiex jikkontribwixxu għat-tnaqqis tar-rati ta’ piż żejjed u tal-obeżità u l-inċidenza ta’ mard mhux komunikabbli filwaqt li fl-istess ħin itejbu l-impatt ambjentali ġenerali tas-sistema tal-ikel. Dan ikun jinkludi l-bidla lejn dieta aktar ibbażata fuq il-pjanti b’inqas laħam aħmar u aktar frott u ħxejjex, grani sħaħ, legumi, ġewż u żrieragħ.

(II)Reżistenza għall-antimikrobiċi (AMR)

Malta għandha strateġija komprensiva tal-AMR CXV li tistabbilixxi firxa ta’ għanijiet strateġiċi u azzjonijiet speċifiċi li jipprovdu bażi soda għall-isforzi nazzjonali fil-ġlieda kontra l-AMR. Il-prinċipju ta’ gwida li jmexxi l-Istrateġija huwa dak ta’ “Saħħa Waħda”. Dan il-prinċipju jirrikonoxxi r-rabta mill-qrib bejn il-bnedmin, l-annimali u l-ambjent u jenfasizza li l-kisba tal-aħjar riżultati tas-saħħa għan-nies u għall-annimali tirrikjedi l-kollaborazzjoni u l-kooperazzjoni bejn is-setturi tas-saħħa tal-bniedem, tas-saħħa tal-annimali u tal-ambjent.

Ir-rapport tad-DĠ SANTE dwar l-Istrateġija Magħquda għat-theddid tal-AMR fi żjara fil-pajjiż li twettqet mal-ECDC fl-2017 CXVI jikkonkludi li l-istrateġija tal-AMR tista’ bbenefika minn aktar konsultazzjonijiet u involviment ta’ organizzazzjonijiet rilevanti mis-setturi veterinarji u ambjentali. Mil-lat veterinarju, dan wera nuqqasijiet notevoli kemm fir-rigward tal-kapaċità ta’ monitoraġġ tal-livelli tal-AMR fil-qasam veterinarju kif ukoll, aktar importanti, fir-rigward tad-distribuzzjoni u tal-użu tal-antimikrobiċi. Dawn in-nuqqasijiet, li dehru aktar aggravati minn nuqqas ta’ veterinarji, jillimitaw l-għarfien dwar is-sitwazzjoni f’Malta u jimminaw serjament il-kapaċità li jiġi żgurat li l-antimikrobiċi jintużaw b’mod prudenti u biss meta jitqies meħtieġ minn veterinarju. Madankollu kien hemm indikazzjonijiet li l-bdiewa u l-veterinarji kienu dejjem aktar konxji ta’ kwistjonijiet relatati mal-AMR u kienu qed jittieħdu passi biex l-antimikrobiċi jintużaw b’mod aktar prudenti; madankollu kien hemm potenzjal konsiderevoli biex dawn l-isforzi jiġu appoġġati u mħeġġa aktar. Fl-2018, il-bejgħ tal-antimikrobiċi f’Malta espress f’milligrammi għal kull unità ta’ korrezzjoni tal-popolazzjoni (mg/PCU) ammonta għal 150,9 mg/PCU, ferm ogħla mill-medja tal-UE (118,3 mg/PCU) CXVII .

Għas-saħħa tal-annimali, id-data dwar is-sorveljanza tal-AMR tibqa’ estremament skarsa u ristretta għal sett limitat ħafna ta’ iżolati ttestjati kull sena fil-Laboratorju Veterinarju Nazzjonali, f’konformità mar-rekwiżiti minimi tal-UE. Anke minn din l-informazzjoni limitata, jidher li r-reżistenza għall-antimikrobiċi fl-annimali hija problema sinifikanti CXVIII .

Fis-saħħa tal-bniedem, id-data tissuġġerixxi li l-isfidi l-kbar huma possibbilment minħabba kultura ta’ antimikrobiċi li jingħataw bi preskrizzjoni b’mod eċċessiv kif ukoll minħabba li t-tobba jaderixxu mad-domandi tal-pazjenti. Filwaqt li l-użu mingħajr preskrizzjoni ta’ antimikrobiċi naqas drastikament tul dawn l-aħħar għaxar snin (minn aktar minn 18 % fl-2002 għal madwar 1 % tal-użu totali kif irrapportat mill-istħarriġ tal-Ewrobarometru tal-2016), l-istess ma jistax jingħad għal preskrizzjoni mhux xierqa.

(III)Azzjonijiet dwar il-benessri tal-annimali

Il-benessri tal-annimali huwa vitali għas-sostenibbiltà tas-sistemi tal-ikel. Fir-rigward tal-benessri tal-annimali, il-kwistjoni ewlenija f’Malta hija li l-qtugħ tad-denb tal-ħnieżer huwa prattika ta’ rutina, għalkemm dan huwa pprojbit bħala miżura ta’ rutina mir-regoli tal-UE. Il-perċentwal ta’ ħnieżer imrobbija bi dnub intatti bilkemm inbidel mill-2016 u l-kundizzjonijiet fl-azjenda agrikola jridu jitjiebu jekk l-għadd ta’ ħnieżer b’denb maqtugħ irid jibda jonqos.

(IV)Użu sostenibbli tal-pestiċidi

L-użu tal-pestiċidi f’Malta jsegwi l-mudell tipiku tal-klima Mediterranja. L-applikazzjonijiet tal-erbiċida jintużaw l-aktar fil-bidu tal-istaġun tax-xita, li jibda f’Settembru, meta ż-żerriegħa tal-ħaxix ħażin tibda tinbet. It-trattament bl-erbiċidi laħaq l-ogħla livell tiegħu f’Jannar filwaqt li l-kundizzjonijiet xotti fl-istaġun ta’ April/Settembru ttardjaw it-tkabbir tal-ħaxix ħażin. L-użu tal-fungiċida seħħ matul l-istaġun kollu, bil-perjodu ewlieni tal-applikazzjoni jseħħ minn April sa Lulju, u laħaq l-ogħla livell tiegħu f’Ġunju. Fl-2014, skont l-Istħarriġ dwar l-Użu tal-Pestiċidi, imwettaq mill-Uffiċċju Nazzjonali tal-Istatistika (NSO), iż-żona ttrattata bi prodotti għall-protezzjoni tal-pjanti kienet tammonta għal 4 071,8 ettaru jew 44,4 % taż-żona mistħarrġa. B’sehem akbar taż-żona ttrattata għall-ħxejjex u l-patata (aktar minn 90 %), id-dwieli (86 %), il-frott tal-għadma (78 %) u ċ-ċitru (45 %) CXIX .

L-indikatur tar-riskju armonizzat 1 (HRI1) juri tnaqqis ta’ 19 % fir-riskji relatati mal-użu tal-pestiċidi fl-2018, meta mqabbel mal-perjodu ta’ referenza 2011-2013. Għalkemm dan it-tnaqqis fir-riskju kien ftit ogħla mill-medja tal-UE ta’ 17 %, l-użu ta’ pestiċidi aktar perikolużi (kandidati għas-sostituzzjoni) kien għoli u żdied bħala perċentwal tal-bejgħ totali tal-pestiċidi.

L-ewwel Pjan ta’ Azzjoni Nazzjonali (NAP) ta’ Malta għall-Użu Sostenibbli tal-Pestiċidi li jkopri l-perjodu 2013-2018, stabbilixxa strateġija nazzjonali u objettivi, miri, miżuri, u skedi ta’ żmien biex jitnaqqsu r-riskji u l-impatti tal-użu tal-pestiċidi fuq is-saħħa tal-bniedem u fuq l-ambjent, filwaqt li jitħeġġu l-Ġestjoni integrata tal-pesti u approċċi jew tekniki alternattivi biex titnaqqas id-dipendenza fuq l-użu tal-pestiċidi CXX . Dan il-pjan ġie aġġornat fl-2019 (rieżaminat mill-inqas kull ħames snin) CXXI . Abbażi tal-valutazzjoni tal-Kummissjoni tal-implimentazzjoni tal-SUD, Malta ma għandhiex infurzar tal-prinċipju ġenerali għall-ġestjoni integrata tal-pesti fil-livell tal-azjendi agrikoli.

Meta ġie rivedut l-NAP 2013-2018, tqiesu l-Impatti tas-saħħa, soċjali, ekonomiċi u ambjentali tal-miżuri deskritti kif ukoll il-kundizzjonijiet lokali speċifiċi u l-opinjoni tal-gruppi tal-partijiet ikkonċernati rilevanti kollha, inkluż il-pubbliku. Ir-riżultat huwa taħlita ta’ miżuri leġiżlattivi u inizjattivi oħrajn biex tinżamm għodda effiċjenti li tappoġġa l-użu sostenibbli tal-pestiċidi b’indikaturi ċari dwar il-progress.

(V)Ħela tal-ikel u t-telf tal-ikel

Skont dissertazzjoni tal-2016 CXXII , il-ħela tal-ikel tammonta għal 52,1 % tal-iskart solidu muniċipali fil-Gżejjer Maltin. L-ikel li jifdal, il-ħaxix frisk/il-ħaxix mhux użat/il-ħaxix imħassar u l-ħobż huma l-aktar ikel mormi komuni. L-aktar raġunijiet komuni għaliex jintrema l-ikel fl-unitajiet domestiċi Maltin, jinkludu: “jiġi msajjar wisq ikel”, “dak li jifdal ma jerġax jintuża jew jittiekel”, u “l-ikel fil-friża jew fil-friġġ jitħassar (jew jitħalla għal żmien twil wisq). L-istudju indika wkoll li l-ħela tal-ikel fl-unitajiet domestiċi tiżdied proporzjonalment mal-frekwenza tax-xiri tal-ikel. In-nuqqas ta’ fehim tal-“Uża sad-Data” u “Uża Qabel id-Data” jista’ jkun fattur sinifikanti għar-rimi tal-ikel fost dawk li wieġbu. Jidher li l-prevenzjoni tal-ħela tal-ikel għadha mhijiex stabbilita sew fil-Gżejjer Maltin. Dan jista’ jiġi indirizzat permezz tal-implimentazzjoni tal-programm nazzjonali relatati mal-prevenzjoni tal-iskart tal-ikel meħtieġ mill-Artikolu 29(2a) tad-Direttiva Qafas dwar l-Iskart 2008/98/KE.

L-Aġenzija Ewropea għall-Mediċini, is-Sorveljanza Ewropea tal-Konsum tal-Antimikrobiċi għal Użu Veterinarju (ESVAC). Sales of veterinary antimicrobial agents in 31 countries in 2018 – trends from 2010 to 2018 Tenth ESVAC Report.  EMA/24309/2020 .

Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tar-Riskju Armonizzat għall-pestiċidi (HRI 1), skont il-grupp ta’ sustanza attiva Bħal fil-EUROSTAT [ SDG_02_51 ]

2.10 Objettiv trażversali dwar l-għarfien, l-innovazzjoni u d-diġitalizzazzjoni

L-istudju PRO-AKIS CXXIII li sar fl-2015 ikklassifika s-sistema Maltija tal-Għarfien u tal-Innovazzjoni Agrikoli bħala waħda frammentata. Is-saħħa u l-firxa tagħha huma madwar il-medja Ewropea. Ir-riċerka li diġà twettqet hija frammentata u d-disseminazzjoni tagħha hija minima, bi ftit li xejn effett ta’ benefiċċju għall-komunità tal-biedja CXXIV . Hemm biss żewġ istituzzjonijiet ta’ edukazzjoni għolja li qed iħarrġu lin-nies fl-agrikoltura. Il-kollaborazzjoni tagħhom mal-bdiewa biex jiġġeneraw l-informazzjoni dwar l-impatt tal-innovazzjoni u t-teknoloġija hija limitata, minħabba riżorsi umani u finanzjarji skarsi u minħabba grupp limitat ta’ esperti li huma aġġornati mal-iżviluppi internazzjonali fl-agrikoltura. Ir-rabta li teżisti bejn l-industrija u l-akkademja hija dgħajfa, b’livell baxx ta’ integrazzjoni tal-gradwati fin-negozju agrikolu fis-settur agrikolu lokali.

Matul il-perjodu 2014-2020, Malta impenjat ruħha li ssaħħaħ it-trasferiment tal-għarfien u l-innovazzjoni fl-agrikoltura permezz ta’ inizjattivi ta’ taħriġ u konsulenza u li tindirizza wħud mill-problemi msemmija hawn fuq. Malta pprogrammat 8,2 % tat-total tal-pakkett tal-iżvilupp rurali (finanzjament tal-UE + kontribut nazzjonali) fil-Miżura 1 (M.01) (trasferiment tal-għarfien u azzjonijiet ta’ informazzjoni, li għalihom 3,4 % tal-pakkett huwa pprogrammat), M.02 (servizzi konsultattivi, ġestjoni tal-azjendi agrikoli u servizz ta’ għajnuna għall-azjendi agrikoli, li għalihom 1,9 % tal-pakkett huwa pprogrammat) u M.16 (Il-Pjattaforma ta’ Kooperazzjoni-Innovazzjoni Ewropea, li 2,9 % tal-pakkett tagħha huwa pprogrammat). Din iċ-ċifra kienet l-ogħla fl-UE, fejn il-medja tammonta għal 3,6 %. F’termini ta’ implimentazzjoni, madankollu, s’issa Malta nefqet 0 % tal-fondi pprogrammati taħt M.01, M.02 u M.16, filwaqt li l-medja għall-bqija tal-pajjiżi tal-UE tammonta għal, rispettivament, 34,4 %, 19,5 % u 21,9 %. CXXV

Il-programm ta’ żvilupp rurali 2014-2020 kellu l-għan li jipprovdi fondi għall-ħolqien ta’ servizzi ta’ konsulenza li jgħinu lill-bdiewa biex iżidu l-valur tal-produzzjoni tagħhom jew permezz ta’ servizzi ta’ estensjoni funzjonali jew permezz ta’ sħubija pubblika-privata, it-tnejn iffinanzjati mill-programm CXXVI . Barra minn hekk, Malta timmira li jkollha erba’ Gruppi Operazzjonali fil-kuntest tas-Sħubija Ewropea għall-Innovazzjoni għall-Produttività u s-Sostenibbiltà Agrikoli (EIP-AGRI) biex issaħħaħ ir-rabta bejn l-agrikoltura u r-riċerka. CXXVII S’issa, b’kollox hemm 5 gruppi ta’ kooperazzjoni li minnhom 1 qed jiġi inkluż fl-EIP.

Fl-2016, 31,1 % tat-total tal-maniġers tal-azjendi agrikoli f’Malta kisbu taħriġ agrikolu bażiku jew sħiħ, f’konformità mal-medja tal-UE għall-istess sena (31,6 %). CXXVIII B’mod aktar speċifiku, is-sehem tal-bdiewa li kisbu taħriġ agrikolu sħiħ huwa b’mod konsiderevoli baxx f’Malta meta mqabbel mal-medja tal-UE, li tal-ewwel ammonta għal 1,7 % u tal-aħħar ammonta għal 9,1 % fl-2016. Madankollu, iċ-ċifri juru xejra pożittiva meta mqabbla mal-2013, meta l-maniġers tal-azjendi agrikoli li kisbu taħriġ agrikolu bażiku jew sħiħ ammontaw għal 13 % f’Malta, u l-maniġers li kisbu taħriġ sħiħ ammontaw għal 0,9 %. CXXIX

Fir-rigward tad-diġitalizzazzjoni, l-Indiċi tal-Ekonomija u s-Soċjetà Diġitali CXXX (data tal-2020) jqiegħed lil Malta fil-ħames post fl-UE, bi prestazzjoni ogħla mill-medja tal-UE fil-ħames dimensjonijiet kollha tal-indiċi. Għalkemm iż-żona kollha f’Malta hija koperta mill-broadband tal-ġenerazzjoni li jmiss, 50 % biss tal-popolazzjoni rurali għandha ħiliet diġitali bażiċi jew ogħla fl-2019.

Minkejja l-użu tas-servizzi tal-gvern elettroniku u tal-politiki tad-data miftuħa li għadhom mhumiex perfettament konformi mal-medja tal-UE, Malta ġeneralment tmur tajjeb ħafna fir-rigward tal-konnettività tal-broadband, tal-kapital uman speċjalizzat fl-ICT, tal-użu tal-Internet mill-pubbliku ġenerali u tal-użu tal-big data min-negozji. CXXXI F’dan l-isfond, il-livell ta’ diġitalizzazzjoni fis-settur agrikolu għadu lura. Filwaqt li Malta hija l-pajjiż tal-UE bl-ogħla konċentrazzjoni ta’ persunal tar-R&Ż fis-settur tal-ICT fl-2017, huma disponibbli biss riżorsi finanzjarji skarsi għar-riċerka fid-diġitalizzazzjoni tal-agrikoltura CXXXII . Barra minn hekk, minkejja li l-konnettività ġenerali tal-broadband hija disponibbli f’aktar minn 82 % tal-unitajiet domestiċi, hemm differenza sinifikanti bejn l-użu taż-żoni urbani u rurali f’Malta (bl-unitajiet domestiċi b’konnettività f’żoni rurali taħt it-63 %) CXXXIII . Fl-aħħar nett, għalkemm Malta għandha l-ogħla ċifra fl-UE tan-negozji li jużaw teknoloġiji ta’ big data (24 %), għadha ma teżisti l-ebda prattika stabbilita ta’ ġbir u ħżin ta’ data agronomika fil-komunità tal-biedja tagħha. S’issa, dawn it-teknoloġiji intużaw biss f’azjendi agrikoli żgħar CXXXIV .

Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.24 Taħriġ agrikolu tal-maniġers tal-azjendi agrikoli.. Ibbażat fuq l-EUROSTAT[ ef_mp_training

Il-Kummissjoni Ewropea. Indiċi tal-Ekonomija u s-Soċjetà Diġitali. Indikaturi individwali tad-DESI – 1b1 Kopertura tal-broadband veloċi (NGA) [ desi_1b1_fbbc ]

(1)      Dan jirrigwarda l-miri relatati mal-użu u mar-riskju tal-pestiċidi, mal-bejgħ ta’ antimikrobiċi, mat-telf tan-nutrijenti, maż-żona soġġetta għal biedja organika, mal-karatteristiċi tal-pajsaġġ b’diversità kbira u mal-aċċess għal internet broadband veloċi.

(I)

     EUROSTAT. [ ef_lf_leg ]

(II)

     EUROSTAT. [ ef_m_farmang ]

(III)

     National Agricultural Policy for the Maltese Islands 2018-2028. Final report prepared for the Ministry for the Environment, Sustainable Development and Climate change. Frar 2018.

(IV)

     EUROSTAT. [ ef_m_farmang ]

(V)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Tabella tal-Indikaturi tal-PAK  Farming Income support

(VI)

     Id-Direttorat Ġenerali għall-Agrikoltura u l-Iżvilupp Rurali. Share of direct payments and total subsidies in agricultural factor income (2014-2018 average)  ://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-expenditure-graph5_en.pdf  

(VII)

     Id-Direttorat Ġenerali għall-Agrikoltura u l-Iżvilupp Rurali, ECORYS and Wageningen Economic Research. Study on risk management in EU agriculture. L-Uffiċċju tal-Pubblikazzjonijiet tal-UE, Brussell 2018. 302 paġni.

(VIII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.14 Produttività tax-xogħol fl-agrikultura. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ aact_eaa01 ] u [ aact_ali01 ]

(IX)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.28 Formazzjoni grossa tal-kapital fiss. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ nama_10r_3gva ] u [ nama_10r_2gfcf ]

(X)

     Il-Kummissjoni Ewropea. CAP indicators – Data explorer. Indikatur tar-riżultat tal-PAK RPI_03 Valur għall-produtturi primarji fil-katina alimentari. https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/by_country/documents/analytical_factsheet_mt.pdf

(XI)

     Il-Kummissjoni Ewropea. CAP indicators – Data explorer. Indikatur tar-riżultat tal-PAK RPI_03 Valur għall-produtturi primarji fil-katina alimentari. https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/by_country/documents/analytical_factsheet_mt.pdf   https://agridata.ec.europa.eu/extensions/DashboardIndicators/AddingValue.html?select=EU27_FLAG,1

(XII)

     Arcadia International E.E.I.G , Id-Direttorat Ġenerali għall-Agrikoltura u l-Iżvilupp Rurali (il-Kummissjoni Ewropea), EY.. Study of the best ways for producer organisations to be formed, carry out their activities and be supported. Studju 2019. 171 paġna. Miksub minn: https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/2c31a562-eef5-11e9-a32c-01aa75ed71a1  

(XIII)

     Arcadia International, LEI - Wageningen UR, Dr. Luc Bodiguel, u l-esperti nazzjonali. Study on interbranch organisation (IBO) in the EU. Studju 2016. 156 paġna. Miksub minn: http://www.rederural.gov.pt/centro-de-recursos/send/14-organizacao-producao/30-study-on-agricultural-interbranch-organisations-in-the-eu

(XIV)

     Eurostat. Agricultural output per sector production value at basic prices in 2017.

(XV)

     Id-Dokument ta’ Ħidma tal-Persunal tal-Kummissjoni Eewropea. Valutazzjoni tal-impatt. Inizjattiva biex tittejjeb il-katina tal-provvista tal-ikel (prattiċi kummerċjali inġusta), Tabella Nru 1. SWD(2018) 92 final. 172 paġna. Miksub minn: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52018SC0092&from=EN

(XVI)

     L-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent (EEA). EEA greenhouse gas – data viewer https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/data/data-viewers/greenhouse-gases-viewer  

(XVII)

     Malta Final National Energy and Climate Plan (NECP), p. 133. https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/mt_final_necp_main_en.pdf

(XVIII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-impatt tal-PAK I.07 Emissjonijiet mill-agrikultura. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [env_air_gge]

(XIX)

     Il-Kummissjoni Ewropea, EUROSTAT, Statistics explained, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/pdfscache/16817.pdf , illustrazzjoni 10.

(XX)

     Il-Kummissjoni Ewropea, EUROSTAT, Statistics explained, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Agri-environmental_indicator_-_livestock_patterns  

(XXI)

     L-Awtorità ta’ Malta dwar ir-Riżorsi f’isem il-Ministeru għall-Ambjent, l-Iżvilupp Sostenibbli u t-Tibdil fil-Klima, Malta’s National Inventory of Greenhouse Gas Emissions and Removals, 2019, p. 141.

(XXII)

     Il-Ministeru għall-Ambjent, l-Iżvilupp Sostenibbli u t-Tibdil fil-Klima, Malta’s low carbon development strategy, 2017, p. 14. https://meae.gov.mt/en/Public_Consultations/MSDEC/Documents/MSDEC%20LCDS%20Vision.PDF

(XXIII)

     L-Awtorità ta’ Malta dwar ir-Riżorsi f’isem il-Ministeru għall-Ambjent, l-Iżvilupp Sostenibbli u t-Tibdil fil-Klima Malta’s National Inventory of Greenhouse Gas Emissions and Removals, 2019, p. 141.

(XXIV)

     L-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent (EEA). EEA greenhouse gas – data viewer. https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/data/data-viewers/greenhouse-gases-viewer  

(XXV)

     Malta’s National Inventory of Greenhouse Gas Emissions and Removals, 2019, p.141.

(XXVI)

     National Agricultural Policy for the Maltese Islands, p. 197.

(XXVII)

     MT Final NECP, p. 62.

(XXVIII)

     National Agricultural Policy for the Maltese Islands, p. 192.

(XXIX)

     National Agricultural Policy for the Maltese Islands, p. 198.

(XXX)

     MT Final NECP, p. 28.

(XXXI)

     MT Final NECP, p. 61.

(XXXII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.43 Produzzjoni ta' enerġija rinnovabbli mill-agrikoltura u mill-forestrija. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ nrg_bal_c ] u [ nrg_cb_rw ], u Strategie Grains

(XXXIII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.44 Użu tal-enerġija fl-agrikoltura, fil-forestrija u fl-agroindustrija. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ nrg_bal_s ]

(XXXIV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.44 Użu tal-enerġija fl-agrikoltura, fil-forestrija u fl-agroindustrija. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ nrg_bal_s ].

(XXXV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Dokument ta’ Ħidma tal-Persunal tal-Kummissjoni – Rapport dwar il-Pajjiż dwar Malta 2020. SWD(2020) 517 final.

  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/MT/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020SC0517&from=MT

(XXXVI)

     L-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent. [DAS-14-en

Ippubblikat 25 ta’ Ġunju 2020] https://tableau.discomap.eea.europa.eu/t/Aironline/views/NECDDataviewer-2020/AirEmissionsinEurope?:embed_code_version=3&:iid=2&:embed=y&:isGuestRedirectFromVizportal=y&:loadOrderID=0&:display_count=n&:showVizHome=n&:origin=viz_share_link

(XXXVII)

     L-emissjonijiet annwali totali tal-NH3 mill-agrikoltura f’MT naqsu minn 1 345t fl-2013 għal 1 196t fl-2018, filwaqt li fl-EU28, dawn żdiedu minn 3 524 000t fl-2013 għal 3 584,000t fl-2018. (L-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent. [DAS-14-en

Ippubblikat 25 ta’ Ġunju 2020]. https://tableau.discomap.eea.europa.eu/t/Aironline/views/NECDDataviewer-2020/AirEmissionsinEurope?:embed_code_version=3&:iid=2&:embed=y&:isGuestRedirectFromVizportal=y&:loadOrderID=0&:display_count=n&:showVizHome=n&:origin=viz_share_link )

(XXXVIII)

     Fl-2018, l-emissjonijiet tal-ammonijaka mill-agrikoltura jammontaw għal 98 % tal-emissjonijiet totali tal-ammonijaka f’MT (EU28: 93 %. (L-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent. [[DAS-14-en

Ippubblikat fil-25 ta’ Ġunju 2020]. https://tableau.discomap.eea.europa.eu/t/Aironline/views/NECDDataviewer-2020/AirEmissionsinEurope?:embed_code_version=3&:iid=2&:embed=y&:isGuestRedirectFromVizportal=y&:loadOrderID=0&:display_count=n&:showVizHome=n&:origin=viz_share_link )

(XXXIX)

     EU28: 0,02154/ha – l-emissjonijiet annwali totali ta’ NH3 mill-agrikoltura: 3 859 000t [2018] diviż bl-EAU: 179 144 580 [2018]. Għal MT: 0,10328t/ha – emissjonijiet annwali totali ta’ NH3 mill-agrikoltura=1 196t [2018] (EUROSTAT. [sdg_02_60]. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/bookmark/e00797cd-aa80-4ecb-9d7d-580efd0f1ef1?lang=en ) diviż bl-EAU=11,580ha [2018] (EUROSTAT. [TAG00025]. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/bookmark/7811a4d8-e8a1-4f42-b8b4-b9650e0a37e3?lang=en )

(XL)

     EUROSTAT. [TAI09]. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/bookmark/aad38c4f-e41c-42f3-b103-fbcf85ada72d?lang=en

(XLI)

     Fl-2018, 98 % tal-emissjonijiet tal-ammonijaka mill-agrikoltura f’MT ġew mis-settur tal-bhejjem (EU28: 73 %), filwaqt li s-settur tal-għelejjel ħareġ 2 % (EU28: 27 %). (Aġenzija Ewropea għall-Ambjent. [ZKT34F1GUW]. https://tableau.discomap.eea.europa.eu/t/Aironline/views/LRTAPDataviewer2020/LRTAPEmissions?:embed_code_version=3&:iid=1&:embed=y&:isGuestRedirectFromVizportal=y&:loadOrderID=0&:display_count=n&:showVizHome=n&:origin=viz_share_link )

(XLII)

     Fl-UE, in-NL biss għandu densità tal-bhejjem ogħla minn MT b’3,8 [2016]. L-unitajiet ta’ bhejjem ta’ MT għal kull ettaru huma ta' 2,92 [2016], li huwa tnaqqis ta’ 40 % meta mqabbel mal-2007. (EUROSTAT. [TAI09]. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/bookmark/aad38c4f-e41c-42f3-b103-fbcf85ada72d?lang=en )

In-numru ta’ bhejjem naqas minn 49 630 fl-2007 għal 32 470 fl-2016. (Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.01 Popolazzjoni. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [demo_r_gind3]  https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-context-indicators-table_2019_en.pdf )

Ara wkoll, Malta’s National Air Pollution Control Programme 2019, p. 41, disponibbli online hawn: https://ec.europa.eu/environment/air/pdf/reduction_napcp/MT%20final%20NAPCP%2018March20.pdf

(XLIII)

     -4 % sal-2020 u -24 % sal-2030 (sena bażi: 2005) (Ara l-Anness II tad-Direttiva (UE) 2016/2284 dwar it-tnaqqis tal-emissjonijiet nazzjonali ta’ ċerti inkwinanti atmosferiċi.

(XLIV)

     La taħt ix-xenarju eżistenti u lanqas taħt ix-xenarju tal-miżuri addizzjonali.

(XLV)

     EUROSTAT. [EF_MP_PRAC]. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/bookmark/e761ba7a-4ddb-481a-a44e-cff2bc153374?lang=en  

(XLVI)

     Filwaqt li ż-żoni ċentrali u tal-Grigal juru l-iktar riskju baxx ta’ erożjoni, iż-żoni tal-Majjistral u ta’ Għawdex huma kkaratterizzati minn firxa kbira ta’ rati ta’ erożjoni. L-ogħla rati ta’ erożjoni stmati jseħħu f’raba’ inklinat ħafna li jinħadem fejn jiġu applikati prattiki ħżiena ta’ ġestjoni u ta' konservazzjoni.

Cf. Sultana, D. , ‘Numerical Modelling of Soil Erosion Susceptibility in the Maltese Islands using Geographic Information Systems and the Revised Universal Soil Loss Equation (RUSLE)’, Xjenza Online, Vol. 3:::, Iss. 1, 2000, pp. 41-50.

(XLVII)

     15,70 g/kg f’MT meta mqabbel ma’ 43,10 g/kg fl-EU28 [2015]. (Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.41 Materja organika tal-ħamrija f'raba' li jinħadem. Iċ-Ċentru Konġunt tar-Riċerka (JRC) ibbażat fuq l-Isħtarriġ LUCAS tal-Użu tal-Art 2015.

https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-context-indicators-table_2019_en.pdf )

(XLVIII)

     12,95 % f’MT meta mqabbel ma’ 7,97 % fl-EU28 [2016]. (Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.42 Erożjoni tal-ħamrija bl-ilma. Sors oriġinali: Iċ-Ċentru Konġunt tar-Riċerka. https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-context-indicators-table_2019_en.pdf )

(XLIX)

     12,95 % f’MT meta mqabbel ma’ 7,97 % fl-EU28 [2016]. (Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.42 Erożjoni tal-ħamrija bl-ilma. Sors oriġinali: Iċ-Ċentru Konġunt tar-Riċerka.

  https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-context-indicators-table_2019_en.pdf ) https://agridata.ec.europa.eu/extensions/DashboardIndicators/DataExplorer.html#  

(L)

     5,98t/ha/sena f’MT meta mqabbel ma’ 2,46t/ha/sena fl-EU28 [2016]. 5,98t/ha/sena f’MT meta mqabbel ma’ 2,46t/ha/sena fl-EU28 [2016]. 5,98t/ha/sena f’MT meta mqabbel ma’ 2,46t/ha/sena fl-EU28 [2016]. (Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.42 Erożjoni tal-ħamrija bl-ilma. Sors oriġinali: Iċ-Ċentru Konġunt tar-Riċerka.

https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-context-indicators-table_2019_en.pdf )

https://agridata.ec.europa.eu/extensions/DashboardIndicators/DataExplorer.html#  

(LI)

     Annual implementation report Malta – Rural Development Programme (National), Verżjoni [2019.0]

(LII)

     “Recommendations – National Water Management Plan” Malta Business Bureau’s EU LIFE+ Investing in Water Project (2014), disponibbli online minn hawn

https://ec.europa.eu/environment/life/project/Projects/index.cfm?fuseaction=home.showFile&rep=file&fil=InvestinginWater_Recommendations_NAT_Mar2014.pdf

(LIII)

     177 m³ (EUROSTAT. [ENV_WAT_RES].

https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/bookmark/fa06b831-e44b-4f71-8ca4-3584eff7d335?lang=en )

(LIV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Dokument ta’ Ħidma tal-Persunal tal-Kummissjoni – L-Analiżi tal-Implimentazzjoni Ambjentali tal-UE 2019 Rapport tal-Pajjiż - MALTA. SWD(2019) 127 final, disponibbli online minn hawn: https://ec.europa.eu/environment/eir/pdf/report_mt_mt.pdf

(LV)

     Bi 80 %, MT irrapportat l-ogħla proporzjon ta’ korpi tal-ilma ta’ taħt l-art fi status kwantitattiv ta’ livell baxx fl-UE u testratta aktar minn 80 % tal-ilma ta’ taħt l-art disponibbli biex tissodisfa l-ħtiġijiet tal-ilma tagħha. (ara p. 57 tar-Rapport tal-EEA Nru 7/2018 “European Waters – Assessment of status and pressures 2018”, disponibbli online minn hawn: https://www.eea.europa.eu/publications/state-of-water )

(LVI)

     https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=SWD:2019:48:FIN&qid=1551205988853&from=EN

(LVII)

     Fl-2017, MT kellha eċċessi ta’ nitroġenu u ta' fosforu ta’ 147 kg/N/ha u 30 kg/P/ha, rispettivament, meta mqabbla mal-medji tal-EU28 ta’ 49 kg/N/ha u 1 kg/P/ha, rispettivament. (Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.40 Kwalità tal-ilma. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ aei_pr_gnb ] u l-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent bħal f' Waterbase – Water Quality, CSI020 , abbażi tad-data rrapportata lil EIONET, https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-context-indicators-table_2019_en.pdf )

(LVIII)

     EUROSTAT. [AEI_PR_GNB]. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/bookmark/62344177-1fe3-4d29-9aca-0703bec129eb?lang=en  

(LIX)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.40 Kwalità tal-ilma. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ aei_pr_gnb ] u l-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent bħal fi Waterbase – Water Quality, CSI020 , abbażi tad-data rrapportata lil EIONET, https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-context-indicators-table_2019_en.pdf  

(LX)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Dokument ta’ Ħidma tal-Persunal tal-Kummissjoni – L-Analiżi tal-Implimentazzjoni Ambjentali tal-UE 2019 Rapport tal-Pajjiż - MALTA. SWD(2019) 127 final, disponibbli online minn hawn: https://ec.europa.eu/environment/eir/pdf/report_mt_mt.pdf

(LXI)

     Dan huwa segwit minn EL b’24 % [2016]. (Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.20 Raba' saqwi. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ ef_poirrig ] u [ ef_m_farmleg ],

  https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/farming/documents/cap-context-indicators-table_2019_en.pdf  

(LXII)

     Mateo-Sagasta, J. u Turral, Hugh, ‘Global Derivers of Water Pollution From Agriculture’, More people, more food, worse water? a global review of water pollution from agriculture. Ippubblikat mill-Organizzazzjoni tal-Ikel u l-Agrikoltura tan-Nazzjonijiet Uniti, Ruma, 2018, pp. 15-38, disponibbli online minn hawn: http://www.fao.org/3/ca0146en/CA0146EN.pdf

(LXIII)

     EUROSTAT. [TEN00006]. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/bookmark/3926496c-639e-49dd-bdec-41fcd703a5c0?lang=en  

(LXIV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Rapport mill-Kummissjoni dwar l-implimentazzjoni tad-Direttiva tal-Kunsill 91/676/KEE dwar il-protezzjoni tal-ilma kontra t-tniġġis ikkawżat min-nitrati minn sorsi agrikoli abbażi tar-rapporti tal-Istati Membri għall-perjodu 2012-2015. SWD(2018) 246 final, disponibbli online hawn:

  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/MT/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0257&from=mt

(LXV)

     Rural Development Programme of Malta, 2014-2020, Verżjoni [5.2]

(LXVI)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Dokument ta’ Ħidma tal-Persunal tal-Kummissjoni – Rapport dwar il-Pajjiżi dwar Malta 2020 li jakkumpanja d-dokument Komunikazzjoni tal-Kummissjoni Semestru Ewropew 2020: Valutazzjoni tal-progress fuq ir-riformi strutturali, il-prevenzjoni u l-korrezzjoni tal-iżbilanċi ekonomiċi, u r-riżultati tar-rieżamijiet dettaljati skont ir-Regolament (UE) Nru 1176/2011. SWD(2020) 150 final, disponibbli online hawn:  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/MT/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020SC0517&from=MT , p.57.

(LXVII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Dokument ta’ Ħidma tal-Persunal – L-analiżi tal-Implimentazzjoni Ambjentali tal-UE 2019 Rapport tal-Pajjiżi – Malta. SWD(2019) 127 final. Brussell, 2019.

https://ec.europa.eu/environment/eir/pdf/report_mt_mt.pdf  

(LXVIII)

     Qafas ta’ Azzjoni Prijoritizzata (PAF) ippreżentat minn Malta lill-Kummissjoni fit-30 ta' April 2019

(LXIX)

     Rural Development Programme of Malta, 2014-2020, Verżjoni [5.2]  

(LXX)

     Rapport Annwali ta’ Implimentazzjoni Malta – Programm ta’ Żvilupp Rurali, verżjoni [2019.0]

(LXXI)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.34 Żoni tan-Natura 2000. Ibbażat fuq NATURA 2000 Barometer and European Environmental Agency, Corine Land Cover 2018

(LXXII)

     Qafas ta’ Azzjoni Prijoritizzata (PAF) ippreżentat minn Malta lill-Kummissjoni fit-30 ta' April 2019

(LXXIII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.35 Indiċi tal-għasafar f'żoni agrikoli (FBI). Bħal fl-EUROSTAT [ env_bio2 ], sors oriġinali: EBCC, BirdLife, RSPB u CSO

(LXXIV)

     EUROSTAT [ org_cropar_h1 ] u [ org_cropar ]

(LXXV)

     Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.19 Żona agrikola li tintuża għall-biedja organika. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ org_cropar_h1 ] u [ org_cropar ]

(LXXVI)

     Atriga Consult. National Agricultural Policy for the Maltese Islands 2018–2028 – Final Report prepared for the Ministry for the Environment, Sustainable Development and Climate Change. 2018.  https://meae.gov.mt/en/Public_Consultations/MSDEC/Documents/National%20Agricultural%20Policy%20for%20the%20Maltese%20Islands%202018%20-%202028.pdf  

(LXXVII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Dokument ta’ Ħidma tal-Persunal – L-analiżi tal-Implimentazzjoni Ambjentali tal-UE 2019 Rapport tal-Pajjiż – Malta. SWD(2019) 127 final. Brussell, 2019.

(LXXVIII)

     Sors: Member State notification under greening measures in ISAMM Member state notifications to the Directorate general for Agriculture and Rural Development

(LXXIX)

      EU agriculture in numbers

(LXXX)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.23 Struttura tal-età tal-maniġers tal-azjendi agrikoli. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ ef_m_farmang ]

(LXXXI)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.24 Taħriġ agrikolu tal-maniġers tal-azjendi agrikoli. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ ef_mp_training ]

(LXXXII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.24 Taħriġ agrikolu tal-maniġers tal-azjendi agrikoli. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ ef_mp_training ]

(LXXXIII)  Il-Kummissjoni Ewropea. EUROSTAT [lfsi_neet_q]

(LXXXIV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.23 Produzzjoni agrikola standard. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ ef_m_farmleg ]

(LXXXV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.11 Struttura tal-impjieg. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ nama_10r_3empers ]

(LXXXVI)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.23 Struttura tal-età tal-maniġers tal-azjendi agrikoli. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ ef_m_farmang ]

(LXXXVII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.05 Rata ta' impjieg. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ lfst_r_ergau ]

(LXXXVIII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.05 Rata ta' impjieg. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [lfst_r_erednu]

(LXXXIX)

     National Agricultural Policy for the Maltese Islands 2016 – 2025: Issues Paper of Malta.

(XC)

     Il-Kummissjoni Ewropea, CAP SPECIFIC OBJECTIVES…explained, Brief No 7. Ibbażat fuq id-DĠ Agrikoltura u Żvilupp Rurali, CATS, Payment for young farmers [O.25_PI] [O.26_PI]

(XCI)

     Rapport ta’ Implimentazzjoni Annwali Malta – Programm ta’ Żvilupp Rurali, verżjoni [2019.0].

(XCII)

     Il-Grad ta’ urbanizzazzjoni (DEGURBA) jindika l-karattru ta’ żona. Abbażi tas-sehem tal-popolazzjoni lokali li tgħix fi raggruppamenti urbani u f’ċentri urbani, din tikklassifika l-Unitajiet Amministrattivi Lokali (LAU) fi tliet tipi ta’ żoni: Bliet, Irħula u Subborgi, Żoni rurali.

  https://ec.europa.eu/eurostat/web/degree-of-urbanisation/background  

(XCIII)

     Is-sistema tal-Unitajiet Amministrattivi Lokali (LAUs) tintuża mill-Eurostat biex tissodisfa d-domanda għall-istatistika fil-livell lokali. L-LAUs huma elementi kostitwenti tan-NUTS u jinkludu l-muniċipalitajiet u l-komuni tal-Unjoni Ewropea. https://ec.europa.eu/eurostat/web/nuts/local-administrative-units

(XCIV)

     Il-Kummissjoni Ewropea, Dokument ta’ Ħidma tal-Persunal tal-Kummissjoni- Rapport tal-Pajjiżi ta’ Malta 2019. SWD(2019) 1017 final.

(XCV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.04 Densità tal-popolazzjoni. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [] u []

(XCVI)

     EUROSTAT [urt_gind3]

(XCVII)  L-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent (EEA). Biodiversity Information System for Europe.  https://biodiversity.europa.eu/countries/malta

(XCVIII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.08 PDG per capita. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ nama_10r_3gdp ] u [ nama_10r_3popgdp ]

(XCIX)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.13 Impjieg skont l-attività ekonomika. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ lfst_r_lfe2en2 ] u [ef_lf_size]

(C)

     EUROSTAT [edat_lfse_29]

(CI)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.11 Struttura tal-impjieg. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ nama_10r_3empers ]

(CII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.10 Struttura tal-ekonomija. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ lfst_r_lfu3rt ], il-PDG/capita I fir-rigward tal-medja tal-UE

(CIII)

     FAO. 2020 Global Forest Resources Assessment.

(CIV)  L-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent (EEA). Biodiversity Information System for Europe.  https://biodiversity.europa.eu/countries/malta

(CV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.30 Infrastruttura tat-turiżmu. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ tour_cap_nuts2d ]

(CVI)

     https://ec.europa.eu/info/news/eu-agricultural-outlook-2019-2030-societal-demands-driving-food-market-developments-combining-affordability-sustainability-and-convenience-2019-dec-10_en

(CVII)

     Il-Kummissjoni Ewropea, Il-basket tal-ikel Malti, doi:10.2767/991483, http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=15028&langId=mt

(CVIII)

     EUROSTAT – Mill-Għalqa sal-Platt– vjaġġ statistiku

(CIX)

     Definit bħala ċanga, ħaruf u majjal, 233,03g/per capita/d, nett tal-iskart fl-EU 2010, Studju tal-GBD 2017 u M. Springmann

(CX)

     https://ec.europa.eu/jrc/en/health-knowledge-gateway/societal-impacts/burden

(CXI)

     EUROSTAT – Mill-Għalqa sal-Platt– vjaġġ statistiku

(CXII)

     EU-SILC; 2017

(CXIII)

     Il- Kummissjoni Ewropea, Il-basket tal-ikel Malti https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/bdc06689-b82d-11e5-8d3c-01aa75ed71a1/language-mt  

(CXIV)

     Id-Direttorat għall-Promozzjoni tas-Saħħa u l-Prevenzjoni tal-Mard Segretarjat Parlamentari għas-Saħħa Settembru 2014, Food and Nutrition Policy and Action Plan for Malta 2015 – 2020 

(CXV)

     Strateġija u Pjan ta’ Azzjoni għall-Prevenzjoni u t-Trażżin tar-Reżistenza għall-Antimikrobiċi f’MALTA 2018 -2025 - STRATEĠIJA MAGĦQUDA GĦAT-THEDDID TAL-AMR ( https://meae.gov.mt/en/Public_Consultations/MEH-HEALTH/Documents/AMR%20Strategy_FINAL_EN_%20Public%20Consultation_NOV2018.pdf )

(CXVI)

     FINAL REPORT OF A COUNTRY VISIT CARRIED OUT IN MALTA FROM 03 JULY 2017 TO 07 JULY 2017 IN ORDER TO REPORT OF A ONE HEALTH COUNTRY VISIT TO MALTA TO DISCUSS POLICIES RELATING TO ANTIMICROBIAL RESISTANCE (DG(SANTE) 2017-6248)

(CXVII)

     L-Aġenzija Ewropea għall-Mediċini, is-Sorveljanza Ewropea tal-Konsum tal-Antimikrobiċi għal Użu Veterinarju (ESVAC). Sales of veterinary antimicrobial agents in 31 countries in 2018 – trends from 2010 to 2018 Tenth ESVAC Report.  EMA/24309/2020 .

(CXVIII)

     Strateġija u Pjan ta’ Azzjoni għall-Prevenzjoni u t-Trażżin tar-Reżistenza għall-Antimikrobiċi f’MALTA 2018 – 2025

(CXIX)

     Il-Pjan ta’ Azzjoni Nazzjonali ta’ Malta għall-Użu Sostenibbli tal-Pestiċidi 2019-2023

(CXX)

     Il-Pjan ta’ Azzjoni Nazzjonali ta’ Malta għall-Użu Sostenibbli tal-Pestiċidi 2013 – 2018

(CXXI)

     Il-Pjan ta’ Azzjoni Nazzjonali ta’ Malta għall-Użu Sostenibbli tal-Pestiċidi 2019-2023

(CXXII)

     Analysing household food waste in the Maltese islands, Daniel Vella ( https://www.um.edu.mt/library/oar/handle/123456789/22105 )

(CXXIII)

     Knierim, A. u Prager, K. Agricultural Knowledge and Information Systems in EUROPE – weak or strong, fragmented or integrated?. Lulju 2015. PRO-AKIS.  

(CXXIV)

     Ara n-nota ta’ tmiem il-paġna 3

(CXXV)

     Il-Kummissjoni Ewropea. CAP Indicator - Data explorer. Indikatur tal-output tal-PAK OIR_01 Nefqa pubblika totali

(CXXVI)

     Ara n-nota ta’ tmiem il-paġna 3

(CXXVII)

     Notifiki tal-Istati Membri lid-Direttorat Ġenerali għall-Agrikoltura u l-Iżvilupp Rurali

(CXXVIII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.24 Taħriġ agrikolu tal-maniġers tal-azjendi agrikoli. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ ef_mp_training ]

(CXXIX)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indikatur tal-kuntest tal-PAK C.24 Taħriġ agrikolu tal-maniġers tal-azjendi agrikoli. Ibbażat fuq l-EUROSTAT [ ef_mp_training ]

(CXXX)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indiċi tal-Ekonomija u s-Soċjetà Diġitali. L-indiċi mħallat tad-DESI .

(CXXXI)

     Il-Kummissjoni. Indiċi tal-Ekonomija u s-Soċjetà Diġitali Profil tal-Pajjiż, Malta.

(CXXXII)

     Ara n-nota ta’ tmiem il-paġna 3

(CXXXIII)

     Il-Kummissjoni Ewropea. Indiċi tal-Ekonomija u s-Soċjetà Diġitali. Indikaturi individwali tad-DESI – 1b1 Kopertura tal-broadband veloci (NGA) [ desi_1b1_fbbc ]

(CXXXIV)

     Ara n-nota ta’ tmiem il-paġna 3