1.

Με την υπό κρίση αίτηση προδικαστικής αποφάσεως, το αιτούν δικαστήριο ζητεί από το Δικαστήριο να ερμηνεύσει διάφορες διατάξεις του δικαίου της Ένωσης προκειμένου το ίδιο να αποφανθεί αν θα δεχθεί ή θα απορρίψει το έκτακτο ένδικο μέσο της αίτησης επανάληψης της διαδικασίας που ασκείται από πρόσωπα τα οποία καταδικάσθηκαν σε στερητική της ελευθερίας ποινή για τα αδικήματα της φοροδιαφυγής και της σύστασης εγκληματικής οργάνωσης.

2.

Η διαφορά επικεντρώνεται στη συμβατότητα με το δίκαιο της Ένωσης εθνικού καθεστώτος παραγραφής του αξιοποίνου, το οποίο, μετά από παρέμβαση του Curtea Constitutională (Συνταγματικού Δικαστηρίου, Ρουμανία), δεν προβλέπει, για ορισμένο χρονικό διάστημα, τη δυνατότητα διακοπής των προθεσμιών παραγραφής. Κατά το αιτούν δικαστήριο, το καθεστώς αυτό ενέχει κίνδυνο ατιμωρησίας για σημαντικό αριθμό ποινικών υποθέσεων εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης.

3.

Προκειμένου να απαντήσει στα προδικαστικά ερωτήματα, το Δικαστήριο καλείται να αναπτύξει τη νομολογία του, η οποία βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση, σχετικά με την αρχή της αναδρομικής εφαρμογής του επιεικέστερου ποινικού νόμου (lex mitior), η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής: Χάρτης).

4.

Το άρθρο 1, παράγραφος 1, της Σύμβασης ΠΟΣ ορίζει τα εξής:

«Για τους σκοπούς της παρούσας σύμβασης, απάτη εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων συνιστά:

[…]

5.

Το άρθρο 2 της εν λόγω Σύμβασης προβλέπει τα εξής:

«1.   Κάθε κράτος μέλος λαμβάνει τα αναγκαία μέτρα ώστε οι αναφερόμενες στο άρθρο 1 συμπεριφορές, καθώς και η συνέργεια, η ηθική αυτουργία και η απόπειρα που συνδέονται με αυτές να επισύρουν αποτελεσματικές, αναλογικές και αποτρεπτικές ποινικές κυρώσεις, που να περιλαμβάνουν, τουλάχιστον στις περιπτώσεις βαρείας απάτης, στερητικές της ελευθερίας ποινές για τις οποίες χωρεί ενδεχομένως έκδοση. Ως βαρεία θεωρείται κάθε απάτη που αφορά ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποσό, οριζόμενο από τα κράτη μέλη και μη δυνάμενο να υπερβεί τα 50000 [ευρώ].

[…]»

6.

Το άρθρο 1 διαλαμβάνει τα εξής:

«Η Ρουμανία θα υποβάλλει, έως τις 31 Μαρτίου κάθε έτους, και για πρώτη φορά έως τις 31 Μαρτίου 2007, έκθεση στην Επιτροπή σχετικά με την πρόοδο που έχει επιτευχθεί σε σχέση με την εκπλήρωση του κάθε στόχου αναφοράς που προβλέπεται στο παράρτημα.

[…]»

7.

Το παράρτημα έχει ως εξής:

«Οι προς επίτευξη στόχοι αναφοράς για τη Ρουμανία, οι οποίοι αναφέρονται στο άρθρο 1, είναι:

8.

Το άρθρο 2, παράγραφος 2, ορίζει τα εξής:

«Όσον αφορά τα έσοδα που προκύπτουν από τους ιδίους πόρους ΦΠΑ, η παρούσα οδηγία εφαρμόζεται μόνο σε περιπτώσεις σοβαρών αδικημάτων κατά του κοινού [συστήματος φόρου προστιθέμενης αξίας (στο εξής: ΦΠΑ)]. Για τους σκοπούς της παρούσας οδηγίας τα αδικήματα κατά του κοινού συστήματος ΦΠΑ θεωρούνται σοβαρά όταν οι εκούσιες ενέργειες ή παραλείψεις που ορίζονται στο άρθρο 3, παράγραφος 2, στοιχείο δʹ, συνδέονται με το έδαφος δύο ή περισσότερων κρατών μελών της Ένωσης και περιλαμβάνουν συνολική ζημία τουλάχιστον 10000000 ευρώ.»

9.

Κατά το άρθρο 16:

«Η σύμβαση για την προστασία των οικονομικών συμφερόντων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων της 26ης Ιουλίου 1995, συμπεριλαμβανομένων των σχετικών πρωτοκόλλων της 27ης Σεπτεμβρίου 1996, της 29ης Νοεμβρίου 1996 και της 19ης Ιουνίου 1997, αντικαθίσταται από την παρούσα οδηγία για τα κράτη μέλη που δεσμεύονται από αυτή, με ισχύ από τις 6 Ιουλίου 2019.

Για τα κράτη μέλη που δεσμεύονται από την παρούσα οδηγία, οι παραπομπές στη σύμβαση θεωρούνται παραπομπές στην παρούσα οδηγία.»

10.

Το άρθρο 17, παράγραφος 1, ορίζει τα εξής:

«Τα κράτη μέλη εκδίδουν και δημοσιεύουν, έως τις 6 Ιουλίου 2019, τις νομοθετικές, κανονιστικές και διοικητικές διατάξεις που είναι αναγκαίες για τη συμμόρφωση με την παρούσα οδηγία. Ανακοινώνουν αμέσως στην Επιτροπή το κείμενο των εν λόγω διατάξεων. Εφαρμόζουν τις διατάξεις αυτές από τις 6 Ιουλίου 2019.

[…]»

11.

Το άρθρο 15, παράγραφος 2, προβλέπει ότι «ο νόμος ισχύει μόνο για το μέλλον, με εξαίρεση επιεικέστερο ποινικό ή διοικητικό νόμο».

12.

Το άρθρο 147 ορίζει τα εξής:

«1.   Οι ισχύουσες διατάξεις νόμων και διαταγμάτων, καθώς και οι διατάξεις των κανονισμών οι οποίες έχουν κριθεί αντισυνταγματικές, παύουν να παράγουν έννομα αποτελέσματα 45 ημέρες μετά τη δημοσίευση της αποφάσεως του Συνταγματικού Δικαστηρίου αν, κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, το Κοινοβούλιο ή η Κυβέρνηση, κατά περίπτωση, δεν ευθυγραμμίσει τις αντισυνταγματικές διατάξεις με τις διατάξεις του Συντάγματος. Καθ’ όλη την περίοδο αυτή, η ισχύς των διατάξεων που κρίθηκαν αντισυνταγματικές αναστέλλεται αυτοδικαίως.

[…]

4.   Οι αποφάσεις του Συνταγματικού Δικαστηρίου θα δημοσιεύονται στη Monitorul Oficial al României [(Επίσημη Εφημερίδα της Ρουμανίας)]. Από την ημερομηνία δημοσιεύσεως, οι αποφάσεις αυτές αποκτούν γενική δεσμευτική ισχύ και παράγουν έννομα αποτελέσματα μόνο για το μέλλον.»

13.

Κατά το άρθρο 123, πρώτο εδάφιο, «[η] […] προθεσμία παραγραφής διακόπτεται με τη διενέργεια οποιασδήποτε διαδικαστικής πράξης η οποία πρέπει, κατά νόμον, να κοινοποιείται στον ύποπτο ή τον κατηγορούμενο κατά τη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας».

14.

Το άρθρο 5, παράγραφος 1, ορίζει ότι «[αν] από την τέλεση της πράξης έως την έκδοση αμετάκλητης δικαστικής απόφασης ίσχυσαν περισσότερες διατάξεις ποινικών νόμων, εφαρμόζεται η επιεικέστερη διάταξη».

15.

Κατά το άρθρο 5, παράγραφος 2, η προηγούμενη παράγραφος εφαρμόζεται και όταν οι νόμοι ή ορισμένες διατάξεις τους που έχουν κηρυχθεί αντισυνταγματικές περιέχουν επιεικέστερες ποινικές διατάξεις.

16.

Κατά το άρθρο 6, παράγραφος 1, «[αν] τεθεί σε ισχύ νόμος που προβλέπει ελαφρύτερη ποινή αφότου η καταδικαστική απόφαση καταστεί αμετάκλητη και πριν από την πλήρη εκτέλεση της ποινής φυλάκισης ή της χρηματικής ποινής, η ποινή που επιβλήθηκε, εφόσον υπερβαίνει το ειδικό ανώτατο όριο που προβλέπει ο νέος νόμος για το διαπραχθέν αδίκημα, μειώνεται έως το ανώτατο αυτό όριο».

17.

Το άρθρο 154, παράγραφος 1, ορίζει τα εξής:

«Οι προθεσμίες παραγραφής του αξιοποίνου είναι οι ακόλουθες:

18.

Το άρθρο 155 προέβλεπε τα εξής:

«(1)   Η προθεσμία παραγραφής του αξιοποίνου διακόπτεται με τη διενέργεια οποιασδήποτε διαδικαστικής πράξης στην υπόθεση.

(2)   Μετά από κάθε διακοπή αρχίζει νέα προθεσμία.

[…]»

19.

Η πράξη νομοθετικού περιεχομένου 71, της 30ής Μαΐου 2022 ( 7 ), τροποποίησε το άρθρο 155 του ποινικού κώδικα του 2009. Το άρθρο 155, παράγραφος 1, του ποινικού κώδικα τροποποιήθηκε ως εξής: «[η] προθεσμία παραγραφής του αξιοποίνου διακόπτεται με τη διενέργεια στην υπόθεση οποιασδήποτε διαδικαστικής πράξης η οποία πρέπει, κατά νόμον, να κοινοποιείται στον ύποπτο ή τον κατηγορούμενο».

20.

Το άρθρο 426, στοιχείο b, ορίζει ότι οι αμετάκλητες ποινικές αποφάσεις μπορούν να προσβληθούν με το έκτακτο ένδικο μέσο της αίτησης επανάληψης της διαδικασίας οσάκις ο κατηγορούμενος έχει καταδικαστεί, ενώ υπήρχαν αποδεικτικά στοιχεία για την ύπαρξη λόγου παύσης της ποινικής δίωξης.

21.

Με την απόφαση αριθ. 297/2018 της 26ης Απριλίου 2018, που δημοσιεύθηκε στις 25 Ιουνίου 2018, το Curtea Constituțională (Συνταγματικό Δικαστήριο), κάνοντας δεκτή ένσταση αντισυνταγματικότητας, έκρινε αντισυνταγματική τη διακοπή της προθεσμίας παραγραφής του αξιοποίνου λόγω της διενέργειας οποιασδήποτε διαδικαστικής πράξης στην υπόθεση, κατά την έννοια του άρθρου 155, παράγραφος 1, του ποινικού κώδικα του 2009.

22.

Κατά την άποψη του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου), η εν λόγω διάταξη του ποινικού κώδικα του 2009 στερούνταν προβλεψιμότητας και παραβίαζε την αρχή «ουδέν έγκλημα, ουδεμία ποινή χωρίς νόμο», καθόσον η φράση «οποιασδήποτε διαδικαστικής πράξης» που χρησιμοποιούνταν στο εν λόγω άρθρο περιλάμβανε και πράξεις που δεν κοινοποιούνται στον ύποπτο ή τον κατηγορούμενο. Η εν λόγω διατύπωση δεν παρείχε τη δυνατότητα στον ενδιαφερόμενο να γνωρίζει ότι επήλθε διακοπή της προθεσμίας παραγραφής και ότι άρχισε νέα προθεσμία παραγραφής του αξιοποίνου ( 9 ).

23.

Ο Ρουμάνος νομοθέτης δεν παρενέβη για να τροποποιήσει το άρθρο 155, παράγραφος 1, του ποινικού κώδικα του 2009 κατά την έννοια που όριζε το Curtea Constituțională (Συνταγματικό Δικαστήριο) και δημιουργήθηκε ανομοιόμορφη νομολογία των τακτικών δικαστηρίων σχετικά με τη διακοπή των προθεσμιών παραγραφής του αξιοποίνου ( 10 ).

24.

Με την απόφαση αριθ. 358/2022 της 26ης Μαΐου 2022, η οποία δημοσιεύθηκε στις 9 Ιουνίου 2022, το Curtea Constituțională (Συνταγματικό Δικαστήριο), κάνοντας δεκτή νέα ένσταση αντισυνταγματικότητας, έκρινε ότι το άρθρο 155, παράγραφος 1, του ποινικού κώδικα του 2009 ήταν αντισυνταγματικό.

25.

Το εν λόγω δικαστήριο επισήμανε ότι:

26.

Με την απόφαση αριθ. 67/2022 της 25ης Οκτωβρίου 2022, η οποία δημοσιεύθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2022, το Înalta Curte de Casație și Justiție (Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο), αποφαινόμενο επί αναιρέσεως υπέρ του νόμου ( 12 ), έκρινε τα ακόλουθα:

27.

Το άρθρο 99, στοιχείο ș, του νόμου 303/2004 ( 13 ) χαρακτήρισε πειθαρχικό αδίκημα τη μη συμμόρφωση με τις αποφάσεις του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) ή με τις αποφάσεις του Înalta Curte de Casație și Justiție (Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου) επί αναιρέσεων υπέρ του νόμου.

28.

Το άρθρο 271, στοιχείο s, του νόμου 303/2022 ( 14 ) προβλέπει ότι «συνιστ[ά πειθαρχικό παράπτωμα] […] η άσκηση των καθηκόντων κακόπιστα ή με βαριά αμέλεια».

29.

Κατά το άρθρο 272 του νόμου 303/2022:

«(1)   Κακόπιστα θεωρείται ότι ενεργεί ο δικαστής ή ο εισαγγελέας όταν σκοπίμως παραβαίνει κανόνες ουσιαστικού ή δικονομικού δικαίου, με την πρόθεση ή αποδεχόμενος το ενδεχόμενο να προκαλέσει βλάβη σε άλλον.

(2)   Βαριά αμέλεια επιδεικνύει ο δικαστής ή ο εισαγγελέας ο οποίος, με υπαιτιότητά του, παραβαίνει κατά τρόπο σοβαρό, αδιαμφισβήτητο και ασύγγνωστο κανόνες του ουσιαστικού ή του δικονομικού δικαίου.

[…]»

30.

Με την απόφαση αριθ. 285/AP της 30ής Ιουνίου 2020 ( 15 ), το Curtea de Apel Brașov (εφετείο Brașov, Ρουμανία) καταδίκασε αμετάκλητα πλείονα πρόσωπα (C.O, C.I., L.N., K.A. και S.P.) για τα αδικήματα της φοροδιαφυγής και της σύστασης εγκληματικής οργάνωσης.

31.

Όσον αφορά το αδίκημα της φοροδιαφυγής, το πρωτοβάθμιο δικαστήριο έκρινε ότι, κατά τη διάρκεια του 2010, οι καταδικασθέντες είχαν παραλείψει, εν όλω ή εν μέρει, να καταχωρίσουν στα λογιστικά βιβλία τους εμπορικές πράξεις που πραγματοποίησαν, καθώς και τα έσοδα από την πώληση, σε ημεδαπούς αποδέκτες, ποσοτήτων πετρελαίου εσωτερικής καύσης που είχαν αποκτήσει υπό καθεστώς αναστολής της καταβολής των ειδικών φόρων κατανάλωσης. Είχαν, ως εκ τούτου, προκαλέσει ζημία στο Δημόσιο, όσον αφορά τόσο τον ΦΠΑ όσο και τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης για το πετρέλαιο εσωτερικής καύσης

32.

Οι ποινές που επιβλήθηκαν περιλάμβαναν στερητικές της ελευθερίας ποινές καθώς και την υποχρέωση καταβολής αποζημίωσης για φορολογική ζημία συνολικού ύψους 13964482 ρουμανικών λέι (RON) (περίπου 3240000 ευρώ), συμπεριλαμβανομένου του ΦΠΑ.

33.

Δύο εκ των καταδικασθέντων (K.A. και S.P.) εκτίουν επί του παρόντος τις ποινές φυλάκισης που επιβλήθηκαν σε εκτέλεση της απόφασης της 30ής Ιουνίου 2020.

34.

Οι καταδικασθέντες άσκησαν ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου το έκτακτο ένδικο μέσο της αίτησης επανάληψης της διαδικασίας (άρθρο 426, στοιχείο b, του κώδικα ποινικής δικονομίας) κατά της απόφασης της 30ής Ιουνίου 2020.

35.

Με το εν λόγω έκτακτο ένδικο μέσο ζητούν την εξαφάνιση της εν λόγω απόφασης, καθόσον καταδικάστηκαν καίτοι είχε παρέλθει η προθεσμία παραγραφής του αξιοποίνου. Συναφώς, παραπέμπουν στις αποφάσεις του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) αριθ. 297/2018 και 358/2022.

36.

Κατά την άποψη των αιτούντων:

37.

Στο πλαίσιο του έκτακτου ενδίκου μέσου, η Ministerul Public – Direcția Națională Anticorupție (Εισαγγελική Αρχή – Εθνική Διεύθυνση Καταπολέμησης της Διαφθοράς, Ρουμανία) (στο εξής: DNA) ζήτησε την υποβολή προδικαστικού ερωτήματος στο Δικαστήριο προκειμένου να διευκρινιστεί αν το άρθρο 325 ΣΛΕΕ, η απόφαση 2006/928 και το άρθρο 49 του Χάρτη έχουν την έννοια ότι επιτρέπουν να μένει ανεφάρμοστη η νομολογία του Συνταγματικού Δικαστηρίου που απορρέει από την απόφαση αριθ. 358/2022. Κατά την άποψη της DNA, η εφαρμογή της εν λόγω απόφασης ενέχει συστημικό κίνδυνο ατιμωρησίας σε περιπτώσεις όπου εφαρμόζεται το δίκαιο της Ένωσης.

38.

Οι αιτούντες, αντιθέτως, υποστήριξαν ότι δεν υπάρχουν κανόνες του δικαίου της Ένωσης οι οποίοι να εφαρμόζονται στην υπό κρίση υπόθεση, γεγονός που καθιστά την αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αλυσιτελή. Περαιτέρω, υποστήριξαν ότι η αρχή της εφαρμογής του επιεικέστερου ποινικού νόμου έχει συνταγματική ισχύ και υπερισχύει κάθε διάταξης του δικαίου της Ένωσης.

39.

Το αιτούν δικαστήριο εκτιμά ότι, αν γίνουν δεκτοί οι ισχυρισμοί των αιτούντων, θα πρέπει να εξαφανίσει την αμετάκλητη καταδικαστική απόφαση και να διατάξει την παύση της ποινικής δίωξης, γεγονός που θα είχε ως αποτέλεσμα την αδυναμία συνέχισης έκτισης της ποινής τους. Κατόπιν της παραδοχής αυτής, το αιτούν δικαστήριο παραθέτει συνοπτικά διάφορους λόγους για τους οποίους πρέπει να αποκλειστεί στην υπό κρίση υπόθεση η εφαρμογή της αρχής του επιεικέστερου ποινικού νόμου, την οποία εγγυάται το ρουμανικό Σύνταγμα, καθόσον θα ήταν αντίθετη προς το δίκαιο της Ένωσης.

40.

Εντός αυτού του πλαισίου, το Curtea de Apel Brașov (εφετείο Brașov) υποβάλλει τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα στο Δικαστήριο:

41.

Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως υποβλήθηκε στο Δικαστήριο στις 22 Φεβρουαρίου 2023, συνοδευόμενη από αίτηση υπαγωγής της υποθέσεως στην ταχεία διαδικασία.

42.

Το Δικαστήριο αποφάσισε ότι για την αίτηση προδικαστικής αποφάσεως πρέπει να εφαρμοστεί η επείγουσα προδικαστική διαδικασία, αφού έλαβε την επιβεβαίωση από το αιτούν δικαστήριο ότι δύο εκ των αιτούντων της διαφοράς της κύριας δίκης εξέτιαν ποινή φυλάκισης σε εκτέλεση της αποφάσεως της 30ής Ιουνίου 2020 και ότι θα έπρεπε να αποφυλακισθούν αν γίνονταν δεκτά τα έκτακτα ένδικα μέσα που άσκησαν κατά της καταδικαστικής απόφασης.

43.

Στις 24 Μαρτίου 2023 το αιτούν δικαστήριο διαβίβασε στο Δικαστήριο προσθήκη στην αίτηση προδικαστικής αποφάσεώς του, το οποίο κοινοποιήθηκε στους ενδιαφερόμενους διαδίκους προκειμένου να το λάβουν υπόψη στις παρατηρήσεις τους.

44.

Έγγραφες παρατηρήσεις υπέβαλαν τέσσερις εκ των αιτούντων της κύριας δίκης (C.O., C.I., L.N. και S.P.), η Ρουμανική Κυβέρνηση και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

45.

Η Ρουμανική Κυβέρνηση και η Επιτροπή παρέστησαν κατά επ’ ακροατηρίου συζήτηση της 10ης Μαΐου 2023.

46.

Δεν διατηρώ αμφιβολίες ως προς το παραδεκτό των τριών προδικαστικών ερωτημάτων, ωστόσο διατηρώ αμφιβολίες ως προς την προσθήκη που απέστειλε το αιτούν δικαστήριο στις 24 Μαρτίου 2023.

47.

Με την εν λόγω προσθήκη, το αιτούν δικαστήριο ζητεί από το Δικαστήριο, σε περίπτωση καταφατικής απαντήσεως στα προδικαστικά ερωτήματα, να διαλάβει κατάλληλη αιτιολογία ώστε η απάντηση του Δικαστηρίου να μην καταστεί άνευ αντικειμένου λόγω της αρχής της απαγορεύσεως των διακρίσεων που κατοχυρώνεται στο ρουμανικό Σύνταγμα ( 16 ).

48.

Η προσθήκη περιέχει στην πράξη μια νέα και πρόσθετη συγκεκαλυμμένη αίτηση προδικαστικής αποφάσεως, η οποία, όπως επισήμαναν οι C.I., C.O. και η Ρουμανική Κυβέρνηση, είναι υποθετικής φύσεως ( 17 ), δεδομένου ότι δεν είναι απαραίτητη για την επίλυση της διαφοράς της κύριας δίκης. Οι αμφιβολίες που οδήγησαν σε αυτή την προσθήκη αφορούν αποφάσεις που έχουν ήδη εξαφανιστεί από τα ρουμανικά δικαστήρια κατ’ εφαρμογή της νομολογίας του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου). Στη διαφορά της κύριας δίκης, οι αιτούντες δεν βρίσκονται σε τέτοια κατάσταση.

49.

Με τα δύο πρώτα προδικαστικά ερωτήματα, τα οποία μπορούν να απαντηθούν από κοινού, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να εξακριβωθεί αν, υπό πραγματικές και νομικές περιστάσεις όπως αυτές που περιγράφει, το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, ερμηνευόμενο σε συνδυασμό με το άρθρο 2 της Σύμβασης ΠΟΣ, την απόφαση 2006/928 και το άρθρο 49 του Χάρτη, αντιτίθεται στην εφαρμογή εθνικής νομοθεσίας και νομολογίας σχετικά με τη διακοπή των προθεσμιών παραγραφής του αξιοποίνου.

50.

Τα δύο ερωτήματα εκκινούν από την παραδοχή ότι, εάν εφαρμοστεί η εθνική νομοθεσία κατά την έννοια της νομολογίας του Συνταγματικού Δικαστηρίου, εμφιλοχωρεί κίνδυνος ατιμωρησίας για πράξεις που συνιστούν σοβαρή απάτη εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης. Εντός αυτού του πλαισίου, οι παρατηρήσεις του αιτούντος δικαστηρίου περιλαμβάνουν παραπομπές, μεταξύ άλλων, στις αποφάσεις του Δικαστηρίου Åkerberg Fransson ( 18 ), Taricco κ.λπ. ( 19 ), M.A.S. και M.B. ( 20 ) και Euro Box Promotion κ.λπ. ( 21 ).

51.

Κατ’ αρχάς, πρέπει να αποκλειστεί η εφαρμογή στην υπό κρίση υπόθεση της οδηγίας ΠΟΣ, της οποίας το άρθρο 12 θεσπίζει κοινούς κανόνες σχετικά με τις προθεσμίες παραγραφής του αξιοποίνου για αδικήματα που συνιστούν απάτη εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, διότι:

52.

Η δε οδηγία 2006/112/ΕΚ ( 22 ), ερμηνευόμενη σε συνδυασμό με το άρθρο 4, παράγραφος 3, ΣΕΕ, επιβάλλει βεβαίως στα κράτη μέλη την υποχρέωση να καταπολεμούν την απάτη στον τομέα του ΦΠΑ ( 23 ), εντούτοις δεν περιέχει ειδικούς κανόνες οι οποίοι εφαρμόζονται σε κατάσταση όπως αυτή της διαφοράς της κύριας δίκης.

53.

Όσον αφορά το άρθρο 2, το άρθρο 19, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, και το άρθρο 4, παράγραφος 3, ΣΕΕ, αυτά μπορούν να ληφθούν υπόψη κατά την εξέταση της συμβατότητας των εθνικών νομοθεσιών και της νομολογίας με το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, κανόνα του πρωτογενούς δικαίου που κατοχυρώνει την αρχή της προστασίας των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης.

54.

Το ίδιο ισχύει και για τη Σύμβαση ΠΟΣ, η οποία αποσαφηνίζει την αρχή του άρθρου 325 ΣΛΕΕ.

55.

Εκτός από το άρθρο 325 ΣΛΕΕ, η απόφαση 2006/928 μπορεί επίσης να επηρεάσει την απάντηση ( 24 ). Μολονότι τα αδικήματα για τα οποία επιβλήθηκαν ποινές στην υπό κρίση υπόθεση αφορούν απάτη στον τομέα του ΦΠΑ, η κατάσταση που δημιουργείται από τη νομολογία του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) σχετικά με τις προθεσμίες παραγραφής του αξιοποίνου έχει επίσης αντίκτυπο στα αδικήματα διαφθοράς, ιδίως της διαφθοράς σε υψηλό επίπεδο, όπως επισήμανε η Επιτροπή στην έκθεση ΜΣΕ 2022 ( 25 ).

56.

Κατόπιν των διευκρινίσεων αυτών, θα εξετάσω εν συνεχεία:

57.

Κατά το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, τα κράτη μέλη «καταπολεμούν την απάτη και οποιαδήποτε άλλη παράνομη δραστηριότητα κατά των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, λαμβάνοντας μέτρα […] τα οποία θα έχουν αποτρεπτικό χαρακτήρα και θα προσφέρουν αποτελεσματική προστασία στα κράτη μέλη […] ( 26 )».

58.

Τα κράτη μέλη οφείλουν, ιδίως, να λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα για την πραγματική και πλήρη είσπραξη των ιδίων πόρων, συμπεριλαμβανομένων των εσόδων που προκύπτουν από την εφαρμογή ενιαίου συντελεστή όσον αφορά την εναρμονισμένη βάση του ΦΠΑ ( 27 ).

59.

Η αναφορά του άρθρου 325 ΣΛΕΕ στην «απάτη και [σε] οιαδήποτε άλλη παράνομη δραστηριότητα κατά των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης» καταδεικνύει, κατά το Δικαστήριο ( 28 ), ότι οι πράξεις διαφθοράς μπορεί να συνδέονται με περιπτώσεις απάτης και, αντιστρόφως, η διάπραξη απάτης μπορεί να διευκολύνεται με πράξεις διαφθοράς. H προσβολή των οικονομικών συμφερόντων μπορεί να προκύπτει, σε ορισμένες περιπτώσεις, από τον συνδυασμό απάτης περί τον ΦΠΑ και πράξεων διαφθοράς ( 29 ).

60.

Ο όρος «απάτη», όπως ορίζεται στο άρθρο 1 της Σύμβασης ΠΟΣ ( 30 ), περιλαμβάνει τα έσοδα από την εφαρμογή ενιαίου συντελεστή όσον αφορά την εναρμονισμένη βάση του ΦΠΑ, η οποία καθορίζεται συμφώνως προς τους κανόνες της Ένωσης ( 31 ).

61.

Όπως έχω ήδη επισημάνει, οι αιτούντες στην υπό κρίση υπόθεση καταδικάστηκαν για τα αδικήματα της φοροδιαφυγής και της σύστασης εγκληματικής οργάνωσης, τα οποία διαπράχθηκαν σε σχέση με τον ΦΠΑ και τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης επί του πετρελαίου εσωτερικής καύσης. Συνεπώς, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εφαρμόζεται το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ και ότι πρόκειται για σοβαρή απάτη εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ευρωπαϊκής Ένωσης: το ποσό της απάτης υπερβαίνει τα 50000 ευρώ (άρθρο 2, παράγραφος 1, της Σύμβασης ΠΟΣ).

62.

Κατά την εφαρμογή του άρθρου 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, τα κράτη μέλη διαθέτουν ελευθερία επιλογής όσον αφορά τις κυρώσεις που επιβάλλουν. Οι κυρώσεις μπορούν να προσλαμβάνουν τη μορφή διοικητικών ή ποινικών κυρώσεων ή συνδυασμό των δύο. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να εξασφαλίζουν την είσπραξη του συνόλου των εσόδων από ΦΠΑ και, κατ’ επέκταση, την προστασία των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης. Οι ποινικές κυρώσεις ενδέχεται να είναι αναγκαίες για την καταπολέμηση κατά τρόπο αποτελεσματικό και αποτρεπτικό ορισμένων περιπτώσεων βαρείας απάτης στον τομέα του ΦΠΑ ( 32 ).

63.

Η ρουμανική νομοθεσία προβλέπει ποινικές κυρώσεις για τέτοιου είδους απάτες και στην υπό κρίση υπόθεση δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, ως έχουν, είναι αποτελεσματικές και αποτρεπτικές. Δεν αμφισβητείται επίσης ότι, γενικά, οι προθεσμίες παραγραφής ( 33 ) τις οποίες προβλέπει ο ποινικός κώδικας του 2009 για την εν λόγω κατηγορία αδικημάτων είναι επαρκείς ( 34 ), ήτοι ότι δεν εμποδίζουν τον αποτελεσματικό και αποτρεπτικό χαρακτήρα των κυρώσεων. Οι εν λόγω προθεσμίες υπερβαίνουν τις ελάχιστες προθεσμίες που προβλέπονται στο άρθρο 12 της οδηγίας ΠΟΣ.

64.

Το πρόβλημα που ανακύπτει δεν αφορά επομένως τις κυρώσεις, όπως έχουν διαμορφωθεί στο ρουμανικό δίκαιο, ούτε τις προθεσμίες παραγραφής τις οποίες προβλέπει ο ποινικός κώδικας του 2009, αλλά το γεγονός ότι είναι νομικώς αδύνατη η διακοπή των εν λόγω προθεσμιών εξαιτίας δύο αποφάσεων του Curtea Constituționalță (Συνταγματικού Δικαστηρίου).

65.

Για τα ανώτατα δικαστήρια της Ρουμανίας, η παραγραφή του αξιοποίνου αποτελεί, στην έννομη τάξη της, στοιχείο του ουσιαστικού δικαίου (και όχι, επομένως, του δικονομικού δικαίου). Το εν λόγω αξίωμα δεν έρχεται σε σύγκρουση με το δίκαιο της Ένωσης, όπως θα αναλύσω κατωτέρω.

66.

Η συνέπεια που απορρέει από τις αποφάσεις αυτές και από την αδράνεια του εθνικού νομοθέτη είναι ότι, για ορισμένο χρονικό διάστημα ( 35 ), ουδεμία πράξη διενεργηθείσα κατά τη διάρκεια ποινικής διαδικασίας μπορούσε να διακόψει τις προθεσμίες παραγραφής του αξιοποίνου. Η εξάλειψη των λόγων διακοπής λογίζεται ως «επιεικέστερος ποινικός νόμος», κατά την έννοια του άρθρου 15, παράγραφος 2, του ρουμανικού Συντάγματος και του άρθρου 5 του ποινικού κώδικα του 2009. Παρά την αποκλίνουσα νομολογία των κατώτερων δικαστηρίων, αυτή είναι η ερμηνεία του ρουμανικού δικαίου η οποία πρέπει να ακολουθηθεί, όσον αφορά το χρονικό αυτό διάστημα, όπως κρίθηκε κατά τρόπο δεσμευτικό από το Curtea Constituțională (Συνταγματικό Δικαστήριο) με τις αποφάσεις του αριθ. 297/2018 και 358/2022 και το Înalta Curte de Casație și Justiție (Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο) με την αριθ. 67/2022 απόφασή του, η οποία εκδόθηκε επί αναιρέσεως υπέρ του νόμου.

67.

Κατά συνέπεια, η έκτιση των ποινών των καταδικασθέντων τόσο για σοβαρή απάτη εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης όσο και για άλλα αδικήματα ( 36 ) ενδέχεται να παύσει, με αποτέλεσμα την αποφυλάκισή τους: αρκεί να έχουν παρέλθει μεταξύ της τέλεσης των πράξεων και της αμετάκλητης απόφασης που επιβάλλει τις ποινές οι προθεσμίες παραγραφής που προβλέπονται στον ποινικό κώδικα του 2009 (χωρίς να μπορεί να ληφθεί υπόψη τυχόν λόγος διακοπής).

68.

Το αιτούν δικαστήριο ( 37 ) τάσσεται υπέρ μιας ερμηνείας του εσωτερικού δικαίου αποσκοπούσα στο να αποκλειστεί η ύπαρξη «επιεικέστερου ποινικού νόμου» στην υπό κρίση διαφορά ( 38 ). Ωστόσο, μια τέτοια απόφαση εναπόκειται αποκλειστικά στο αιτούν δικαστήριο. Η δυνατότητα σύμφωνης προς το δίκαιο της Ένωσης ερμηνείας του εθνικού δικαίου, ακόμη και αν αυτό σημαίνει απόκλιση από τη νομολογία ανωτάτου δικαστηρίου, δεν μπορεί να αποτελέσει έρεισμα για contra legem ερμηνεία του εθνικού δικαίου ( 39 ).

69.

Από την πλευρά μου, δεν δύναμαι να προτείνω ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων και της νομολογίας του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Ρουμανίας σχετικά με τη διακοπή των προθεσμιών παραγραφής του αξιοποίνου κατά την περίοδο 2018-2022 η οποία δεν θα έρχεται σε αντίθεση με τις αποφάσεις του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου). Οι εν λόγω αποφάσεις καθορίζουν με οριστικό τρόπο το εφαρμοστέο δίκαιο στη Ρουμανία, οι δε παραδοχές τους αποτελούν την «τελευταία λέξη» για το εθνικό δίκαιο ( 40 ).

70.

Αφού αποκλείστηκε η δυνατότητα άλλης ερμηνείας, τίθεται το ζήτημα αν το εθνικό δίκαιο, όπως προκύπτει από τις συνταγματικές διατάξεις και τη νομολογία του Συνταγματικού Δικαστηρίου που τις ερμηνεύει, παραβιάζει την υποχρέωση καταπολέμησης της σοβαρής απάτης εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης με αποτελεσματικές και αποτρεπτικές ποινικές κυρώσεις. Στη διάταξη περί παραπομπής, το αιτούν δικαστήριο εκτιμά ότι συντρέχει τέτοια παράβαση.

71.

Βάσει των στοιχείων που ήταν διαθέσιμα κατά την προδικαστική παραπομπή, η εκτίμηση αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί βάσιμη εάν η κατάσταση στη Ρουμανία, κατά την υπό εξέταση περίοδο, είχε οδηγήσει στην ατιμωρησία σημαντικού αριθμού αδικημάτων εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, υπό όρους οι οποίοι δεν είναι συμβατοί με το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ.

72.

Το Δικαστήριο αναγνωρίζει άμεσο αποτέλεσμα στην υποχρέωση καταπολέμησης παράνομων δραστηριοτήτων εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης με τη λήψη αποτρεπτικών και αποτελεσματικών μέτρων. Το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ επιβάλλει στα κράτη μέλη υποχρέωση προς επίτευξη συγκεκριμένου αποτελέσματος μη υποκείμενη σε οποιαδήποτε αίρεση ( 41 ).

73.

Εναπόκειται σε κάθε κράτος μέλος να διασφαλίσει ότι οι κανόνες που εφαρμόζονται για τη δίωξη των εγκλημάτων εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης δεν είναι σχεδιασμένοι με τρόπο που θέτει συστημικό κίνδυνο ατιμωρησίας. Πρέπει, ωστόσο, να το πράξει διασφαλίζοντας την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των κατηγορουμένων ( 42 ).

74.

Όπως προκύπτει από τη διάταξη περί παραπομπής, ο Ρουμάνος νομοθέτης παρέλειπε επί τέσσερα σχεδόν έτη να εκπληρώσει την εν λόγω υποχρέωση, μην προχωρώντας σε τροποποίηση του άρθρου 155, παράγραφος 1, του ποινικού κώδικα του 2009 μετά την απόφαση αριθ. 297/2018 του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου). Η τροποποίηση επήλθε τελικώς με την πράξη νομοθετικού περιεχομένου 71/2022, εντούτοις κατά το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ της εν λόγω απόφασης και της εν λόγω πράξης νομοθετικού περιεχομένου, σημαντικός αριθμός σοβαρών αδικημάτων εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης παρέμεινε ατιμώρητος, λόγω αναδρομικής εφαρμογής της lex mitior.

75.

Η απόφαση 2006/928 είναι πράξη εκδοθείσα από την Επιτροπή βάσει της Πράξης Προσχώρησης, η οποία εντάσσεται στο πρωτογενές δίκαιο της Ένωσης. Αποτελεί, ειδικότερα, «απόφαση» κατά την έννοια του άρθρου 288, τέταρτο εδάφιο, ΣΛΕΕ.

76.

Οι εκθέσεις της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, οι οποίες καταρτίζονται στο πλαίσιο του Μηχανισμού Συνεργασίας και Ελέγχου (ΜΣΕ) που θεσπίστηκε με την απόφαση 2006/928, πρέπει επίσης να θεωρηθούν πράξεις εκδοθείσες από θεσμικό όργανο της Ένωσης, οι οποίες έχουν ως νομική βάση το άρθρο 2 της εν λόγω αποφάσεως ( 43 ).

77.

Το Δικαστήριο έχει ήδη αναλύσει τη φύση και τα έννομα αποτελέσματα της απόφασης 2006/928, τονίζοντας ότι παραμένει δεσμευτική ως προς όλα τα μέρη της για τη Ρουμανία μέχρις ότου καταργηθεί.

78.

Οι στόχοι αναφοράς οι οποίοι περιλαμβάνονται στο παράρτημα της απόφασης 2006/928 έχουν ως σκοπό να διασφαλίσουν ότι το κράτος μέλος σέβεται το κράτος δικαίου ως αξία που διακηρύσσεται στο άρθρο 2 ΣΕΕ και έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα για τη Ρουμανία: το εν λόγω κράτος μέλος οφείλει να λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα προς επίτευξη των στόχων αναφοράς, λαμβάνοντας δεόντως υπόψη, όπως επιτάσσει η αρχή της καλόπιστης συνεργασίας που κατοχυρώνεται στο άρθρο 4, παράγραφος 3, ΣΕΕ, τις εκθέσεις τις οποίες καταρτίζει η Επιτροπή βάσει της ως άνω αποφάσεως, και ιδίως τις συστάσεις που διατυπώνονται στις εκθέσεις αυτές ( 44 ).

79.

Ειδικότερα, με την απόφαση 2006/928 θεσπίστηκε ο ΜΣΕ και τέθηκαν οι στόχοι αναφοράς σχετικά με τη μεταρρύθμιση του δικαστικού συστήματος και την καταπολέμηση της διαφθοράς στη Ρουμανία, για τους οποίους γίνεται λόγος στο άρθρο 1 και στο παράρτημα της ίδιας αποφάσεως. Οι εν λόγω στόχοι αναφοράς έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα για τη Ρουμανία, όπερ σημαίνει ότι το κράτος μέλος αυτό υπέχει ειδική υποχρέωση επίτευξής τους και ότι οφείλει να απέχει από την εφαρμογή οποιουδήποτε μέτρου θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την υλοποίησή τους ( 45 ).

80.

Το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι τα ρουμανικά δικαστήρια προβαίνουν στην αρχειοθέτηση ποινικών υποθέσεων, μεταξύ άλλων κατόπιν άσκησης του έκτακτου ενδίκου μέσου της αίτησης επανάληψης της διαδικασίας, λόγω της εξάλειψης των λόγων διακοπής της παραγραφής του αξιοποίνου μεταξύ 2018 και 2022, που προέκυψε από τη νομολογία του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου).

81.

Εντός αυτού του πλαισίου, το αιτούν δικαστήριο υπενθυμίζει ότι στην έκθεση ΜΣΕ 2022 επισημάνθηκε ότι η επίμαχη κατάσταση είναι πιθανό να έχει «ιδιαίτερα επιζήμιες επιπτώσεις σε σημαντικές ποινικές υποθέσεις σε εξέλιξη» με πιθανές «σοβαρές συνέπειες» που απορρέουν από την «άρση του αξιοποίνου σε σημαντικό αριθμό υποθέσεων» ( 46 ). Ως εκ τούτου, εκτιμά ότι αφορά το σύνολο του ρουμανικού δικαστικού συστήματος.

82.

Από την κατάσταση που περιγράφουν το αιτούν δικαστήριο και η έκθεση ΜΣΕ 2022 προκύπτει κίνδυνος ατιμωρησίας στη Ρουμανία για σοβαρά αδικήματα απάτης εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης (και για αδικήματα διαφθοράς σε υψηλό επίπεδο, τα οποία συχνά συνδέονται με αυτά) κατά την περίοδο 2018‑2022, μολονότι δεν προσδιορίζεται ακριβώς ο αριθμός των υποθέσεων που θίγουν τα εν λόγω οικονομικά συμφέροντα. Ο κίνδυνος αυτός θεωρείται ότι προκύπτει από την απουσία λόγων διακοπής των προθεσμιών παραγραφής του αξιοποίνου (και, ταυτόχρονα, από την υπερβολική διάρκεια των αντίστοιχων ποινικών δικών, πέραν της προθεσμίας παραγραφής).

83.

Εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει, ως ζήτημα πραγματικών περιστατικών, αν, ως αποτέλεσμα της νομολογίας του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου), το ρουμανικό κράτος διατρέχει συστημικό κίνδυνο ατιμωρησίας όσον αφορά αδικήματα σοβαρής απάτης εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης και για τα συναφή αδικήματα διαφθοράς. Σε αυτή την περίπτωση, θα διαπιστωνόταν ότι η Ρουμανία δεν έχει συμμορφωθεί προς την ειδική υποχρέωση επίτευξης των στόχων αναφοράς που καθορίζονται στο παράρτημα της απόφασης 2006/928 (ιδίως τους στόχους καταπολέμησης της διαφθοράς).

84.

Το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ έχει άμεσο αποτέλεσμα, όπως και η απόφαση 2006/928. Δυνάμει της αρχής της υπεροχής του δικαίου της Ένωσης, οι δύο αυτές διατάξεις καθιστούν αυτοδικαίως ανεφάρμοστη κάθε αντίθετη διάταξη της εθνικής νομοθεσίας ( 47 ).

85.

«Τα αρμόδια εθνικά δικαστήρια […] οφείλουν να εξασφαλίζουν την πλήρη αποτελεσματικότητα των υποχρεώσεων που απορρέουν από το άρθρο 325, παράγραφοι 1 και 2, ΣΛΕΕ και να αφήσουν ανεφάρμοστες διατάξεις του εσωτερικού δικαίου αφορώσες, μεταξύ άλλων, την παραγραφή οι οποίες, στο πλαίσιο διαδικασίας που αφορά σοβαρά εγκλήματα σχετικά με τον ΦΠΑ, εμποδίζουν την εφαρμογή κυρώσεων αποτελεσματικού και αποτρεπτικού χαρακτήρα για την καταπολέμηση της απάτης σε βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης» ( 48 ).

86.

Στη διαφορά της κύριας δίκης εφαρμόζονται το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ και η απόφαση 2006/928, ήτοι «εφαρμόζεται το δίκαιο της Ένωσης» κατά την έννοια του άρθρου 51, παράγραφος 1, του Χάρτη.

87.

Με βάση την παραδοχή αυτή, το αιτούν δικαστήριο οφείλει να διασφαλίσει ότι γίνονται σεβαστά τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνει ο Χάρτης (στην υπό κρίση υπόθεση, τα δικαιώματα των καταδικασθέντων). Εάν, για τους προεκτεθέντες λόγους, αποφασίσει να αφήσει ανεφάρμοστη την εθνική νομολογία σχετικά με την απουσία λόγων διακοπής της παραγραφής του αξιοποίνου κατά την περίοδο 2018-2022, οφείλει να το πράξει σεβόμενο τις διατάξεις του Χάρτη, η ισχύς των οποίων δεν είναι υποδεέστερη από τη διάταξη του άρθρου 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ ( 49 ).

88.

Η υποχρέωση να διασφαλίζεται η αποτελεσματική είσπραξη των ιδίων πόρων της Ένωσης δεν απαλλάσσει τα εθνικά δικαστήρια από την υποχρέωσή τους να διασφαλίζουν τον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων που εγγυάται ο Χάρτης, όταν πρόκειται για ποινικές δίκες για εγκλήματα σχετικά με τον ΦΠΑ, στις οποίες εφαρμόζεται το δίκαιο της Ένωσης ( 50 ).

89.

Εντός αυτού του πλαισίου, το θεμελιώδες δικαίωμα που θα μπορούσε να δικαιολογήσει τη διατήρηση και την εφαρμογή της νομολογίας του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Ρουμανίας είναι η αρχή που κατοχυρώνει το άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη: η αναδρομική εφαρμογή του επιεικέστερου ποινικού νόμου ή lex mitior.

90.

Επαναλαμβάνω ότι η υποχρέωση προστασίας των ιδίων πόρων της Ένωσης στον τομέα του ΦΠΑ δεν απαλλάσσει τα εθνικά δικαστήρια από την εφαρμογή της αρχής lex mitior, ως αρχής συνδεόμενης με την αρχή «ουδέν έγκλημα, ουδεμία ποινή χωρίς νόμο», η οποία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του κράτους δικαίου. Η τελευταία, με τη σειρά της, αποτελεί μία από τις πρωταρχικές αξίες στις οποίες βασίζεται η Ένωση (άρθρο 2 ΣΕΕ).

91.

Κατά το άρθρο 49, παράγραφος 1, του Χάρτη, «[…] δεν επιβάλλεται βαρύτερη ποινή από εκείνη η οποία ίσχυε κατά τη στιγμή της τέλεσης του αδικήματος. Εάν, μετά την τέλεση του αδικήματος, προβλεφθεί με νόμο ελαφρύτερη ποινή, επιβάλλεται αυτή η ποινή».

92.

Η αρχή της αναδρομικότητας του επιεικέστερου ποινικού νόμου, όπως κατοχυρώνεται στον Χάρτη, αποτελεί μέρος του πρωτογενούς δικαίου της Ένωσης ( 51 ) και κατοχυρώνεται στις διεθνείς συνθήκες που έχουν συνάψει τα κράτη μέλη της Ένωσης ( 52 ).

93.

Κατά το Δικαστήριο, «η εφαρμογή του επιεικέστερου ποινικού νόμου προϋποθέτει κατ’ ανάγκην διαχρονική διαδοχή νόμων και βασίζεται στη διαπίστωση ότι ο νομοθέτης άλλαξε γνώμη είτε ως προς τον ποινικό χαρακτηρισμό των πράξεων είτε ως προς την ποινή η οποία πρέπει να επιβληθεί για μια αξιόποινη πράξη» ( 53 ).

94.

Η αρχή της lex mitior νοείται ως εξαίρεση από την απαγόρευση της αναδρομικής εφαρμογής των κανόνων του ποινικού δικαίου. Εφόσον η αναδρομική εφαρμογή επί το επιεικέστερον (in bonam partem) ωφελεί τον κατηγορούμενο, δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι η εφαρμογή του μεταγενέστερου ποινικού νόμου παραβιάζει την αρχή «ουδέν έγκλημα, ουδεμία ποινή χωρίς νόμο» (nullum crimen, nulla poena sine lege). Απλούστατα, ο παλαιός νόμος, που ίσχυε κατά τον χρόνο τέλεσης των αξιόποινων πράξεων, υποχωρεί αναδρομικώς έναντι του νέου νόμου και βελτιώνει κατ’ αυτόν τον τρόπο την ποινική κατάσταση του κατηγορουμένου (ή καταδικασθέντος).

95.

Αν και η βάση της αμφισβητείται, η αρχή της lex mitior στηρίζεται στην εκτίμηση ότι ο κατηγορούμενος δεν πρέπει να καταδικαστεί ή να του επιβληθεί στερητική της ελευθερίας ποινή για συμπεριφορά η οποία, σύμφωνα με τη (μεταβληθείσα) άποψη του νομοθέτη, δεν επισύρει πλέον την τιμωρία που προέβλεπε ο προηγούμενος νόμος. Επομένως, ο κατηγορούμενος πρέπει να επωφελείται από τη μεταβολή των εκτιμήσεων του νομοθέτη ( 54 ).

96.

Από τις επεξηγήσεις για τον Χάρτη (άρθρο 52, παράγραφος 3) προκύπτει ότι το δικαίωμα που αναγνωρίζεται στο άρθρο 49 του Χάρτη έχει την ίδια έννοια και το ίδιο πεδίο εφαρμογής με εκείνο που κατοχυρώνεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τις Θεμελιώδεις Ελευθερίες (στο εξής: ΕΣΔΑ).

97.

Με δεδομένο ότι η ΕΣΔΑ δεν προέβλεπε ρητά την εν λόγω αρχή, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (στο εξής: ΕΔΔΑ), ακολουθώντας τη νομολογία του Δικαστηρίου, τη συνήγαγε από το άρθρο 7 [της ΕΣΔΑ] ( 55 ).

98.

Κατά το ΕΔΔΑ:

99.

Εντούτοις, μέχρι σήμερα, ούτε το ΕΔΔΑ ούτε το Δικαστήριο έχουν προσδιορίσει το ακριβές περιεχόμενο της αρχής της lex mitior σε υποθέσεις όπως η υπό κρίση. Η εξεταζόμενη αίτηση προδικαστικής αποφάσεως παρέχει στο Δικαστήριο τη δυνατότητα να εξελίξει τη νομολογία του προκειμένου να κρίνει αν από το άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη προκύπτει ότι:

100.

Οι συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών παρουσιάζουν πράγματι αρκετές διαφορές σε σχέση με την αρχή της lex mitior. Υπάρχουν χώρες που ουσιαστικά αγνοούν αυτή τη βασική εγγύηση του ποινικού δικαίου και άλλες που της αναγνωρίζουν ευρεία, ακόμη και συνταγματική ισχύ (Πορτογαλία, Ρουμανία, Ιταλία, Ισπανία κ.λπ.). Κατά τη γνώμη μου, το Δικαστήριο θα πρέπει να διατυπώσει ένα αυτοτελές και ειδικό πρότυπο προστασίας βάσει του άρθρου 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη, το οποίο θα παρέχει στους αποδέκτες του υψηλό επίπεδο προστασίας και όχι μόνον προστασία de minimis.

101.

Το άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη αναφέρεται στην αναδρομικότητα του νόμου που προβλέπει «ελαφρύτερη ποινή». Όπως έχω εκθέσει, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι η εφαρμογή του επιεικέστερου ποινικού νόμου βασίζεται στη διαπίστωση ότι ο νομοθέτης άλλαξε γνώμη «είτε ως προς τον ποινικό χαρακτηρισμό των πράξεων είτε ως προς την ποινή η οποία πρέπει να επιβληθεί σε μια αξιόποινη πράξη» ( 59 ).

102.

Αμφότερες οι περιπτώσεις δεν είναι καθοριστικές, εντούτοις υποδεικνύουν το γεγονός ότι η αρχή της lex mitior του Χάρτη εφαρμόζεται μόνο στις διατάξεις του ουσιαστικού ποινικού δικαίου και όχι σε αυτές του δικονομικού ποινικού δικαίου.

103.

Αν τούτο ισχύει, θα πρέπει να κριθεί σε κάθε περίπτωση αν η προθεσμία παραγραφής και η διακοπή της έχουν χαρακτήρα ουσιαστικό ή αμιγώς δικονομικό κατά την έννοια του άρθρου 49 του Χάρτη. Πρόκειται για σημαντική διευκρίνιση, καθόσον οι διατάξεις του ποινικού δικονομικού δικαίου ακολουθούν συνήθως τον κανόνα tempus regit actum.

104.

Σύμφωνα με τη νομολογία των ανωτάτων δικαστηρίων της Ρουμανίας, το καθεστώς της παραγραφής στο ποινικό δίκαιο έχει ουσιαστικό χαρακτήρα. Το δίκαιο της Ένωσης δεν είναι αντίθετο σε αυτή την εθνική νομολογία, όπως αναγνώρισε το Δικαστήριο στην απόφαση M.A.S. και M.B..

105.

Η προστασία των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης μέσω της επιβολής ποινικών κυρώσεων αποτελεί συντρέχουσα αρμοδιότητα μεταξύ της Ένωσης και των κρατών μελών κατά την έννοια του άρθρου 4, παράγραφος 2, ΣΛΕΕ.

106.

Κατά τον χρόνο των επίμαχων πραγματικών περιστατικών, η προθεσμία παραγραφής των ποινικών αδικημάτων που αφορούν τον ΦΠΑ δεν είχε αποτελέσει αντικείμενο εναρμόνισης εκ μέρους του νομοθέτη της Ένωσης ( 60 ). Τα κράτη μέλη ήταν ελεύθερα να προβλέψουν ότι, στην έννομη τάξη τους, το καθεστώς της παραγραφής του αξιοποίνου και της διακοπής της εμπίπτει στο ουσιαστικό ποινικό δίκαιο ( 61 ).

107.

Ελλείψει εναρμόνισης των καθεστώτων παραγραφής του αξιοποίνου για αδικήματα εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, εναπόκειται, επομένως, στο κάθε κράτος μέλος με βάση το δίκαιό του να αποφασίσει αν οι διατάξεις παραγραφής του είναι δικονομικού ή ουσιαστικού χαρακτήρα ( 62 ).

108.

Είναι αληθές ότι, στην απόφαση Taricco, το Δικαστήριο επέλεξε να προσδώσει δικονομικό χαρακτήρα στις διατάξεις περί παραγραφής του αξιοποίνου, όπως είχε υποδείξει το ΕΔΔΑ ( 63 )· σε άλλες υποθέσεις, ωστόσο, το Δικαστήριο υιοθέτησε διαφορετική θέση όσον αφορά τις προθεσμίες παραγραφής ( 64 ).

109.

Η νομολογία του ΕΔΔΑ έχει προσδώσει στις εν λόγω διατάξεις κυρίως δικονομικό χαρακτήρα, καθόσον δεν καθορίζουν τα αδικήματα και τις ποινές που απειλούνται γι’ αυτά, αλλά θέτουν απλώς ένα προαπαιτούμενο για τη διερεύνηση της υπόθεσης ( 65 ). Ωστόσο, το ΕΔΔΑ έχει κρίνει ότι το άρθρο 7 της ΕΣΔΑ παραβιάζεται οσάκις κατηγορούμενος καταδικάζεται για αδίκημα για το οποίο έχει παρέλθει η προθεσμία παραγραφής ( 66 ).

110.

Στην απόφαση M.A.S. και M.B. ( 67 ), το Δικαστήριο (ορθώς, κατά την άποψή μου) σχολίασε την απόφαση Taricco προκειμένου:

111.

Υπό το πρίσμα της απόφασης M.A.S. και M.B., φρονώ ότι, ελλείψει εναρμόνισης στο δίκαιο της Ένωσης ( 70 ), κάθε κράτος μέλος δύναται να συνεχίσει να αποδίδει ουσιαστικό χαρακτήρα στις διατάξεις που διέπουν την παραγραφή του αξιοποίνου (συμπεριλαμβανομένων, ευλόγως, εκείνων που διέπουν τη διακοπή της παραγραφής). Ομοίως, οι διατάξεις αυτές συνεχίζουν να υπόκεινται στην αρχή της lex mitior, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη.

112.

Το Curtea Constituțională (Συνταγματικό Δικαστήριο), πέραν του ότι έκρινε ότι η παραγραφή του αξιοποίνου εμπίπτει στο ουσιαστικό ποινικό δίκαιο, έκρινε αντισυνταγματική τη διάταξη του άρθρου 155 του ποινικού κώδικα του 2009, σχετικά με τη διακοπή της παραγραφής. Υπό το πρίσμα της νομολογίας αυτής, κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ 25 Ιουνίου 2018 και 30 Μαΐου 2022, οι εν λόγω προθεσμίες έτρεχαν χωρίς δυνατότητα διακοπής.

113.

Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οι αποφάσεις συνταγματικού δικαστηρίου δεν αποτελούν «επιεικέστερο ποινικό νόμο», καθόσον δεν ισοδυναμούν επακριβώς με νομοθετικά μέτρα τα οποία λαμβάνει το κράτος μέλος. Φρονώ, ωστόσο, ότι το επιχείρημα αυτό δεν ευσταθεί.

114.

Το Curtea Constituțională (Συνταγματικό Δικαστήριο), κρίνοντας αντισυνταγματικό το άρθρο 155 του ποινικού κώδικα του 2009, λειτούργησε ως «αρνητικός νομοθέτης» ( 71 ). Στα κράτη με συγκεντρωτικό συνταγματικό έλεγχο, οι κρίσεις περί αντισυνταγματικότητας των νόμων έχουν κύρος και δεσμευτική ισχύ παρόμοια με εκείνη των ίδιων των νόμων των οποίων κηρύσσεται η ολική ή μερική μη εφαρμογή (και, ενδεχομένως, ακυρότητα) λόγω αντίθεσης προς το εθνικό σύνταγμα. Στις χώρες αυτές, οι κρίσεις περί αντισυνταγματικότητας των νόμων παράγουν αποτελέσματα erga omnes και συνεπάγονται την ολική ή μερική κατάργηση των νόμων αυτών στην έννομη τάξη (Ισπανία, Πολωνία, Πορτογαλία, Λιθουανία, Ρουμανία, Γερμανία ή Ιταλία).

115.

Συνεπώς, προς τους σκοπούς αναδρομικής εφαρμογής της lex mitior, εκτιμώ ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ της ολικής ή μερικής κατάργησης ποινικού νόμου με μεταγενέστερο νόμο (αποφάσεις του νομοθέτη) και της ολικής ή μερικής κατάργησης του νόμου αυτού από την έννομη τάξη με την κήρυξη της αντισυνταγματικότητας (αποφάσεις του συνταγματικού δικαστηρίου) ( 72 ).

116.

Ως εκ τούτου, η κήρυξη της αντισυνταγματικότητας, όπως αυτή στην οποία προέβη το Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) με τις αποφάσεις του αριθ. 297/2018 και 358/2022, ισοδυναμεί, κατ’ ουσίαν, με νομοθετική τροποποίηση προς τους σκοπούς εφαρμογής της αρχής της lex mitior. Μια τέτοια κήρυξη δεσμεύει όλες τις δημόσιες εξουσίες, συμπεριλαμβανομένης της δικαστικής ( 73 ), μολονότι τα δικαστήρια παραμένουν αρμόδια να εκτιμούν αν συμβιβάζεται με το δίκαιο της Ένωσης εθνική νομοθεσία την οποία το συνταγματικό δικαστήριο έκρινε σύμφωνη με το Σύνταγμά του ( 74 ).

117.

Στην υπό κρίση υπόθεση, οι αποφάσεις αριθ. 297/2018 και 358/2022 του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) επιλύουν ένα ζήτημα του ρουμανικού συνταγματικού δικαίου, χωρίς να αποφαίνονται για τη συμβατότητά του με το δίκαιο της Ένωσης ή να «αμφισβητούν» την υπεροχή του.

118.

Οσάκις το Δικαστήριο κάνει λόγο για «διαχρονική διαδοχή νόμων», χρησιμοποιεί τον όρο «νόμοι» υπό ευρεία έννοια. Στην εν λόγω έννοια περιλαμβάνονται, βεβαίως, οι νόμοι που θεσπίζονται από τα νομοθετικά όργανα των κρατών μελών, αλλά και οι μεταβολές των ίδιων αυτών νόμων που προκύπτουν λόγω κήρυξης αντισυνταγματικότητας μετά από απόφαση συνταγματικού δικαστηρίου. Εκτιμώ ότι η εν λόγω παραδοχή συνάδει περισσότερο με την υποχρέωση να μην ερμηνεύονται τα δικαιώματα που προστατεύονται από τον Χάρτη κατά τρόπο ο οποίος περιορίζει το περιεχόμενό του.

119.

Η ερμηνεία που προτείνω δεν έρχεται σε αντίθεση με την απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Ruban κατά Ουκρανίας. Στην υπόθεση εκείνη, τέθηκε το ζήτημα της ενδεχόμενης παραβίασης της αρχής της lex mitior από την Ουκρανία ως συνέπεια μιας απόφασης του συνταγματικού της δικαστηρίου. Το ΕΔΔΑ δεν δέχθηκε παράβαση του άρθρου 7 της ΕΣΔΑ, ωστόσο εξέτασε την κήρυξη της αντισυνταγματικότητας σαν να επρόκειτο για νομοθετική μεταβολή, χωρίς να διατυπώσει την αντίρρηση ότι η εν λόγω νομολογία του συνταγματικού δικαστηρίου δεν συνεπάγεται διαχρονική διαδοχή «νόμων» ( 75 ).

120.

Στην απόφαση Scoppola κατά Ιταλίας, το ΕΔΔΑ έκλινε μάλλον προς τον περιορισμό της εφαρμογής της lex mitior σε ποινικές διαδικασίες επί των οποίων δεν έχει ακόμη εκδοθεί αμετάκλητη απόφαση ( 76 ). Ωστόσο, σε ορισμένες μεταγενέστερες υποθέσεις, επέκτεινε την εφαρμογή της αρχής αυτής και στις αμετάκλητες αποφάσεις, εφόσον το εθνικό δίκαιο προέβλεπε την εν λόγω δυνατότητα ( 77 ).

121.

Εκ πρώτης όψεως, δημιουργείται ενδεχομένως η εντύπωση ότι και το Δικαστήριο περιόρισε την αρχή της lex mitior στις μη αμετάκλητες αποφάσεις ( 78 ). Φρονώ, ωστόσο, ότι μια τέτοια εντύπωση είναι πρόωρη, με δεδομένο ότι στην υπόθεση Delvigne η επίμαχη εθνική νομοθεσία κατέστησε δυνατή για τους καταδικασθέντες την επανεξέταση, βάσει του νέου νόμου, της καταστάσεως που προέκυψε από προηγούμενη αμετάκλητη ποινική καταδίκη.

122.

Κατά τη γνώμη μου, η lex mitior θα πρέπει να εφαρμόζεται και στις αμετάκλητες ποινικές αποφάσεις που βρίσκονται σε διαδικασία εκτέλεσης. Αναγνωρίζω ότι τούτο δεν ισχύει σε όλα τα κράτη μέλη της Ένωσης, έστω και αν πρόκειται για λύση την οποία υιοθέτησαν ορισμένα κράτη μέλη ( 79 ). Ακόμη και όταν, κατά γενικό κανόνα, η lex mitior δεν εφαρμόζεται στις ποινικές αποφάσεις με ισχύ δεδικασμένου, υπάρχουν πολυάριθμες εξαιρέσεις από τον εν λόγω κανόνα. Συνεπώς, είναι σύνηθες η αναδρομικότητα in melius να επεκτείνεται σε τέτοιες αποφάσεις οσάκις προβλέπεται σε νέα ποινική νομοθεσία, ή οσάκις αποποινικοποιείται κάποια πράξη ( 80 ), ή οσάκις συνταγματικό δικαστήριο κηρύσσει ποινικό νόμο αντισυνταγματικό ( 81 ).

123.

Εν πάση περιπτώσει, η αρχή που κατοχυρώνεται στο άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη έχει αυτοτελή έννοια, δεν εξαρτάται από την πλειάδα των λύσεων στις οποίες καταλήγουν τα κράτη μέλη, το δε επίπεδο προστασίας που πρέπει να παρέχει είναι υψηλό και όχι έλασσον (de minimis), όπως έχω ήδη εκθέσει.

124.

Δεν είναι εύλογο η μεταβολή των αξιών (ή των κριτηρίων για την επιβολή τιμωρίας) του νομοθέτη να εφαρμόζεται μόνο υπέρ των ποινικώς διωκόμενων προσώπων ή των κατηγορουμένων και όχι υπέρ εκείνων οι οποίοι, για παρόμοιες πράξεις, εκτίουν αμετάκλητες ποινές. Ο μη εύλογος χαρακτήρας καθίσταται πιο αισθητός στην περίπτωση της αποποινικοποίησης, με μεταγενέστερο νόμο, πράξεων που προηγουμένως είχαν χαρακτηρισθεί ως αξιόποινες (abolitio criminis). Σε αυτή την περίπτωση, από τη σκοπιά του περί δικαίου αισθήματος, είναι απαράδεκτο λόγοι που σχετίζονται αμιγώς με τον χρόνο να καθορίζουν ότι οι αμετάκλητα καταδικασθέντες για τέτοιες συμπεριφορές παραμένουν στη φυλακή, ενώ οι δράστες της ίδιας πράξεως οι οποίοι ακόμη αναμένουν την έκδοση απόφασης απαλλάσσονται από την ποινική ευθύνη.

125.

Το ίδιο κριτήριο δικαιοσύνης και συνέπειας που συνεπάγεται η αρχή της lex mitior για τα πρόσωπα κατά των οποίων έχει ασκηθεί δίωξη ή τους κατηγορούμενους μπορεί να επεκταθεί και στους ήδη καταδικασθέντες. Δεν είναι εύλογο, επαναλαμβάνω, στην περίπτωση δύο προσώπων τα οποία διέπραξαν παρόμοιες πράξεις την ίδια ημέρα, το ένα να μην επωφελείται από την αρχή αυτή απλώς και μόνο επειδή στην περίπτωσή του η ποινική διαδικασία ολοκληρώθηκε ταχύτερα οδηγώντας σε αμετάκλητη καταδίκη, αλλά να επωφελείται από την ίδια αρχή το άλλο πρόσωπο, το οποίο δεν έχει ακόμη καταδικαστεί αμετάκλητα και του οποίου η δίκη διήρκεσε περισσότερο.

126.

Η λογική της αρχής της αναδρομικότητας του επιεικέστερου ποινικού νόμου υπαγορεύει ότι πρέπει να εφαρμόζεται και στις αμετάκλητες ποινικές αποφάσεις, ώστε να αποφεύγονται ανακολουθίες όπως η ανωτέρω. Βεβαίως, είναι αληθές ότι η λύση αυτή συνεπάγεται διαδικασία επανεξέτασης των καταδικαστικών αποφάσεων με ισχύ δεδικασμένου, αλλά, κατ’ εμέ, η εν λόγω δυσχέρεια δεν είναι ανυπέρβλητη. Δεν είναι ανυπέρβλητη σε περιπτώσεις αποποινικοποίησης πράξεων που προηγουμένως είχαν χαρακτηρισθεί αξιόποινες και εκτιμώ ότι δεν πρέπει να είναι και σε άλλες περιπτώσεις διαχρονικής διαδοχής νόμων ( 82 ).

127.

Η επανεξέταση των αμετάκλητων αποφάσεων ως συνέπεια της αρχής της lex mitior προϋποθέτει ότι το εθνικό δίκαιο παρέχει δικονομικό δίαυλο για την εν λόγω επανεξέταση, κατόπιν αιτήματος του καταδικασθέντος. Στη Ρουμανία, ο δίαυλος αυτός, σύμφωνα με τη διάταξη περί παραπομπής, είναι το έκτακτο ένδικο μέσο της αίτησης επανάληψης της διαδικασίας κατά το άρθρο 426, παράγραφος 1, στοιχείο b, του ρουμανικού κώδικα ποινικής δικονομίας, εντός των ορίων που θέτει η απόφαση αριθ. 67/2022 του Înalta Curte de Casație și Justiție (Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου).

128.

Εν ολίγοις, προτείνω μια ερμηνεία της αρχής της αναδρομικότητας του επιεικέστερου ποινικού νόμου, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη, η οποία:

129.

Στην υπό κρίση υπόθεση, η αρχή της αναδρομικότητας του επιεικέστερου ποινικού νόμου, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη, δικαιολογεί την απαλλαγή από την ποινική ευθύνη καταδικασθέντων στους οποίους εφαρμόστηκε, στο παρελθόν, καθεστώς διακοπής της παραγραφής του αξιοποίνου, το οποίο έκτοτε κηρύχθηκε αντισυνταγματικό, εφόσον αφορά τομείς στους οποίους εφαρμόζεται το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συνεπώς, η απαλλαγή καλύπτει αδικήματα σοβαρής απάτης εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, τα οποία αντιβαίνουν στο άρθρο 325 ΣΛΕΕ και στην απόφαση 2006/928.

130.

Κατά συνέπεια, το δίκαιο της Ένωσης δεν απαιτεί, σε κατάσταση όπως αυτή που περιγράφεται ανωτέρω, τη μη εφαρμογή της επίμαχης νομολογίας του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου), ακόμη και αν τα αποτελέσματά της συνεπάγονται ατιμωρησία για τους δράστες ορισμένων εκ των αδικημάτων αυτών.

131.

Εάν το Δικαστήριο κρίνει, σε αντίθεση με αυτό που προτείνω, ότι η αναδρομικότητα του επιεικέστερου ποινικού νόμου κατά το άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη δεν εφαρμόζεται στην υπό κρίση υπόθεση, θα πρέπει να εξεταστεί κατά πόσον το ρουμανικό δίκαιο προβλέπει υψηλότερο επίπεδο προστασίας της αρχής της lex mitior.

132.

Δικαστήριο κράτους μέλους μπορεί να βρεθεί, όπως στην υπό κρίση υπόθεση, αντιμέτωπο με μια κατάσταση κατά την οποία πρέπει να αξιολογήσει τη συμμόρφωση εθνικής διάταξης ή εθνικού μέτρου εφαρμογής του δικαίου της Ένωσης με τα θεμελιώδη δικαιώματα κατά την έννοια του άρθρου 51, παράγραφος 1, του Χάρτη.

133.

Οσάκις, στο πλαίσιο αυτό, η δράση των κρατών μελών δεν καθορίζεται εξ ολοκλήρου από το δίκαιο της Ένωσης, το άρθρο 53 του Χάρτη επιβεβαιώνει ότι οι εθνικές αρχές και τα δικαστήρια εξακολουθούν να έχουν το δικαίωμα να εφαρμόζουν εθνικά πρότυπα προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

134.

Στο ρουμανικό δίκαιο, το εθνικό πρότυπο προστασίας της αρχής της αναδρομικής εφαρμογής του επιεικέστερου ποινικού νόμου καθορίζεται από το άρθρο 15, παράγραφος 2, του Συντάγματος και το άρθρο 5, παράγραφος 1, του ποινικού κώδικα του 2009, το πεδίο εφαρμογής των οποίων έχει καθοριστεί από το Curtea Constituțională (Συνταγματικό Δικαστήριο).

135.

Όπως έχω υπενθυμίσει, η νομολογία του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) και του Înalta Curte de Casație și Justiție (Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου) ορίζει ότι οι κανόνες περί παραγραφής του αξιοποίνου και οι κανόνες περί διακοπής της παραγραφής έχουν ουσιαστικό χαρακτήρα και συνεπώς εφαρμόζεται επ’ αυτών η αρχή της lex mitior ( 83 ).

136.

Με τις αποφάσεις του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) αριθ. 297/2018 και 358/2022 κρίθηκε ότι, μεταξύ 25 Ιουνίου 2018 και 30 Μαΐου 2022, δεν υπήρχε λόγος διακοπής των προθεσμιών παραγραφής του αξιοποίνου, κατ’ εφαρμογή της αρχής αυτής.

137.

Για την εφαρμογή του εθνικού επιπέδου προστασίας της αρχής της αναδρομικής εφαρμογής του επιεικέστερου ποινικού νόμου, που καθιερώνει το ρουμανικό δίκαιο, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι πρέπει να πληρούνται δύο προϋποθέσεις ( 84 ):

138.

Όσον αφορά την πρώτη προϋπόθεση, το δίκαιο της Ένωσης δεν προβλέπει ειδικό καθεστώς σε αυτόν τον τομέα. Επομένως, η εφαρμογή του ρουμανικού επιπέδου προστασίας δεν επηρεάζει το επίπεδο προστασίας του άρθρου 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη.

139.

Πιο δύσκολη είναι η εκτίμηση του αν το επίπεδο προστασίας της αρχής του lex mitior του ρουμανικού δικαίου θίγει την ενότητα, την υπεροχή και την αποτελεσματικότητα του δικαίου της Ένωσης, καθόσον δεν συμβιβάζονται εύκολα η νομολογία που διατυπώθηκε με την απόφαση M.A.S. και M.B., αφενός, με εκείνη της απόφασης Euro Box Promotion, αφετέρου.

140.

Στην απόφαση M.A.S. και M.B., το Δικαστήριο:

141.

Το Δικαστήριο αναγνώρισε κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα όριο στην εφαρμογή της αρχής της υπεροχής του δικαίου της Ένωσης: τα εθνικά δικαστήρια μπορούν να εφαρμόζουν εθνικές διατάξεις αντίθετες προς το δίκαιο της Ένωσης προκειμένου να προστατεύσουν θεμελιώδες δικαίωμα (την αρχή «ουδέν έγκλημα, ουδεμία ποινή χωρίς νόμο») που κατοχυρώνεται από το εθνικό δίκαιο σε υψηλότερο επίπεδο από αυτό που προβλέπει το δίκαιο της Ένωσης ( 89 ).

142.

Η απόφαση M.A.S. και M.B. δεν υποχρεώνει, επομένως, το εθνικό δικαστήριο να προσδώσει απόλυτη προτεραιότητα στην προστασία των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, σε σημείο ώστε να τους δίδεται προτεραιότητα έναντι θεμελιώδους δικαιώματος, όπως αυτό που αντιπροσωπεύει η αρχή «ουδέν έγκλημα, ουδεμία ποινή χωρίς νόμο».

143.

Στην απόφαση Euro Box Promotion, το Δικαστήριο ανέλυσε τη συνταγματική νομοθεσία και νομολογία του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Ρουμανίας ( 90 ), οι οποίες, όπως και η ιταλική νομοθεσία στην υπόθεση M.A.S. και M.B., θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε συστημικό κίνδυνο ατιμωρησίας πράξεων οι οποίες στοιχειοθετούν σοβαρά αδικήματα απάτης εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, κατά παράβαση της υποχρέωσης που απορρέει από το άρθρο 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ. Κατόπιν αυτής της ανάλυσης, έκρινε ότι:

144.

Κατά τη γνώμη μου, η υπό κρίση υπόθεση ομοιάζει περισσότερο με εκείνη επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση M.A.S. και M.B. εν συγκρίσει με εκείνη επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση Euro Box Promotion. Στην τελευταία υπόθεση, το Δικαστήριο έκρινε ότι δεν υπήρχε παράβαση του άρθρου 47, δεύτερο εδάφιο, πρώτη περίοδος, του Χάρτη όσον αφορά την πρακτική σχετικά με τη συγκρότηση σχηματισμών του Ανωτάτου Δικαστηρίου ειδικευμένων στις υποθέσεις αδικημάτων διαφθοράς, την οποία το Συνταγματικό Δικαστήριο της Ρουμανίας έκρινε αντισυνταγματική. Επίσης, στο ρουμανικό δίκαιο, δεν υπήρχε σαφές εθνικό πρότυπο προστασίας του δικαιώματος πρόσβασης σε ανεξάρτητο δικαστήριο που έχει προηγουμένως συσταθεί νομίμως. Τούτο υποστηρίχθηκε από έναν εκ των διαδίκων κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση ως απάντηση σε ερώτηση του Δικαστηρίου, εντούτοις η Ρουμανική Κυβέρνηση και η Επιτροπή αρνήθηκαν την ύπαρξή του ( 95 ).

145.

Εν πάση περιπτώσει, η επίκληση του συστημικού κινδύνου ατιμωρησίας σοβαρών αδικημάτων εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης εκτιμώ ότι δεν δύναται να δικαιολογεί τον περιορισμό θεμελιώδους δικαιώματος όπως αυτό που αντιπροσωπεύει η αναδρομική εφαρμογή του επιεικέστερου ποινικού νόμου, οσάκις το συνταγματικό σύστημα κράτους μέλους προβλέπει υψηλότερο επίπεδο προστασίας του εν λόγω δικαιώματος εν συγκρίσει με το προβλεπόμενο στο άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη.

146.

Εν ολίγοις, αν δεν γινεί δεκτή η ερμηνεία που προτείνω για το άρθρο 49, παράγραφος 1, τελευταία περίοδος, του Χάρτη, με τη νομολογία του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) σχετικά με τη μη ύπαρξη λόγων διακοπής της παραγραφής του αξιοποίνου μεταξύ 2018 και 2022 θα είχε καθιερωθεί υψηλότερο εθνικό επίπεδο προστασίας της αρχής της αναδρομικότητας της lex mitior εν συγκρίσει με αυτό του εν λόγω άρθρου του Χάρτη.

147.

Είναι αληθές ότι η εφαρμογή αυτού του εθνικού επιπέδου ενδέχεται να ενέχει κίνδυνο ατιμωρησίας για τα πρόσωπα που διώκονται για διάπραξη σοβαρής απάτης εις βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης, όπως έχω ήδη αναλύσει και όπως επισημαίνει το αιτούν δικαστήριο.

148.

Ωστόσο, από την προγενέστερη απόφαση M.A.S. και M.B. προέκυπτε ο ίδιος κίνδυνος ατιμωρησίας, φρονώ δε ότι δεν υφίσταται λόγος για να αξιολογηθεί διαφορετικά στην υπό κρίση υπόθεση. Το εθνικό επίπεδο προστασίας της αρχής της lex mitior προκρίνεται ως σαφώς υψηλότερο στην υπό κρίση υπόθεση, όπως και στην υπόθεση M.A.S. και M.B., σε αντίθεση με την υπόθεση Euro Box Promotion.

149.

Ασφαλώς, τα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης είναι άξια προστασίας, εντούτοις η προστασία τους δεν μπορεί να υπερισχύει της προστασίας θεμελιώδους δικαιώματος, όπως αυτό που αντιπροσωπεύει η αρχή της αναδρομικής εφαρμογής του επιεικέστερου ποινικού νόμου.

150.

Τα θεμελιώδη δικαιώματα σε μια κοινότητα βασισμένη στο κράτος δικαίου όπως η Ένωση δεν είναι λιγότερο σημαντικά από τα οικονομικά της συμφέροντα. Με άλλα λόγια, τα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης δεν μπορούν να προστατεύονται ενόσω παραβιάζονται θεμελιώδη δικαιώματα.

151.

Εάν η εφαρμογή του άρθρου 325 ΣΛΕΕ και των κανόνων εφαρμογής του είναι πλημμελής και προκύπτει συστημικός κίνδυνος ατιμωρησίας σε ένα ή περισσότερα κράτη, η Ένωση διαθέτει άλλους νομικούς μηχανισμούς για να αντιδράσει, όπως η προσφυγή επί παραβάσει. Εκτιμώ ότι δεν είναι συμβατό με την αξία του κράτους δικαίου που κατοχυρώνεται στο άρθρο 2 ΣΕΕ να μειωθεί το επίπεδο προστασίας της αρχής του lex mitior προκειμένου να διασφαλιστούν με καλύτερο τρόπο τα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης.

152.

Κατά συνέπεια, η υπεροχή του δικαίου της Ένωσης δεν παράγει τα αποτελέσματά της στην υπό κρίση υπόθεση, το δε αιτούν δικαστήριο δεν υποχρεούται να αφήσει ανεφάρμοστη τη νομολογία του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) προκειμένου να διασφαλιστεί η τήρηση του άρθρου 325, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ και της απόφασης 2006/928. Αντιθέτως, η νομολογία αυτή πρέπει να ακολουθηθεί προκειμένου να διατηρηθεί το υψηλότερο επίπεδο προστασίας της αρχής της lex mitior του ρουμανικού δικαίου, η οποία, από τη φύση της, ευνοεί τους δράστες ποινικών αδικημάτων.

153.

Η λύση αυτή είναι επίσης η πλέον συμβατή με την αρχή «ουδέν έγκλημα, ουδεμία ποινή χωρίς νόμο» και τις απαιτήσεις της περί προβλεψιμότητας και σαφήνειας της εφαρμοστέας ποινικής νομοθεσίας ( 96 ). Οι αποφάσεις του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου), σε συνδυασμό με εκείνες του Înalta Curte de Casație și Justiție (Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου), αποσαφήνισαν το καθεστώς διακοπής της παραγραφής του αξιοποίνου του άρθρου 155, παράγραφος 1, του ποινικού κώδικα του 2009, έπειτα από μια περίοδο αμφιβολιών η οποία κυριάρχησε στα τακτικά δικαστήρια. Η μη εφαρμογή αυτής της νομολογίας θα προκαλούσε νέα κατάσταση αβεβαιότητας όσον αφορά τη διακοπή της παραγραφής του αξιοποίνου μεταξύ 2018 και 2022.

154.

Το αιτούν δικαστήριο διατυπώνει το τρίτο προδικαστικό ερώτημα για την περίπτωση κατά την οποία το Δικαστήριο απαντήσει καταφατικά στα δύο πρώτα ερωτήματα (και μόνον εάν δεν μπορεί να δοθεί ερμηνεία σύμφωνη με το δίκαιο της Ένωσης).

155.

Δεδομένου ότι προτείνω αρνητική απάντηση στα δύο αρχικά ερωτήματα, παρέλκει η εξέταση του τρίτου. Ωστόσο, θα το εξετάσω για την περίπτωση κατά την οποία το Δικαστήριο υιοθετήσει διαφορετική προσέγγιση.

156.

Το Δικαστήριο έχει ήδη αποφανθεί επί πτυχών του ρουμανικού δικαστικού συστήματος ( 97 ) με όρους που επιτρέπουν την απάντηση στο τελευταίο αυτό προδικαστικό ερώτημα. Στο εν λόγω ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει τη δυνατότητα να τιμωρούνται πειθαρχικά οι δικαστές οσάκις αποκλίνουν από τη νομολογία του Συνταγματικού Δικαστηρίου για τον λόγο ότι αυτή δεν είναι σύμφωνη με το δίκαιο της Ένωσης.

157.

Όπως επισημαίνουν το αιτούν δικαστήριο ( 98 ) και η Ρουμανική Κυβέρνηση, το άρθρο 99, στοιχείο ș, του νόμου 303/2004, το οποίο όριζε ως πειθαρχικό παράπτωμα τη μη συμμόρφωση προς τις αποφάσεις του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) ή του Înalta Curte de Casație și Justiție (Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου) που εκδίδονται στο πλαίσιο αναιρέσεων υπέρ του νόμου, καταργήθηκε μετά την απόφαση RS.

158.

Εντούτοις, με την απόφαση αριθ. 520/2022 του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου), της 9ης Νοεμβρίου 2022, κρίθηκε ότι η μη συμμόρφωση των δικαστών με τις αποφάσεις του Curtea Constituțională (Συνταγματικού Δικαστηρίου) ή του Înalta Curte de Casație și Justiție (Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου) ενδέχεται να επισύρει πειθαρχική ποινή, οσάκις ο δικαστής ενήργησε κακόπιστα ή με βαριά αμέλεια. Το αιτούν δικαστήριο αμφισβητεί τη συμβατότητα του νέου αυτού πειθαρχικού καθεστώτος με το δίκαιο της Ένωσης.

159.

Οι αποφάσεις Euro Box Promotion και RS περιέχουν επαρκείς ενδείξεις ώστε να απαντηθεί το ερώτημα αυτό. Ως εκ τούτου, θα περιοριστώ στη μεταγραφή ορισμένων εκ των σκέψεών τους:

160.

Συνεπώς, η απάντηση στο τρίτο προδικαστικό ερώτημα πρέπει να είναι ανάλογη.

161.

Λαμβανομένων υπόψη των προεκτεθέντων, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει στα προδικαστικά ερωτήματα που υπέβαλε το Curtea de Apel Brașov (εφετείο Brașov, Ρουμανία) ως εξής: