1.

Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως που υπέβαλε το Bundesgerichtshof (Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο, Γερμανία) αφορά την ερμηνεία του άρθρου 2, σημείο 18, και του άρθρου 23, παράγραφος 1, του κανονισμού (ΕΚ) 1008/2008 ( 2 ).

2.

Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ ενώσεως καταναλωτών και αερομεταφορέα που εδρεύει στη Γερμανία, σε σχέση με την προβαλλόμενη ως αθέμιτη εμπορική πρακτική του τελευταίου να πωλεί μέσω του ιστότοπού του, κυρίως σε καταναλωτές ευρισκόμενους στη Γερμανία, πτήσεις με αναχώρηση από το Ηνωμένο Βασίλειο ο ναύλος των οποίων αναγραφόταν μόνο σε λίρες στερλίνες.

3.

Κατ’ ουσίαν, το αιτούν δικαστήριο ζητεί από το Δικαστήριο να διευκρινίσει το περιεχόμενο της σχετικής με τις τιμές υποχρεώσεως πληροφορήσεως, η οποία βαρύνει τους αερομεταφορείς που δραστηριοποιούνται εντός της Ένωσης, βάσει του άρθρου 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008, υπό το πρίσμα του ορισμού των «αεροπορικών ναύλων» στο άρθρο 2, σημείο 18, του κανονισμού αυτού, σύμφωνα με τον οποίο οι εν λόγω ναύλοι πρέπει να είναι «σε ευρώ ή σε τοπικό νόμισμα».

4.

Ειδικότερα, το Δικαστήριο καλείται να αποφανθεί, αφενός, κατά πόσον οι αερομεταφορείς, οσάκις αναγράφουν τις τιμές για τις υπηρεσίες που προσφέρουν σε δυνητικούς επιβάτες σε νόμισμα διαφορετικό του ευρώ, είναι ελεύθεροι να χρησιμοποιούν το εθνικό νόμισμα της επιλογής τους ή κατά πόσον, αντιθέτως, είναι υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούν συγκεκριμένο νόμισμα και, αφετέρου, στη δεύτερη αυτή περίπτωση, βάσει ποιων κριτηρίων πρέπει να καθορίζεται το νόμισμα αυτό.

5.

Στις παρούσες προτάσεις, θα εκθέσω τους λόγους για τους οποίους φρονώ ότι οι προαναφερθείσες διατάξεις πρέπει να ερμηνευθούν υπό την έννοια ότι δεν συνεπάγονται υποχρέωση των οικείων αερομεταφορέων να χρησιμοποιούν εθνικό νόμισμα προκαθορισμένο από τον νομοθέτη της Ένωσης, οσάκις δημοσιοποιούν τους αεροπορικούς τους ναύλους.

6.

Επικουρικώς, σε περίπτωση που το Δικαστήριο κρίνει ότι από τις διατάξεις αυτές απορρέει τέτοια υποχρέωση, θα εκθέσω παρατηρήσεις σε σχέση με τα κριτήρια που ασκούν επιρροή στον καθορισμό του εθνικού νομίσματος που πρέπει να χρησιμοποιείται για τον σκοπό αυτό.

7.

Κατά την αιτιολογική σκέψη 16 του κανονισμού 1008/2008, «[ο]ι πελάτες θα πρέπει να είναι σε θέση να συγκρίνουν αποτελεσματικά τις τιμές των διαφόρων εταιρειών για την παροχή υπηρεσιών αερομεταφορών. Συνεπώς, το τελικό αντίτιμο που θα πρέπει να καταβάλει ο πελάτης για τις υπηρεσίες αερομεταφορών με προέλευση την Κοινότητα θα πρέπει να αναγράφεται πάντοτε συμπεριλαμβανομένων όλων των φόρων, των επιβαρύνσεων και των τελών. Οι κοινοτικοί αερομεταφορείς ενθαρρύνονται επίσης να σημειώνουν το τελικό αντίτιμο για τις υπηρεσίες αερομεταφορών από τρίτες χώρες προς την Κοινότητα».

8.

Στο άρθρο 2, σημείο 18, του εν λόγω κανονισμού, ως «αεροπορικοί ναύλοι» για τους σκοπούς του εν λόγω νομοθετήματος ορίζονται «οι τιμές σε ευρώ ή σε τοπικό νόμισμα που πρέπει να καταβάλλονται στους αερομεταφορείς ή στους πράκτορές τους ή σε άλλους πωλητές εισιτηρίων για την αεροπορική μεταφορά επιβατών, και όλοι οι όροι υπό τους οποίους ισχύουν οι εν λόγω τιμές, συμπεριλαμβανομένων των αμοιβών και των όρων που παρέχονται στα πρακτορεία και άλλες βοηθητικές υπηρεσίες».

9.

Το άρθρο 23 του ίδιου κανονισμού, με τίτλο «Πληροφόρηση και μη διακριτική μεταχείριση», ορίζει στην παράγραφο 1 τα εξής:

«Οι αεροπορικοί ναύλοι και τα κόμιστρα που διατίθενται στο ευρύ κοινό περιλαμβάνουν τους εφαρμοστέους όρους όταν προσφέρονται ή δημοσιεύονται σε οιαδήποτε μορφή, συμπεριλαμβανομένου του διαδικτύου για υπηρεσίες αεροπορικών μεταφορών, από αερολιμένα ευρισκόμενο στο έδαφος κράτους μέλους στο οποίο εφαρμόζεται η Συνθήκη. Το καταβλητέο τελικό αντίτιμο σημειώνεται πάντοτε και περιλαμβάνει τον ισχύοντα αεροπορικό ναύλο ή κόμιστρο καθώς και όλους τους εφαρμοστέους φόρους, επιβαρύνσεις, προσαυξήσεις και τέλη που είναι αναπόφευκτα και προβλέψιμα κατά τη στιγμή της δημοσίευσης. Πέραν του τελικού αντιτίμου επισημαίνονται τουλάχιστον:

όταν τα σημεία στα οποία αναφέρονται τα στοιχεία β), γ) και δ) έχουν προστεθεί στον αεροπορικό ναύλο ή το κόμιστρο. Οι προαιρετικές επιπρόσθετες τιμολογήσεις γνωστοποιούνται σαφώς, διαφανώς και δίχως ασάφειες στην αρχή οιασδήποτε διαδικασίας κράτησης θέσεων και η αποδοχή τους από τον επιβάτη γίνεται με ενεργητική συναίνεση.»

10.

Η Germanwings GmbH είναι αερομεταφορέας με έδρα τη Γερμανία. Τον Σεπτέμβριο του 2014, καταναλωτής ευρισκόμενος στη χώρα αυτή αγόρασε, μέσω της ιστοσελίδας «www.germanwings.de» την οποία εκμεταλλεύεται η εν λόγω εταιρία, πτήση από το Λονδίνο (Ηνωμένο Βασίλειο) με προορισμό τη Στουτγάρδη (Γερμανία). Ο ναύλος της εν λόγω πτήσεως αναγραφόταν αποκλειστικώς σε λίρες στερλίνες και, μετά την κράτησή του, ο καταναλωτής έλαβε τιμολόγιο στο οποίο ο εν λόγω ναύλος καθώς και τα λοιπά έξοδα αναγράφονταν επίσης σε λίρες στερλίνες.

11.

Η Verbraucherzentrale Baden-Württemberg eV (ένωση καταναλωτών του ομόσπονδου κράτους της Βάδης-Βυρτεμβέργης, Γερμανία, στο εξής: Verbraucherzentrale), έχοντας ενημερωθεί από τον εν λόγω καταναλωτή, άσκησε, ενώπιον του Landgericht Köln (περιφερειακού δικαστηρίου Κολωνίας, Γερμανία), αγωγή παραλείψεως κατά της Germanwings, προβάλλοντας ότι η μη αναγραφή των ναύλων στο γερμανικό νόμισμα (το ευρώ), υπό τις περιστάσεις αυτές, συνιστούσε αθέμιτη συμπεριφορά. Η εναγομένη αντέταξε ότι οι ανταγωνιστές της ανέγραφαν επίσης σε λίρες στερλίνες τους ναύλους των πτήσεων με αναχώρηση από το Λονδίνο. Με απόφαση της 22ας Απριλίου 2015, το ανωτέρω δικαστήριο έκανε δεκτό το αίτημα της ενάγουσας.

12.

Μετά από έφεση που άσκησε η Germanwings κατά της αποφάσεως αυτής, το Oberlandesgericht Köln (ανώτερο περιφερειακό δικαστήριο Κολωνίας, Γερμανία), με απόφαση της 4ης Σεπτεμβρίου 2015, εξαφάνισε την πρωτόδικη απόφαση με το σκεπτικό, μεταξύ άλλων, ότι το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008 ορίζει απλώς και μόνον ότι το τελικό αντίτιμο πρέπει να αναγράφεται, χωρίς να προβλέπει σε ποιο νόμισμα, και ότι δεν ήταν δυνατόν να συναχθεί από τον ορισμό στο άρθρο 2, σημείο 18, του εν λόγω κανονισμού ότι το «τοπικό νόμισμα» πρέπει να είναι πάντα εκείνο της χώρας στην οποία εδρεύει ο αερομεταφορέας.

13.

Επιληφθέν αναιρέσεως που άσκησε η Verbraucherzentrale, το Bundesgerichtshof (Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο), με απόφαση της 27ης Απριλίου 2017 η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 2 Ιουνίου 2017, αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

14.

Η Verbraucherzentrale, η Germanwings και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέθεσαν γραπτές παρατηρήσεις. Κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση που έλαβε χώρα στις 19 Απριλίου 2018, μόνον οι δύο τελευταίες ανέπτυξαν προφορικές παρατηρήσεις.

15.

Με το πρώτο ερώτημά του, το αιτούν δικαστήριο ζητεί κατ’ ουσίαν να διευκρινισθεί κατά πόσον το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008, σε συνδυασμό με το άρθρο 2, σημείο 18, του κανονισμού αυτού, έχει την έννοια ότι, στο πλαίσιο των παρεχομένων εντός της Ένωσης υπηρεσιών αερομεταφορών που διέπονται από τo εν λόγω νομοθέτημα ( 3 ), οι «αεροπορικοί ναύλοι» πρέπει να αναγράφονται σε προκαθορισμένο από τον νομοθέτη εθνικό νόμισμα «εφόσον δεν αναγράφονται σε ευρώ» ( 4 ).

16.

Από τη διατύπωση του πρώτου προδικαστικού ερωτήματος δεν προκύπτει ευθέως τέτοιος συνδυασμός των προμνησθέντων άρθρων 23, παράγραφος 1, και 2, σημείο 18. Ωστόσο, κατά την άποψή μου, ο συνδυασμός αυτός συνάγεται, αφενός, από τις σκέψεις που εξέθεσε το αιτούν δικαστήριο προς διευκρίνιση του ερωτήματος αυτού, ιδίως υπό το πρίσμα του σκεπτικού της ενώπιόν του προσβαλλομένης αποφάσεως ( 5 ) και, αφετέρου, από το περιεχόμενο του δευτέρου προδικαστικού ερωτήματος το οποίο υποβάλλεται ως συνέχεια του πρώτου ερωτήματος και συνδέει ρητώς τις εν λόγω διατάξεις.

17.

Φρονώ, όπως ακριβώς η Germanwings και η Επιτροπή ( 6 ) και αντιθέτως προς τη Verbraucherzentrale, ότι η απάντηση στο ελαφρώς αναδιατυπωμένο ερώτημα ( 7 ) πρέπει να είναι αρνητική, για τους λόγους που ακολουθούν.

18.

Εκ προοιμίου, υπενθυμίζω ότι, κατά πάγια νομολογία, από την απαίτηση περί ενιαίας εφαρμογής του δικαίου της Ένωσης προκύπτει ότι, όταν πράξη της Ένωσης δεν παραπέμπει ρητώς στο δίκαιο των κρατών μελών για τον ορισμό συγκεκριμένης έννοιας ( 8 ), η έννοια αυτή πρέπει να ερμηνευθεί αυτοτελώς από το Δικαστήριο, το οποίο λαμβάνει υπόψη όχι μόνον το γράμμα των σχετικών διατάξεων, αλλά και το πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται και τον σκοπό που επιδιώκεται με τη ρύθμιση της οποίας αποτελούν μέρος, καθώς και το ιστορικό θεσπίσεώς τους ( 9 ).

19.

Στην απόφαση περί παραπομπής, το Bundesgerichtshof (Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο) επισημαίνει ότι από το γράμμα του άρθρου 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008 δεν προκύπτει ρητώς καμία υποχρέωση αναγραφής των αεροπορικών ναύλων σε συγκεκριμένο εθνικό νόμισμα. Κατά την άποψή του, το γεγονός αυτό συνηγορεί υπέρ της ελευθερίας επιλογής που έχουν οι αερομεταφορείς, όπως έκρινε το δικαστήριο που αποφάνθηκε κατ’ έφεση. Συμφωνώ με την ανάλυση αυτή.

20.

Πράγματι, επισημαίνω ότι σκοπός της παραγράφου 1 του εν λόγω άρθρου 23 είναι η επιβολή υποχρεώσεως «πληροφορήσεως» ( 10 ) στους αερομεταφορείς που προσφέρουν πτήσεις από κράτος μέλος και ο καθορισμός των ορίων αυτής. Ειδικότερα, η δεύτερη και η τρίτη περίοδος της εν λόγω παραγράφου 1, τις οποίες αφορά ρητώς το προδικαστικό ερώτημα που υπέβαλε το αιτούν δικαστήριο, περιλαμβάνουν απαιτήσεις σχετικά με την αναγραφή του «τελικού αντιτίμου» που πρέπει να καταβάλει ο πελάτης ( 11 ). Ωστόσο, ενώ η διάταξη αυτή απαριθμεί λεπτομερώς τα πληροφοριακά στοιχεία που πρέπει να γνωστοποιούνται ( 12 ), ουδόλως αναφέρεται στο νόμισμα στο οποίο πρέπει να αναγράφεται το εν λόγω αντίτιμο προκειμένου να πληρούται η προβλεπομένη στο άρθρο αυτό υποχρέωση.

21.

Ούτε η αιτιολογική σκέψη 16 του κανονισμού 1008/2008, η οποία αφορά επίσης την ανάγκη γνωστοποιήσεως στους πελάτες του τελικού αντιτίμου με όλα τα στοιχεία του, αναφέρει ότι πρέπει να χρησιμοποιείται συγκεκριμένο νόμισμα για τον σκοπό αυτό.

22.

Επισημαίνω ήδη από τώρα ότι τα ανωτέρω συντρέχουν, μολονότι ο νομοθέτης έλαβε πλήρως υπόψη ( 13 ), κατά την εκπόνηση του κανονισμού αυτού ( 14 ), τη διεθνή και όχι μόνον ενδοκοινοτική διάσταση της απορρέουσας από το εν λόγω άρθρο 23 υποχρεώσεως διαφάνειας και πλήρους ενημερώσεως επί των τιμών.

23.

Όσον αφορά το άρθρο 2, σημείο 18, του εν λόγω κανονισμού, το οποίο ορίζει τους «αεροπορικούς ναύλους» κατά την έννοια του εν λόγω νομοθετήματος, αυτό αναφέρεται μεν ρητώς σε «τιμές σε ευρώ ή σε τοπικό νόμισμα», χωρίς ωστόσο να διευκρινίζει τι υποδηλώνουν οι δύο τελευταίες λέξεις της φράσεως αυτής, ιδίως χωρίς να αναφέρει αν πρόκειται για το «τοπικό νόμισμα» κράτους μέλους ( 15 ) και κυρίως, εν προκειμένω, χωρίς να διευκρινίζει αν οι αερομεταφορείς έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν το νόμισμα της επιλογής τους ( 16 ).

24.

Δεν νομίζω ότι είναι κρίσιμο το γεγονός ότι το επίθετο «τοπικό» χρησιμοποιείται σε πολλές γλωσσικές αποδόσεις της εν λόγω διατάξεως ( 17 ). Μολονότι, κατά την άποψή μου, το επίθετο αυτό αντανακλά το στοιχείο της εγγύτητας περισσότερο από τους παραπέμποντες σε μια χώρα όρους που χρησιμοποιούνται σε άλλες γλωσσικές αποδόσεις ( 18 ), επιβάλλεται η διαπίστωση ότι ο κανονισμός 1008/2008 δεν περιέχει καμία ένδειξη ως προς τι υποδηλώνει ο «τοπικός» χαρακτήρας και ποιο είναι το κατάλληλο κριτήριο εγγύτητας συναφώς ( 19 ). Εξάλλου, ακόμα και αν υποτεθεί ότι αυτή η διαφοροποιούμενη ορολογία μπορεί να θεωρηθεί καθοριστική στην παρούσα υπόθεση, κατά πάγια νομολογία, σε περίπτωση αποκλίσεως μεταξύ των διαφόρων γλωσσικών αποδόσεων, η επίμαχη διάταξη πρέπει να ερμηνεύεται με γνώμονα τη γενική οικονομία και τον σκοπό της ρυθμίσεως της οποίας αποτελεί μέρος ( 20 ).

25.

Σημειώνω ότι η προβαλλόμενη από το αιτούν δικαστήριο φράση «τιμές σε ευρώ ή σε τοπικό νόμισμα» απαντά, επίσης, χωρίς άλλη διευκρίνιση, στο σημείο 19 του ίδιου άρθρου 2, για τον ορισμό της έννοιας «αεροπορικά κόμιστρα» που είναι παραπλήσιος με την έννοια «αεροπορικοί ναύλοι». Κατά την άποψή μου και κατά την άποψη που διατύπωσε η Επιτροπή κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η ως άνω ομοιότητα της ορολογίας πρέπει να ληφθεί υπόψη κατά την ερμηνεία του εν λόγω σημείου 18 στην παρούσα υπόθεση ( 21 ).

26.

Επιπροσθέτως, παρατηρώ ότι η έννοια «τελικό αντίτιμο», που απαντά στο άρθρο 23, παράγραφος 1, και στην αιτιολογική σκέψη 16 του κανονισμού 1008/2008 δεν αντιστοιχεί στην έννοια «αεροπορικοί ναύλοι», όπως αυτή ορίζεται στο άρθρο 2, σημείο 18, του κανονισμού αυτού ( 22 ). Ασφαλώς, αλληλεπικαλύπτονται εν μέρει, εφόσον η πρώτη έννοια περιλαμβάνει τη δεύτερη ( 23 ), με αποτέλεσμα να πρέπει οι εν λόγω διατάξεις να ερμηνευθούν συνδυαστικά στην παρούσα υπόθεση ( 24 ). Εντούτοις, όπως ανέφεραν η Germanwings και η Επιτροπή, τα στοιχεία του «τελικού αντιτίμου» που προστίθενται στον«αεροπορικό ναύλο» κατά το γράμμα του άρθρου 23 δεν καλύπτονται από το άρθρο 2, σημείο 18, καθόσον αυτό καθορίζει μόνον την τελευταία έννοια ( 25 ), γεγονός που συνηγορεί κατά της απόψεως ότι η φράση «σε ευρώ ή σε τοπικό νόμισμα» του άρθρου 2 επιβάλλει τη χρήση συγκεκριμένου εθνικού νομίσματος για την παροχή των πληροφοριών που απαιτεί το άρθρο 23.

27.

Υπογραμμίζω ειδικότερα, όπως η Germanwings και η Επιτροπή, ότι ο νομοθέτης της Ένωσης απέφυγε, στο άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008, να δώσει σαφείς οδηγίες και ιδίως να ορίσει συγκεκριμένα κριτήρια για τον καθορισμό του νομίσματος που θα πρέπει να χρησιμοποιούν οι αερομεταφορείς για την πληροφόρηση των πελατών σχετικά με τους ναύλους τους. Τούτο δε, ενώ είχε σαφώς επίγνωση ότι μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν διάφορα εθνικά νομίσματα εναλλακτικώς προς το ευρώ, όπως προκύπτει από το γράμμα του άρθρου 2, σημείο 18, του κανονισμού αυτού και ενώ μερίμνησε να προβλέψει λεπτομερείς κανόνες όσον αφορά την υποχρέωση των αερομεταφορέων να αναγράφουν πάντα την τιμή των πτήσεων που εμπορεύονται κατά τρόπο πλήρη και οριστικό ( 26 ).

28.

Φρονώ ότι η σκόπιμη αυτή απουσία ενδείξεων όσον αφορά το νόμισμα που πρέπει να χρησιμοποιείται μπορεί να θεωρηθεί ότι απηχεί τη βούληση του νομοθέτη να μην επιβάλει ειδικούς περιορισμούς στους αερομεταφορείς σχετικά με το ζήτημα αυτό ( 27 ). Η άποψή μου ενισχύεται από τις παρατηρήσεις που ακολουθούν.

29.

Κατά την άποψή μου, η ανωτέρω προτεινομένη γραμματική ερμηνεία ενισχύεται από μια ανάλυση της εξελίξεως των σχετικών διατάξεων του κανονισμού 1008/2008 κατά τη διάρκεια των νομοπαρασκευαστικών εργασιών που κατέληξαν στην ισχύουσα διατύπωσή τους. Πράγματι, από κανένα στοιχείο δεν προκύπτει ότι ο νομοθέτης είχε την πρόθεση ή έστω είχε εξετάσει το ενδεχόμενο να εισαγάγει ιδιαίτερες απαιτήσεις σχετικά με το νόμισμα στο πλαίσιο των κανόνων που ορίζονται στο άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008.

30.

Διευκρινίζω ότι η διάταξη αυτή αποτελεί αναδιατύπωση του άρθρου 4 του κανονισμού (ΕΟΚ) 2409/92 σχετικά, μεταξύ άλλων, με τους αεροπορικούς ναύλους ( 28 ), το οποίο ήδη προέβλεπε υποχρέωση γνωστοποιήσεως των αεροπορικών ναύλων ( 29 ), που ήταν όμως λιγότερο ακριβής και αυστηρή από αυτήν που προβλέπεται σήμερα.

31.

Οι συντάκτες του κανονισμού 1008/2008 επιδίωξαν προφανώς να ενισχύσουν, στο άρθρο 23, την υποχρέωση πληροφορήσεως που βάρυνε τους αερομεταφορείς με σκοπό, αφενός, μεγαλύτερη διαφάνεια τιμών για τους επιβάτες, διά της επιβολής της δημοσιεύσεως των ναύλων περιλαμβανομένων όλων των φόρων, τελών ή λοιπών προσαυξήσεων, και, αφετέρου, πιο δίκαιη τιμολόγηση, διά της καταπολεμήσεως των στρεβλώσεων του ανταγωνισμού που προκύπτουν από την έλλειψη διαφάνειας ( 30 ). Αντιθέτως, ουδόλως προκύπτει ότι είχε εξετασθεί η ενδεχόμενη επιβολή υποχρεωτικής χρήσεως συγκεκριμένου νομίσματος συναφώς.

32.

Οι μόνες αναφορές σχετικά με το νόμισμα που απαντούν στις προπαρασκευαστικές εργασίες του κανονισμού 1008/2008 είναι αυτές που συνδέονται με τους γενικούς ορισμούς του άρθρου 2. Επισημαίνω ότι η φράση «τιμή σε ευρώ ή σε τοπικό νόμισμα» στο άρθρο 2, σημεία 18 και 19, του κανονισμού αυτού υπήρχε ήδη κατ’ ουσίαν στις αντίστοιχες διατάξεις του άρθρου 2, στοιχεία αʹ και δʹ, του κανονισμού 2409/92, οι οποίες αφορούσαν τα «ποσά σε ECU ή σε τοπικό νόμισμα». Θεωρώ ότι η αντικατάσταση του όρου «ECU» από τον όρο «ευρώ», στο πλαίσιο του κανονισμού 1008/2008, συνδέεται απλώς με την εισαγωγή του ευρώ ως ενιαίου νομίσματος σε ορισμένα κράτη μέλη ( 31 ).

33.

Όσον αφορά τη φράση «σε τοπικό νόμισμα», η οποία επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές στο άρθρο 2 του κανονισμού 2409/92 ( 32 ), οι προπαρασκευαστικές εργασίες για τη θέσπιση του εν λόγω κανονισμού δεν περιέχουν καμία ένδειξη που να υποδηλώνει ότι ο νομοθέτης είχε την πρόθεση να απαιτήσει από τους αερομεταφορείς να χρησιμοποιούν συγκεκριμένο εθνικό νόμισμα κατά την γνωστοποίηση των τιμών τους. Αντιθέτως, προκύπτει σαφώς ότι οι εμπνευστές του εν λόγω κανονισμού επεδίωκαν να επιτραπεί στις εταιρίες να «προσφέρ[ουν] στους καταναλωτές επαρκή επιλογή αεροπορικών μεταφορών σε λογικές τιμές» ( 33 ).

34.

Επισημαίνω ότι η διατύπωση «σε τοπικό νόμισμα» χρησιμοποιήθηκε επίσης, χωρίς άλλη διευκρίνιση, και στα άρθρα 2, στοιχείο αʹ, των προηγούμενων νομοθετημάτων που αφορούσαν τους ναύλους των υπηρεσιών αεροπορικών μεταφορών στους οποίους αναφέρεται το προοίμιο του κανονισμού 2409/92 ( 34 ). Στον τελευταίο αυτόν κανονισμό, η διατύπωση αυτή συμπλήρωσε, ως εναλλακτική λύση, τη διατύπωση «σε ECU», η οποία ήταν η μόνη που είχε αρχικώς προταθεί από την Επιτροπή ( 35 ), μετά από ελαφρώς διαφορετικό αίτημα τροποποιήσεως του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ( 36 ), υποστηριζόμενου από την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή ( 37 ). Κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η Επιτροπή ανέφερε ότι δεν διέθετε στοιχεία σχετικά με τους ακριβείς λόγους των διαδοχικών αλλαγών πριν καταλήξει στη φράση «τιμές […] σε τοπικό νόμισμα» στο άρθρο 2, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 2409/92 ( 38 ), φράση η οποία επαναλαμβάνεται στο άρθρο 2, σημείο 18, του κανονισμού 1008/2008.

35.

Εν πάση περιπτώσει, κατά την άποψή μου, από το σύνολο των προεκτεθεισών προπαρασκευαστικών εργασιών προκύπτει ότι ουδόλως ετέθη θέμα εισαγωγής ενός κανόνα –κατά ελάσσονα δε λόγο αντιστοίχων κριτηρίων για τον καθορισμό του– που θα επέβαλε τη χρήση συγκεκριμένου εθνικού νομίσματος βάσει του άρθρου 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008. Η προσέγγιση που προτείνω δεν αναιρείται, αλλά μάλλον επιβεβαιώνεται, από τα στοιχεία του ευρύτερου πλαισίου που θα αναλυθούν στη συνέχεια.

36.

Πρώτον, διαπιστώνω ότι το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008, στο οποίο στηρίζεται η αγωγή της ενάγουσας της κύριας δίκης, περιλαμβάνεται στο κεφάλαιο IV του κανονισμού αυτού με τίτλο «Διατάξεις σχετικά με την τιμολόγηση», ενώ το άρθρο 2, σημείο 18, όπου γίνεται μνεία σε «τιμές […] σε τοπικό νόμισμα», περιλαμβάνεται στο κεφάλαιο I με τίτλο «Γενικές διατάξεις».

37.

Ο ουσιαστικός σύνδεσμος μεταξύ των δύο αυτών διατάξεων, όπως διαπιστώνεται στη διάταξη περί παραπομπής, δεν είναι επομένως σαφής, μολονότι οι ορισμοί στο άρθρο 2 ισχύουν και για το άρθρο 23, όπως άλλωστε και για όλες τις άλλες διατάξεις του εν λόγω κανονισμού, πράγμα που δικαιολογεί την ερμηνεία του τελευταίου εξ αυτών των άρθρων υπό το φως του πρώτου ( 39 ). Επιπροσθέτως, υπενθυμίζω ότι η οριζόμενη στο άρθρο 2, σημείο 18, έννοια των «αεροπορικών ναύλων» δεν καλύπτει πλήρως τις έννοιες που περιλαμβάνονται στο άρθρο 23, παράγραφος 1 ( 40 ).

38.

Στο πλαίσιο αυτό, φρονώ ότι, ελλείψει ρητής παραπομπής μεταξύ των διατάξεων του κανονισμού 1008/2008, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι, με τη διατύπωση που χρησιμοποιείται στο άρθρο 2, σημείο 18, ο νομοθέτης επιδίωξε να περιορίσει την επιλογή των αερομεταφορέων σχετικά με το εθνικό νόμισμα στο οποίο πρέπει να γνωστοποιούν τις πληροφορίες που οφείλουν να παρέχουν κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 23, παράγραφος 1.

39.

Δεύτερον, επισημαίνω ότι το αιτούν δικαστήριο αναφέρεται στην «ελευθερία τιμολόγησης» που κατοχυρώνεται στο άρθρο 22 του κανονισμού 1008/2008 ( 41 ) για να στηρίξει την άποψη ότι το άρθρο 23, παράγραφος 1, του ίδιου κανονισμού δεν επιβάλλει τη χρήση συγκεκριμένου εθνικού νομίσματος. Η Verbraucherzentrale αντιτάσσει ότι το γεγονός και μόνον ότι οι τιμές πρέπει να αναγράφονται σε συγκεκριμένο νόμισμα δεν παρακωλύει την άσκηση της εν λόγω ελευθερίας, ενώ η Germanwings υποστηρίζει ότι ο κανόνας, όπως προβλέπεται, περιλαμβάνει την ελευθερία επιλογής του νομίσματος στο οποίο αναγράφονται οι αεροπορικοί ναύλοι.

40.

Μολονότι συμμερίζομαι επίσης την προεκτεθείσα άποψη, εντούτοις δεν συντάσσομαι με την άποψη της Germanwings ότι το άρθρο 22 του κανονισμού αυτού πρέπει να έχει καθοριστική σημασία στην απάντηση που θα δοθεί στο πρώτο προδικαστικό ερώτημα. Πράγματι, από τη νομολογία του Δικαστηρίου προκύπτει ότι η ελευθερία που κατοχυρώνεται στο εν λόγω άρθρο αποτελεί την κατάληξη της σταδιακής καταργήσεως του ελέγχου των τιμών που ασκούν τα κράτη μέλη, δεδομένου ότι η ελευθέρωση της αγοράς των αερομεταφορών έχει ως σκοπό την επίτευξη μεγαλύτερης διαφοροποιήσεως της προσφοράς, καθώς και χαμηλότερης τιμολογήσεως προς όφελος των καταναλωτών ( 42 ).

41.

Το εν λόγω άρθρο 22 αποσκοπεί σε μια απορρύθμιση του τομέα ( 43 ), η οποία παρέχει τη δυνατότητα στους αερομεταφορείς να καθορίζουν ελεύθερα την αξία των παρεχομένων υπηρεσιών τους. Συνεπώς, κατά την άποψή μου, δεν επηρεάζει την επιλογή του νομίσματος στο οποίο πρέπει να γνωστοποιούνται οι αεροπορικοί ναύλοι. Ωστόσο, το πνεύμα της ελευθερώσεως στο οποίο στηρίζεται η διάταξη αυτή επιρρωννύει, όπως επισήμανε και η Επιτροπή ( 44 ), την ερμηνεία ότι ο κανονισμός 1008/2008 δεν επιβάλλει περιορισμούς ως προς το ζήτημα αυτό.

42.

Τρίτον, όσον αφορά το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008, παρατηρώ ότι, όπως ανέφερε η Επιτροπή, ούτε η οδηγία 98/6/ΕΚ ( 45 ), η οποία αφορά ειδικότερα την αναγραφή των τιμών των προϊόντων που προσφέρονται στους καταναλωτές, περιέχει δεσμευτικούς κανόνες σχετικά με το νόμισμα στο οποίο πρέπει να αναγράφεται το καταβλητέο αντίτιμο, παρά το γεγονός ότι ο νομοθέτης δεν απέκρυψε τον προβληματισμό αυτόν ( 46 ). Η οδηγία 2011/83/ΕΕ ( 47 ), η οποία έχει ως αντικείμενο την προστασία των καταναλωτών –μεταξύ άλλων όσον αφορά την πληροφόρηση σχετικά με τις τιμές– στο πλαίσιο της συνάψεως συμβάσεων με επαγγελματίες, δεν περιέχει καμία σχετική πρόβλεψη ως προς το ζήτημα αυτό ( 48 ).

43.

Οι σκέψεις που εκτέθηκαν ανωτέρω, είναι, κατά την άποψή μου, απολύτως συμβατές με την τελολογική ερμηνεία των επίμαχων διατάξεων της παρούσας αιτήσεως προδικαστικής αποφάσεως, η οποία ακολουθεί.

44.

Όπως έχει ήδη τονίσει το Δικαστήριο, τόσο από τον τίτλο του άρθρου 23 του κανονισμού 1008/2008 όσο και από το γράμμα της παραγράφου 1 του εν λόγω άρθρου προκύπτει σαφώς ότι η ανωτέρω διάταξη «σκοπεί στη διασφάλιση, μεταξύ άλλων, της ενημέρωσης και της διαφάνειας των τιμών των υπηρεσιών των αερομεταφορών από αερολιμένα ευρισκόμενο στο έδαφος κράτους μέλους και συμβάλλει, επομένως, στη διασφάλιση της προστασίας του πελάτη που χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες αυτές» ( 49 ).

45.

Στο ίδιο πνεύμα, η αιτιολογική σκέψη 16 του εν λόγω κανονισμού αναφέρει ότι «[ο]ι πελάτες θα πρέπει να είναι σε θέση να συγκρίνουν αποτελεσματικά τις τιμές των διαφόρων εταιρειών για την παροχή υπηρεσιών αερομεταφορών». Προσθέτει ότι «[σ]υνεπώς, το τελικό αντίτιμο που θα πρέπει να καταβάλει ο πελάτης» για τις υπηρεσίες αερομεταφορών από αερολιμένα ευρισκόμενο στο έδαφος της Ένωσης «θα πρέπει να αναγράφεται πάντοτε συμπεριλαμβανομένων όλων των φόρων, των επιβαρύνσεων και των τελών».

46.

Κατά το αιτούν δικαστήριο και τη Verbraucherzentrale, ο σκοπός της αποτελεσματικής συγκρίσεως των τιμών στην πρώτη περίοδο της εν λόγω αιτιολογικής σκέψεως 16 θα διακυβευόταν αν οι αερομεταφορείς είχαν τη δυνατότητα να αναγράφουν τους αεροπορικούς ναύλους για πτήσεις εντός της Ένωσης στο νόμισμα της επιλογής τους. Δεν συμμερίζομαι την άποψη αυτή, όπως και η Germanwings και η Επιτροπή.

47.

Πρώτον, διευκρινίζω ότι, κατά τη γνώμη μου, λαμβανομένου υπόψη του ιστορικού θεσπίσεως του άρθρου 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008, η ενίσχυση της προστασίας των πελατών ( 50 ) είναι, βεβαίως, ένας από τους σκοπούς που υπαγόρευσε τη θέσπιση της εν λόγω διατάξεως, αλλά αυτή είχε επίσης ως σκοπό τη διασφάλιση ενός υγιέστερου ανταγωνισμού μεταξύ των αερομεταφορέων ( 51 ). Αυτή η διττή μέριμνα προκύπτει επίσης από προγενέστερα ( 52 ) και μεταγενέστερα ( 53 ) σχετικά νομοθετήματα.

48.

Θα ήταν επομένως σκόπιμο, κατά τη γνώμη μου, να αποφευχθεί μια τόσο ευρεία ερμηνεία της διατάξεως αυτής που θα εξυπηρετούσε κυρίως, αν όχι αποκλειστικώς, τα συμφέροντα των πελατών ( 54 ) χωρίς να λαμβάνει επαρκώς υπόψη τις υποχρεώσεις που βαρύνουν ρητώς τους αερομεταφορείς και τα περιθώρια ελιγμών που τους έχουν σιωπηρώς παρασχεθεί, βάσει του εν λόγω κανονισμού.

49.

Δεύτερον, επισημαίνω συναφώς ότι ο νομοθέτης της Ένωσης, προς επίτευξη των προαναφερθέντων σκοπών, οριοθέτησε την ελευθερία τιμολογήσεως που παρέχεται στους αερομεταφορείς. Επέβαλε ρητώς στους εν λόγω αερομεταφορείς την υποχρέωση να δημοσιεύουν αναλυτικές πληροφορίες για τους αεροπορικούς ναύλους για τη μεταφορά επιβατών και τους σχετικούς με αυτούς όρους, όπως επίσης διευκρίνισε ότι οι εν λόγω ναύλοι πρέπει να περιλαμβάνουν όλους τους ισχύοντες φόρους, επιβαρύνσεις και τέλη ( 55 ).

50.

Το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008 ορίζει επομένως, λεπτομερέστατα, μια ολόκληρη σειρά απαιτήσεων σχετικά με τα στοιχεία που πρέπει συστηματικά να γνωστοποιούνται στο πλαίσιο αυτό ( 56 ), προβλέποντας παράλληλα ενδεχόμενες κυρώσεις ( 57 ). Υπογραμμίζω ότι η υποχρέωση αναγραφής, ανά πάσα στιγμή, του τελικού καταβλητέου ποσού συμβάλλει στη διαφάνεια των τιμών και εξαλείφει την αθέμιτη πρακτική που ακολουθούσαν προηγουμένως ορισμένοι αερομεταφορείς, η οποία συνίστατο στην προσφορά, στην αρχή της συναλλαγής, μιας τιμής που δεν ήταν πλήρης και στην προσθήκη διαφόρων προσαυξήσεων λίγο πριν την ολοκλήρωσή της ( 58 ).

51.

Η αιτιολογική σκέψη 16 του κανονισμού αυτού ακολουθεί την ίδια λογική, αναφέροντας τα στοιχεία εκείνα που πρέπει οπωσδήποτε να περιλαμβάνει το τελικό αντίτιμο, όπως επιβεβαιώνεται στη δεύτερη περίοδο της εν λόγω αιτιολογικής σκέψεως που αποτελεί διευκρίνιση του περιεχομένου της πρώτης περιόδου, την οποία κακώς επικαλείται μεμονωμένα η Verbraucherzentrale.

52.

Αντιθέτως προς ό,τι προφανώς υποστηρίζει ο εν λόγω διάδικος της κύριας δίκης, σκοπός των διατάξεων αυτών δεν είναι να δοθεί στον πελάτη η δυνατότητα να υπολογίσει την περισσότερο ή λιγότερο υψηλή τιμή του αεροπορικού ναύλου στο νόμισμα που γνωρίζει καλύτερα, αλλά να διασφαλισθεί διαφάνεια η οποία συνίσταται στην αναγραφή όλων των στοιχείων της τιμής στο τελικό αντίτιμο, και, συνεπώς, να εξασφαλισθεί πράγματι η δυνατότητα του πελάτη να προβαίνει σε συγκρίσεις. Προσθέτω ότι συμμερίζομαι την άποψη που διατύπωσε η Επιτροπή κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η προστασία των καταναλωτών που επιδιώκεται με τον κανονισμό 1008/2008 περιλαμβάνει την προστασία τους έναντι του κινδύνου ζημιών που συνδέονται με τις πράξεις συναλλάγματος.

53.

Επιπλέον, εάν οι συντάκτες του κανονισμού 1008/2008 είχαν θεωρήσει ότι η χρήση συγκεκριμένου νομίσματος αποτελεί καθοριστικό στοιχείο για την επίτευξη των επιδιωκόμενων σκοπών πληροφορήσεως και διαφάνειας των τιμών, δεν θα είχαν παραλείψει να εισαγάγουν τον κανόνα αυτό και να καθορίσουν τα κριτήρια για τον προσδιορισμό του κατάλληλου νομίσματος. Εφόσον ο νομοθέτης ουδόλως το έπραξε, φρονώ ότι δεν εναπόκειται στο Δικαστήριο να το πράξει υποκαθιστώντας τον, δεδομένου μάλιστα ότι η εισαγωγή τέτοιου κανόνα δεν ήταν, κατά τη γνώμη μου, αναγκαία για τη διασφάλιση της προστασίας των πελατών.

54.

Τρίτον, επισημαίνω ότι, πράγματι, πέραν των δυσχερειών που συνδέονται με τον ενδεχόμενο καθορισμό καταλλήλων κριτηρίων ( 59 ), κατά την άποψή μου, δεν είναι βέβαιο ότι η επιβολή της χρήσεως συγκεκριμένου εθνικού νομίσματος επιτρέπει περισσότερο στον πελάτη να αναλύει αποτελεσματικά τις τιμές των παρεχομένων από διαφόρους αερομεταφορείς υπηρεσιών, σύμφωνα με τον σκοπό της περί διασφαλίσεως της δυνατότητας για αποτελεσματική σύγκριση και περί διαφάνειας των τιμών που επιδιώκει το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008, σε συνδυασμό με την αιτιολογική του σκέψη 16 ( 60 ).

55.

Είναι γεγονός ότι, μολονότι φαίνεται να μην έχει προβλεφθεί στον κανονισμό 1008/2008, τυχόν περιορισμός του αριθμού των εθνικών νομισμάτων που μπορούν να χρησιμοποιούν οι αερομεταφορείς για την αναγραφή των αεροπορικών τους ναύλων, όπως προτείνει η Verbraucherzentrale, θα διευκόλυνε, εκ πρώτης όψεως, τη σύγκριση των προσφορών που αφορούν την ίδια υπηρεσία.

56.

Ωστόσο, ακόμα και αν το Δικαστήριο παραδεχθεί ότι υφίσταται υποχρέωση χρήσεως του εκάστοτε εθνικού νομίσματος, το πρόβλημα, πάντως, που προκαλείται από τη χρήση διαφορετικών νομισμάτων δεν θα εξαλειφόταν πλήρως. Πράγματι, όπως ανέφερε η Επιτροπή, εφόσον το γράμμα του άρθρου 2, σημείο 18, του εν λόγω κανονισμού κρίνεται καθοριστικό εν προκειμένω, η περιεχόμενη σε αυτό εναλλακτική διατύπωση «τιμές σε ευρώ ή σε τοπικό νόμισμα» μπορεί να εκληφθεί υπό την έννοια ότι επιτρέπει πάντα στους αερομεταφορείς να αναγράφουν τις τιμές τους σε ευρώ ( 61 ), ενώ οι ανταγωνιστές τους δύνανται αντιθέτως να επιλέξουν συγκεκριμένο εθνικό νόμισμα. Τουτέστιν, εξ αιτίας του ότι η τιμή μιας υπηρεσίας μπορεί να αναγράφεται με δύο διαφορετικούς τρόπους, η αποτελεσματική σύγκριση τιμών ενδέχεται θεωρητικώς να εξακολουθήσει να είναι δυσχερής για τον πελάτη, μολονότι, κατά τη γνώμη μου, η υποτιθέμενη αυτή δυσκολία δεν έχει κατ’ ανάγκη αποδειχθεί στην πράξη.

57.

Τα προβλήματα που συνεπάγεται η δυνατότητα χρήσεως διαφορετικών νομισμάτων μπορούν, πράγματι, να περιορισθούν από διάφορους παράγοντες που διευκολύνουν τη σύγκριση ( 62 ). Εξάλλου, δεν θεωρώ αναγκαίο να απαιτείται αναγραφή των τιμών των πτήσεων σε συγκεκριμένο νόμισμα, καθόσον η αγορά ενδέχεται, σε ορισμένο βαθμό, να ρυθμίζεται κατά τρόπο φυσικό από το γεγονός και μόνον ότι ο δυνητικός πελάτης μπορεί να αποφεύγει αυτοβούλως αερομεταφορείς που αναγράφουν τις τιμές τους σε νόμισμα το οποίο θεωρεί ακατάλληλο ή μη πρακτικό.

58.

Κατόπιν όλων των ανωτέρω σκέψεων, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει στο πρώτο προδικαστικό ερώτημα ότι το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008, σε συνδυασμό με το άρθρο 2, σημείο 18, του κανονισμού αυτού, έχει την έννοια ότι οι αερομεταφορείς, όταν δημοσιεύουν τους αεροπορικούς τους ναύλους, δεν οφείλουν να τους αναγράφουν σε συγκεκριμένο εθνικό νόμισμα, σε περίπτωση που οι εν λόγω ναύλοι δεν αναγράφονται σε ευρώ.

59.

Το δεύτερο προδικαστικό ερώτημα υποβάλλεται μόνο σε περίπτωση που το Δικαστήριο απαντήσει στο πρώτο προδικαστικό ερώτημα ότι από το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008 προκύπτει ότι οι αερομεταφορείς υποχρεούνται να δημοσιεύουν τους ναύλους τους σε συγκεκριμένο εθνικό νόμισμα. Δεδομένου ότι προτείνω να δοθεί αντίθετη απάντηση στο πρώτο ερώτημα, θεωρώ ότι παρέλκει η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα. Οι κάτωθι συνοπτικές παρατηρήσεις παρατίθενται μόνον επικουρικώς.

60.

Με το ερώτημα αυτό, το αιτούν δικαστήριο ζητεί από το Δικαστήριο να αποφανθεί σε ποιο εθνικό νόμισμα μπορούν να αναγράφονται οι αεροπορικοί ναύλοι, σύμφωνα με τις προαναφερθείσες διατάξεις, σε μια περίπτωση όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, δηλαδή οσάκις αερομεταφορέας εγκατεστημένος σε κράτος μέλος (εν προκειμένω στη Γερμανία) πωλεί, μέσω της ιστοσελίδας του με όνομα διαδικτυακού τομέα ανωτάτου επιπέδου που τον συνδέει με συγκεκριμένο κράτος (εν προκειμένω, «www.germanwings.de» ( 63 )), σε καταναλωτή εντός της ίδιας χώρας, υπηρεσία αερομεταφοράς με τόπο αναχωρήσεως εντός άλλου κράτους μέλους (εν προκειμένω στο Ηνωμένο Βασίλειο). Επιπλέον, ζητεί να διευκρινισθεί κατά πόσον ασκεί επιρροή συναφώς το γεγονός ότι όλοι οι αερομεταφορείς ή η πλειονότητά τους αναγράφουν τους ναύλους αυτούς στο ισχύον εθνικό νόμισμα του τόπου αναχωρήσεως.

61.

Η Verbraucherzentrale υποστηρίζει ότι ο καθορισμός πρέπει να στηρίζεται στο εθνικό νόμισμα του κράτους μέλους του οποίου το δίκαιο εφαρμόζεται κατά την εκτέλεση της συμβάσεως μεταξύ του αερομεταφορέα και του καταναλωτή στον οποίο απευθύνεται η διαφήμιση, βάσει των κανόνων συγκρούσεως νόμων του άρθρου 5 του κανονισμού 593/2008 ( 64 ). Ως εκ τούτου, υπό τις περιστάσεις της διαφοράς της κύριας δίκης, ο ναύλος της επίμαχης πτήσεως θα έπρεπε να αναγράφεται στο γερμανικό νόμισμα, δηλαδή σε ευρώ, και όχι στο βρετανικό νόμισμα, δηλαδή σε λίρες στερλίνες.

62.

Αντιθέτως, η Germanwings υποστηρίζει ότι οι αεροπορικοί ναύλοι πρέπει να αναγράφονται σε ευρώ ή στο νόμισμα του κράτους μέλους του τόπου αναχωρήσεως και ότι τα λοιπά κριτήρια συνδέσεως που μνημονεύονται στο δεύτερο προδικαστικό ερώτημα δεν ασκούν καμία επιρροή για τον καθορισμό του εθνικού νομίσματος κατά την έννοια του κανονισμού 1008/2008. Το αιτούν δικαστήριο φαίνεται να κλίνει υπέρ της ερμηνείας αυτής.

63.

Από την πλευρά της, η Επιτροπή προτείνει να ερμηνευθεί το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008 υπό την έννοια ότι δεν αντιτίθεται στο να αναγράφουν οι αερομεταφορείς τους αεροπορικούς ναύλους, τις τελικές τιμές και τα λοιπά επί μέρους στοιχεία που μνημονεύονται στη διάταξη αυτή στο νόμισμα του τόπου αναχωρήσεως. Συμμερίζομαι επικουρικώς τη γνώμη αυτή, με τη διευκρίνιση ότι, κατά τη γνώμη μου, το άρθρο 23, παράγραφος 1, δεν επιτάσσει κάτι ως προς το ζήτημα αυτό ( 65 ).

64.

Πρώτον, εκτιμώ ότι το κριτήριο του τόπου αναχωρήσεως της σχετικής πτήσεως μπορεί να είναι κρίσιμο για τον καθορισμό του εθνικού νομίσματος στο οποίο πρέπει να αναγράφονται οι αεροπορικοί ναύλοι. Πράγματι, όπως υπογραμμίζει το αιτούν δικαστήριο, δεδομένου ότι ο τόπος αναχωρήσεως της πτήσεως είναι κατ’ ανάγκη κοινός για όλες τις συγκρινόμενες υπηρεσίες αερομεταφορών, το εθνικό νόμισμα που χρησιμοποιείται από διάφορους μεταφορείς στις προσφορές τους είναι το ίδιο για όλες αυτές τις υπηρεσίες, πράγμα που διευκολύνει την αποτελεσματική σύγκριση των τιμών την οποία επιδιώκει, μεταξύ άλλων, ο κανονισμός 1008/2008 ( 66 ). Η Επιτροπή ορθώς ισχυρίζεται επίσης ότι πρόκειται για κριτήριο που συνδέεται αντικειμενικώς με τη συναλλαγή, δεδομένου ότι στον τόπο αυτό αρχίζει η εκτέλεση της συμφωνηθείσας υπηρεσίας ( 67 ). Επιπλέον, λογίζεται ευλόγως ότι ο πελάτης, ο οποίος πρέπει να μεταβεί στον τόπο αναχωρήσεως της πτήσεως που προτίθεται να αγοράσει, γνωρίζει και ξέρει να χρησιμοποιεί το ισχύον στη χώρα αυτή νόμισμα, όπως και ο αερομεταφορέας που παρέχει την υπηρεσία αυτή.

65.

Διευκρινίζω ότι, κατά τη γνώμη μου, δεν έχει αποφασιστική σημασία κατά πόσον όλοι οι αερομεταφορείς ή η πλειονότητά τους αναγράφουν τους ναύλους τους στο εθνικό νόμισμα του τόπου αναχωρήσεως, όπως επισημαίνεται στο τέλος του υποβληθέντος ερωτήματος ( 68 ). Εντούτοις, η πρακτική αυτή, σε περίπτωση που όντως υφίσταται, ενισχύει την άποψη ότι οι αερομεταφορείς μπορούν εύκολα να τηρήσουν το εν λόγω κριτήριο.

66.

Επιπροσθέτως, τυχόν αποδοχή του κριτηρίου του τόπου αναχωρήσεως της πτήσεως είναι συμβατή με το γεγονός ότι η φράση «τοπικό νόμισμα» του άρθρου 2, σημείο 18, του εν λόγω κανονισμού σχετικά με τους αεροπορικούς ναύλους πρέπει να έχει την ίδια έννοια με την πανομοιότυπη φράση στο σημείο 19 του ίδιου άρθρου σχετικά με τα αεροπορικά κόμιστρα ( 69 ), πράγμα που δεν επιτρέπει την υιοθέτηση του κριτηρίου που προτείνει η Verbraucherzentrale ( 70 ).

67.

Δεύτερον, φρονώ, όπως το αιτούν δικαστήριο και η Germanwings, ότι το κριτήριο του τόπου της έδρας του αερομεταφορέα που προτείνει την επίμαχη υπηρεσία δεν μπορεί να γίνει δεκτό, δεδομένου ότι τα νομίσματα που μπορούν να χρησιμοποιούνται για την αναγραφή του ναύλου πανομοιότυπης υπηρεσίας διαφοροποιούνται ανάλογα με τις χώρες στις οποίες είναι εγκατεστημένοι οι διάφοροι αερομεταφορείς που προσφέρουν την υπηρεσία αυτή ( 71 ), πράγμα που δεν διευκολύνει τους πελάτες να συγκρίνουν τις τιμές.

68.

Τρίτον, δεν θα ήταν επίσης σκόπιμο να προκριθεί το κριτήριο του ονόματος του διαδικτυακού τομέα ανωτάτου επιπέδου της διευθύνσεως στο διαδίκτυο, το οποίο χρησιμοποιεί ο αερομεταφορέας που προσφέρει τη σχετική υπηρεσία. Όπως και το αιτούν δικαστήριο, εκτιμώ ότι θα ήταν εύκολο για έναν αερομεταφορέα να καταστρατηγήσει το εν λόγω κριτήριο επιλέγοντας, αυθαιρέτως, όνομα διαδικτυακού τομέα ανωτάτου επιπέδου που αντιστοιχεί στη χώρα στο νόμισμα της οποίας προτίθεται να αναγράφει τους ναύλους του. Επιπλέον, η Germanwings υποστηρίζει, ορθώς, ότι τα ονόματα του διαδικτυακού τομέα δεν είναι πάντοτε εθνικά, συνεπώς δεν παραπέμπουν κατ’ ανάγκη σε συγκεκριμένη χώρα, όπως συμβαίνει όταν η διεύθυνση καταλήγει σε «.com», περίπτωση όπου εκλείπει το υπό κρίση κριτήριο συνδέσεως.

69.

Τέταρτον, δεν προκρίνω ούτε το κριτήριο του τόπου διαμονής του πελάτη ούτε το κριτήριο του τόπου της συνήθους διαμονής του πελάτη, διευκρινιζόμενου ότι οι δύο αυτοί τόποι δεν συμπίπτουν κατ’ ανάγκη, καθότι ενδέχεται ένα πρόσωπο να αναζητεί να αγοράσει υπηρεσία αερομεταφοράς εντός χώρας όπου δεν διαμένει συνήθως. Ακόμη και στην περίπτωση που ο πελάτης είναι εξοικειωμένος με τα ισχύοντα στους τόπους αυτούς νομίσματα, κατά τη γνώμη μου, τα κριτήρια αυτά δεν είναι κατάλληλα, δεδομένου ότι, όταν ο αερομεταφορέας θέτει την προσφορά του προς πώληση, δεν είναι σε θέση να προσδιορίσει τη χώρα όπου ευρίσκεται το κοινό που θα εκδηλώσει πράγματι το ενδιαφέρον του. Όπως αναφέρει το αιτούν δικαστήριο, τέτοια προσέγγιση θα επέβαλε στις αεροπορικές εταιρίες την υποχρέωση να εντοπίζουν εκ των προτέρων όλους τους δυνητικούς πελάτες και να αναγράφουν κάθε φορά διαφορετικούς αεροπορικούς ναύλους για τις επί μέρους νομισματικές ζώνες, πράγμα που, κατά τη γνώμη μου, συνιστά υπέρμετρο φόρτο υπό το πρίσμα του διττού σκοπού της επίμαχης διατάξεως.

70.

Πέμπτον, η θέση που υποστηρίζει η Verbraucherzentral ( 72 ) δεν με πείθει για τους ακόλουθους λόγους. Αφενός, διαπιστώνεται ότι ο κανονισμός 1008/2008 ουδόλως συνδέεται με τις διατάξεις του κανονισμού 593/2008, παρά το γεγονός ότι ο τελευταίος εκδόθηκε μερικούς μήνες πριν από τον πρώτο. Αφετέρου, κατά την άποψη της Verbraucherzentrale, βάσει του άρθρου 5, παράγραφος 2, του κανονισμού 593/2008, ελλείψει σχετικής επιλογής από τα μέρη, εφαρμοστέο δίκαιο είναι εκείνο της χώρας όπου ο επιβάτης έχει τη συνήθη διαμονή του, επομένως, κατά τη δημοσίευση των ναύλων πρέπει να χρησιμοποιείται το νόμισμα της χώρας αυτής, υπό την προϋπόθεση ότι είτε ο τόπος αναχωρήσεως είτε ο τόπος προορισμού της πτήσεως είναι επίσης εκεί. Ωστόσο, η ως άνω προσέγγιση προϋποθέτει ότι ο μελλοντικός επιβάτης έχει εντοπισθεί μέσω λογισμικού ή ότι δηλώνει συστηματικά τον τόπο της συνήθους διαμονής του προκειμένου να λάβει γνώση των προτεινομένων ναύλων, πράγμα που θα μπορούσε να προκαλέσει πρακτικά και ενδεχομένως και νομικά προβλήματα, ιδίως σε σχέση με την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, όπως υποστήριξε η Germanwings. Τέλος, η ερμηνεία που προτείνει η Verbraucherzentrale παραβλέπει ότι η παράγραφος 3 του ιδίου αυτού άρθρου 5 περιλαμβάνει συμπληρωματικό κανόνα εγγύτητας, ο οποίος ενδέχεται, στην πράξη, να έχει ως αποτέλεσμα τον προσδιορισμό διαφορετικής χώρας ( 73 ) και όχι μόνον αυτής στην οποία διαμένει ο επιβάτης.

71.

Κατά συνέπεια, στην περίπτωση που το Δικαστήριο κρίνει ότι το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού 1008/2008 επιβάλλει στους αερομεταφορείς να αναγράφουν τους αεροπορικούς τους ναύλους σε συγκεκριμένο εθνικό νόμισμα, πρέπει κατά τη γνώμη μου να δοθεί στο δεύτερο προδικαστικό ερώτημα η απάντηση ότι η διάταξη αυτή, σε συνδυασμό με το άρθρο 2, σημείο 18, του εν λόγω κανονισμού, δεν αντιτίθεται στο να αναγράφονται οι επίμαχοι ναύλοι στο ισχύον νόμισμα της χώρας του τόπου αναχωρήσεως της οικείας πτήσεως.

72.

Κατόπιν των προεκτεθέντων, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει στα προδικαστικά ερωτήματα που υπέβαλε το Bundesgerichtshof (Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο, Γερμανία) ως εξής:

Το άρθρο 23, παράγραφος 1, του κανονισμού (ΕΚ) 1008/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 24ης Σεπτεμβρίου 2008, σχετικά με κοινούς κανόνες εκμετάλλευσης των αεροπορικών γραμμών στην Κοινότητα, σε συνδυασμό με το άρθρο 2, σημείο 18, του εν λόγω κανονισμού, έχει την έννοια ότι οι αερομεταφορείς, όταν δημοσιεύουν τους αεροπορικούς τους ναύλους, δεν υποχρεούνται να τους αναγράφουν σε συγκεκριμένο εθνικό νόμισμα, σε περίπτωση που οι εν λόγω ναύλοι δεν αναγράφονται σε ευρώ.