1.

Συνάδει με το δίκαιο της Ένωσης η διατήρηση της ισχύος περιβαλλοντικού προγράμματος δράσης, το οποίο εκδόθηκε κατά τρόπο αντίθετο προς οδηγία διαδικαστικού χαρακτήρα, έως τη θέσπιση μέτρου αντικαταστάσεως, εφόσον το εν λόγω πρόγραμμα μεταφέρει στην εσωτερική έννομη τάξη το περιεχόμενο άλλης οδηγίας; Αυτό είναι, κατ’ ουσία, το ζήτημα το οποίο καλείται να διευκρινίσει το Δικαστήριο στην προκειμένη διαδικασία εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως.

2.

Συγκεκριμένα, το βελγικό Conseil d’État υπέβαλε προδικαστικό ερώτημα το οποίο αφορά τις συνέπειες της παραβάσεως διατάξεων της οδηγίας σχετικά με την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων ( 2 ) (στο εξής: οδηγία ΣΕΠΕ, όπου ΣΕΠΕ είναι τα αρχικά των λέξεων: στρατηγική εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων).

3.

Στην κύρια δίκη, δύο βελγικές ΜΚΟ, η Inter-Environnement Wallonie και η Terre wallonne, διαφωνούν με την Περιφέρεια της Βαλλονίας σχετικά με την ισχύ προγράμματος δράσης, το οποίο θέσπισε η Περιφέρεια προκειμένου να μεταφέρει στο εσωτερικό δίκαιο την οδηγία περί νιτρορύπανσης ( 3 ).

4.

Η οδηγία για τα νιτρικά και τα προγράμματα δράσεως που εκδίδονται βάσει της οδηγίας αυτής ρυθμίζουν την ενίσχυση των γεωργικών εκτάσεων με λίπασμα. Οι γεωργοί ενισχύουν τα εδάφη τους με λίπασμα όχι μόνον προκειμένου να υποβοηθήσουν την αύξηση των καλλιεργειών τους, αλλά και για να απομακρύνουν επίσης τις κοπριές των ζώων. Όταν μια εκμετάλλευση ρίχνει περισσότερη κοπριά από αυτήν που μπορούν να αξιοποιήσουν οι καλλιέργειες, τούτο έχει ως συνέπεια την υπερλίπανση, η οποία κατά κανόνα επιβαρύνει τους υδάτινους πόρους ( 4 ).

5.

Σε προγενέστερη διαδικασία εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως το Δικαστήριο διευκρίνισε ότι πρόγραμμα δράσης αυτού του είδους πρέπει να υποβάλλεται σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων κατά την οδηγία ΣΕΠΕ ( 5 ).

6.

Δεδομένου ότι το επίμαχο, εν προκειμένω, πρόγραμμα δράσης της Περιφέρειας της Βαλλονίας εκδόθηκε χωρίς να υποβληθεί στη σχετική εκτίμηση, το Conseil d’État καλείται να αποφασίσει αν το πρόγραμμα πρέπει να καταργηθεί. Κατά την αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως, η αναδρομική κατάργηση του προγράμματος δράσης θα ήταν η κανονική κύρωση για την παράβαση των διατάξεων της οδηγίας ΣΕΠΕ. Ωστόσο, τούτο θα είχε κατ’ ανάγκη ως αποτέλεσμα τη μη πλήρη μεταφορά της οδηγίας περί νιτρορύπανσης στην έννομη τάξη της Βαλλονίας. Στην πράξη, θα μπορούσαν να αρθούν οι περιορισμοί της χρήσεως λιπασμάτων, αλλά ενδεχομένως και τα δικαιώματα των γεωργών όσον αφορά την ενίσχυση των γεωργικών εκτάσεων τους με λίπασμα.

7.

Το αποτέλεσμα της καταργήσεως θα ήταν χρονικά περιορισμένο, καθόσον η Βαλλονία εξέδωσε, στο μεταξύ, νέο πρόγραμμα δράσης ( 6 ) ως προς το οποίο τηρήθηκαν οι διατάξεις της οδηγίας ΣΕΠΕ, όπως ισχυρίζεται τόσο το Βέλγιο όσο και η Επιτροπή. Επομένως, τίθεται το ζήτημα αν το προγενέστερο πρόγραμμα δράσης της Περιφέρειας της Βαλλονίας πρέπει να καταργηθεί αναδρομικώς όσον αφορά την περίοδο από την 15η Φεβρουαρίου 2007 έως την 6η Μαΐου 2011, ημερομηνία ενάρξεως της ισχύος του νέου προγράμματος.

8.

Το Conseil d’État ζητεί να διευκρινισθεί εάν

9.

Η Inter-Environnement Wallonie ASBL, η Terre wallonne ASBL, το Βασίλειο του Βελγίου, η Γαλλική Δημοκρατία και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέθεσαν γραπτές παρατηρήσεις. Πλην της Terre wallonne, οι μετέχοντες στη διαδικασία παρέστησαν κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση της 8ης Νοεμβρίου 2011.

10.

Οι σκοποί της οδηγίας ΣΕΠΕ καθορίζονται μεταξύ άλλων στο άρθρο 1:

«Στόχος της παρούσας οδηγίας είναι η υψηλού επιπέδου προστασία του περιβάλλοντος και η ενσωμάτωση περιβαλλοντικών ζητημάτων στην προετοιμασία και θέσπιση σχεδίων και προγραμμάτων με σκοπό την προώθηση βιώσιμης ανάπτυξης, εξασφαλίζοντας ότι, σύμφωνα με την παρούσα οδηγία, θα γίνεται εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων για ορισμένα σχέδια και προγράμματα που ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον.»

11.

Κατά την τέταρτη και την πέμπτη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας ΣΕΠΕ:

12.

Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι παρέλκει πλέον η απάντηση στην αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως κατόπιν της δημοσιεύσεως του νέου προγράμματος δράσης της Βαλλονίας. Εφόσον, δηλαδή, το Δικαστήριο δεν δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα υποθετικής φύσεως ( 7 ), στην προκειμένη περίπτωση η αίτηση θα έπρεπε να κριθεί απαράδεκτη.

13.

Εντούτοις, μετά από σχετικό ερώτημα του Δικαστηρίου, το Conseil d’État επισήμανε ότι η απάντηση στο προδικαστικό ερώτημα είναι αναγκαία προκειμένου να αποφανθεί επί της ενώπιον αυτού εκκρεμούς διαφοράς. Το νέο πρόγραμμα δράσης δεν έχει αναδρομική ισχύ. Συνεπώς, το Conseil d’État πρέπει να αποφασίσει αν θα κηρύξει άκυρο το προγενέστερο πρόγραμμα δράσης όσον αφορά τη χρονική περίοδο από την έκδοσή του έως την κατάργησή του από το νέο πρόγραμμα.

14.

Αυτά τα δεδομένα της συγκεκριμένης διαφοράς διακρίνουν την προκειμένη διαδικασία, ιδίως, από την υπόθεση Fluxys . Το αντικείμενο εκείνης της υποθέσεως αφορούσε το αν συνάδουν με το δίκαιο της Ένωσης συγκεκριμένες κανονιστικές ρυθμίσεις εσωτερικού δικαίου ( 8 ). Συναφώς, όμως, το Δικαστήριο διαπίστωσε μόνον ότι οι επίμαχες ρυθμίσεις είχαν καταργηθεί αναδρομικώς με σχετική απόφαση του βελγικού συνταγματικού δικαστηρίου ( 9 ) και, ως εκ τούτου, δεν μπορούσαν πλέον να τύχουν εφαρμογής στην κύρια δίκη. Αντιθέτως, εν προκειμένω, το Conseil d’État πρέπει να αποφασίσει αν το προγενέστερο πρόγραμμα δράσης πρέπει να κηρυχθεί άκυρο αναδρομικώς.

15.

Επομένως, πρέπει να δοθεί απάντηση στην αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως.

16.

Το Conseil d’État ζητεί να διευκρινισθεί εάν δύναται να διατάξει τη συνέχιση της εφαρμογής του προγράμματος δράσης της Βαλλονίας, το οποίο μεταφέρει στην εσωτερική έννομη τάξη την οδηγία περί νιτρορύπανσης, αλλά εκδόθηκε κατά τρόπο αντίθετο προς την οδηγία ΣΕΠΕ, έως τη θέσπιση μέτρου αντικαταστάσεως.

17.

Συναφώς, το Conseil d’État και οι μετέχοντες στη διαδικασία εξετάζουν επισταμένως την απόφαση Winner Wetten ( 10 ). Στην εν λόγω υπόθεση το ζήτημα ήταν αν τα εθνικά δικαστήρια μπορούν να διατάξουν την προσωρινή συνέχιση της εφαρμογής εθνικής κανονιστικής ρυθμίσεως περί τυχηρών παιγνίων, η οποία αντιβαίνει στις θεμελιώδεις ελευθερίες.

18.

Κατά κανόνα, λόγω της υπεροχής του δικαίου της Ένωσης, δεν εφαρμόζονται οι διατάξεις εσωτερικού δικαίου οι οποίες δεν συνάδουν με το δίκαιο της Ένωσης ( 11 ). Κατά την αρχή της αποτελεσματικής ένδικης προστασίας, οι ιδιώτες μπορούν να προβάλλουν αυτήν την υπεροχή και ενώπιον δικαστηρίου ( 12 ).

19.

Μόνον κατ’ εξαίρεση μπορεί το Δικαστήριο, κατ’ εφαρμογή της γενικής αρχής της ασφάλειας δικαίου που είναι συμφυής με την έννομη τάξη της Ένωσης, να αποφασίσει τον περιορισμό της δυνατότητας που έχει κάθε ενδιαφερόμενος να επικαλεσθεί μια διάταξη που αυτό έχει ερμηνεύσει προκειμένου να τεθούν υπό αμφισβήτηση έννομες σχέσεις που έχουν συναφθεί καλοπίστως. Παρόμοιος περιορισμός επιτρέπεται μόνο διά της αποφάσεως με την οποία το Δικαστήριο αποφαίνεται επί της αιτηθείσας ερμηνείας ( 13 ).

20.

Τα κράτη μέλη τα οποία μετείχαν στη διαδικασία σχετικά με την υπόθεση Winner Wetten υποστήριξαν, κατ’ ουσίαν, ότι η αναγνώριση μιας αρχής που επιτρέπει, σε εξαιρετικές περιστάσεις, την προσωρινή διατήρηση των αποτελεσμάτων ενός εθνικού κανόνα ο οποίος κρίνεται ως αντίθετος προς κανόνα του δικαίου της Ένωσης έχοντα άμεση εφαρμογή δικαιολογείται, κατ’ αναλογίαν, ενόψει της νομολογίας που έχει αναπτύξει το Δικαστήριο επί τη βάσει του άρθρου 264, παράγραφος 2, ΣΛΕΕ, για την προσωρινή διατήρηση των αποτελεσμάτων των πράξεων του δικαίου της Ένωσης, τις οποίες κήρυξε άκυρες δυνάμει του άρθρου 263 ΣΛΕΕ ή των οποίων διαπίστωσε το ανίσχυρο δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ ( 14 ).

21.

Εντούτοις, στην υπόθεση αυτή το Δικαστήριο δεν αποφάνθηκε αν μπορεί να ανασταλεί το αποτέλεσμα της υπεροχής του δικαίου της Ένωσης λόγω άλλων υπέρτερων συμφερόντων, καθόσον στην περίπτωση Winner Wetten απουσίαζαν οι επιτακτικοί λόγοι ασφάλειας δικαίου, οι οποίοι θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν αυτήν την αναστολή. Ωστόσο, τόνισε ότι μόνον το Δικαστήριο θα μπορούσε να καθορίσει τις προϋποθέσεις αυτής της αναστολής ( 15 ).

22.

Από τις επισημάνσεις αυτές στην απόφαση Winner Wetten το Βέλγιο, η Γαλλία και η Επιτροπή συνάγουν, εν προκειμένω, το συμπέρασμα ότι η απόφαση σχετικά με την προσωρινή συνέχιση της εφαρμογής του προγενέστερου προγράμματος δράσης μπορεί να στηριχθεί σε συγκριτική εκτίμηση.

23.

Εντούτοις, η απάντηση στο ερώτημα του Conseil d’État δεν προκύπτει από την απόφαση Winner Wetten και από τις παρόμοιες υποθέσεις ( 16 ). Εθνική κανονιστική ρύθμιση η οποία αντιβαίνει σε θεμελιώδεις ελευθερίες —ή σε οποιονδήποτε άλλον κανόνα του δικαίου της Ένωσης— παραβιάζει το δίκαιο της Ένωσης με κάθε νέα εφαρμογή του. Καταρχήν, λοιπόν, δεν επιτρέπεται να εφαρμοσθεί, καθόσον σε αντίθετη περίπτωση θα έθετε σε κίνδυνο την (ενιαία) εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης.

24.

Απεναντίας, η αποτυχία διενέργειας της απαιτούμενης εκτιμήσεως περιβαλλοντικών επιπτώσεων συνιστά, κατ’ αρχάς, ολοκληρωμένη παραβίαση του δικαίου της Ένωσης, η οποία δεν θα συνεχισθεί (υποχρεωτικώς) εάν εφαρμοσθεί το σχέδιο ή το πρόγραμμα. Εξάλλου, θα μπορούσε ενδεχομένως να θεσπισθεί το ίδιο ακριβώς μέτρο και μετά τη διενέργεια της σχετικής εκτιμήσεως.

25.

Κατά συνέπεια και αντιθέτως προς την άποψη ορισμένων μετεχόντων στη διαδικασία, δεν τίθεται ζήτημα υπεροχής μιας οδηγίας έναντι κάποιας άλλης ή κατά προτίμηση παραβάσεως των διατάξεων μίας εκ των δύο οδηγιών. Η παράβαση των διατάξεων της οδηγίας ΣΕΠΕ υφίσταται ήδη. Μόνον οι συνέπειές της μπορούν να περιορισθούν. Εάν όμως το προγενέστερο πρόγραμμα δράσης της Βαλλονίας, το οποίο μεταφέρει την οδηγία περί νιτρορύπανσης στην εσωτερική έννομη τάξη, κηρυσσόταν άκυρο ως αντίθετο προς την οδηγία ΣΕΠΕ, θα υφίστατο επιπροσθέτως και η παράβαση των διατάξεων άλλης οδηγίας.

26.

Γι’ αυτόν τον λόγο, τόσο η απόφαση Winner Wetten όσο και η υπεροχή του δικαίου της Ένωσης δεν συνιστούν την κατάλληλη βάση προκειμένου να δοθεί απάντηση στο ερώτημα του Conseil d’État.

27.

Αντιθέτως, πρέπει να χρησιμοποιηθούν οι αρχές της αποτελεσματικότητας και της ισοδυναμίας.

28.

Η υπεροχή του δικαίου της Ένωσης ρυθμίζει τις έννομες συνέπειες της συγκρούσεως κανόνων δικαίου επιβάλλοντας την απαγόρευση εφαρμογής του εθνικού δικαίου ( 17 ).

29.

Τουναντίον, το δίκαιο της Ένωσης δεν προβλέπει συγκεκριμένη διαδικασία όσον αφορά ρύθμιση η οποία θεσπίσθηκε χωρίς να έχει υποβληθεί στην απαιτούμενη κατά την οδηγία ΣΕΠΕ εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, αλλά δεν αντιβαίνει σε κανέναν κανόνα του δικαίου της Ένωσης από απόψεως περιεχομένου.

30.

Τόσο η οδηγία ΣΕΠΕ όσο και η οδηγία περί νιτρορύπανσης δεν περιλαμβάνουν ρυθμίσεις, ιδίως, όσον αφορά τις συνέπειες σφαλμάτων της διαδικασίας εκπονήσεως προγραμμάτων δράσης.

31.

Ωστόσο, σε σχέση με την οδηγία ΕΠΕΕ ( 18 ), το Δικαστήριο έχει επισημάνει ότι, δυνάμει της αρχής της καλόπιστης συνεργασίας την οποία προβλέπει το άρθρο 4, παράγραφος 3, ΣΛΕΕ, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να εξαλείφουν τις παράνομες συνέπειες της παραβιάσεως του δικαίου της Ένωσης ( 19 ). Η ίδια επισήμανση πρέπει να ισχύει και ως προς την οδηγία ΣΕΠΕ.

32.

Εφόσον δεν υφίσταται σχετική ρύθμιση στο πλαίσιο του δικαίου της Ένωσης, απόκειται στο εσωτερικό δίκαιο κάθε κράτους μέλους να καθορίσει τα αρμόδια δικαστήρια και να ρυθμίσει τις δικονομικές λεπτομέρειες των ενδίκων προσφυγών που αποσκοπούν στη διασφάλιση των δικαιωμάτων που οι πολίτες αντλούν από το δίκαιο της Ένωσης. Αυτοί οι διαδικαστικοί κανόνες δεν μπορούν να είναι λιγότερο ευνοϊκοί από εκείνους που αφορούν παρόμοιες προσφυγές της εσωτερικής έννομης τάξεως (αρχή της ισοδυναμίας) ούτε να καθιστούν αδύνατη ή υπερβολικά δυσχερή την άσκηση των δικαιωμάτων που χορηγεί το δίκαιο της Ένωσης (αρχή της αποτελεσματικότητας) ( 20 ).

33.

Η αρχή της ισοδυναμίας δεν θίγεται εν προκειμένω, καθόσον το Conseil d’État δύναται, όπως δηλώνει, να διατάξει την προσωρινή διατήρηση διατάξεων τις οποίες έχει κηρύξει ήδη άκυρες και σε υποθέσεις που άπτονται αμιγώς του εσωτερικού δικαίου ( 21 ).

34.

Εντούτοις, η αρχή της αποτελεσματικότητας θα μπορούσε να αποκλείει την προσωρινή συνέχιση της εφαρμογής του προγράμματος δράσης της Βαλλονίας. Κάθε περίπτωση στο πλαίσιο της οποίας τίθεται το ζήτημα αν ο εθνικός δικονομικός κανόνας καθιστά αδύνατη ή υπερβολικά δυσχερή την εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης πρέπει να αναλύεται λαμβάνοντας υπόψη τη θέση της διατάξεως αυτής στο σύνολο της διαδικασίας, την εξέλιξη και τις ιδιαιτερότητες της διαδικασίας ενώπιον των διαφόρων εθνικών Αρχών ( 22 ). Συναφώς, πρόκειται απλώς για το αποτέλεσμα ανά περίπτωση εκτιμήσεων, κατόπιν εξετάσεως όλου του ιδιαιτέρου πραγματικού και νομικού πλαισίου κάθε υποθέσεως, οι οποίες δεν μπορούν να μεταφερθούν αυτομάτως σε διαφορετικούς τομείς από τους τομείς εντός των οποίων εκδόθηκαν ( 23 ).

35.

Εν προκειμένω δεν καθίσταται αδύνατη η εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης: εάν εκδοθεί νέο πρόγραμμα δράσης τηρουμένης της οδηγίας ΣΕΠΕ, η άσκηση του δικαιώματος εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων με συμμετοχή του κοινού θα εξασφαλισθεί σε περίπτωση προσωρινής συνέχισης της εφαρμογής του προγενέστερου προγράμματος.

36.

Πρέπει όμως να εξετασθεί αν η προσωρινή συνέχιση της εφαρμογής του προγενέστερου προγράμματος δράσης θα καθιστούσε υπερβολικά δυσχερή την άσκηση του δικαιώματος εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

37.

Το δικαίωμα εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων δεν συνιστά απλώς διαδικαστικό στάδιο, αλλά, κατά το άρθρο 1 καθώς και την τέταρτη και πέμπτη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας ΣΕΠΕ, πρέπει να εξασφαλίζει ότι οι σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή των σχεδίων και προγραμμάτων θα λαμβάνονται υπόψη κατά την εκπόνησή τους. Η εκτίμηση μιας ευρύτερης δέσμης παραγόντων κατά τη λήψη αποφάσεων θα συμβάλλει, κατά κανόνα, σε πιο βιώσιμες και πιο αποτελεσματικές λύσεις.

38.

Επομένως, δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι το μέτρο το οποίο θεσπίσθηκε θα είχε πανομοιότυπο περιεχόμενο, εάν είχε υποβληθεί στην απαιτούμενη εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Αντιθέτως, μπορεί να θεωρηθεί ότι μέτρο το οποίο έχει υποβληθεί σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων είναι ευνοϊκότερο για την προστασία του περιβάλλοντος σε σύγκριση με μέτρο ως προς το οποίο έχει παραληφθεί η σχετική εκτίμηση. Το μέτρο αυτό θα είχε, ιδίως, λιγότερες δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον.

39.

Όπως υποστηρίζει η Επιτροπή, κατά την έκδοση προγραμμάτων δράσης βάσει της οδηγίας περί νιτρορύπανσης υφίστανται σχετικές δυνατότητες, καθόσον τα κράτη μέλη διαθέτουν ευχέρεια διαμορφώσεως όσον αφορά την εμβέλεια των μέτρων τα οποία πρέπει να θεσπίσουν. Κατά τη χρήση αυτής της ευχέρειας μπορούν να τύχουν εφαρμογής τα αποτελέσματα της εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

40.

Η άποψη ότι το μέτρο το οποίο έχει υποβληθεί σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων είναι ευνοϊκότερο για το περιβάλλον, συνηγορεί, κατ’ αρχάς, υπέρ της αναστολής εφαρμογής μέτρου το οποίο δεν πληροί αυτήν την προϋπόθεση, τουλάχιστον, μέχρι το μέτρο αυτό να υποβληθεί στη σχετική εκτίμηση. Ως εκ τούτου, το Δικαστήριο έχει επισημάνει ότι, παραδείγματος χάρη, η ανάκληση ή η αναστολή ήδη χορηγηθείσας αδείας προκειμένου να πραγματοποιηθεί (παραληφθείσα) αξιολόγηση των επιπτώσεων του οικείου σχεδίου στο περιβάλλον όπως προβλέπεται από την οδηγία ΕΠΕΕ, συνιστούν κατάλληλα μέτρα θεραπείας όσον αφορά την παράβαση των διατάξεων αυτής της οδηγίας ( 24 ).

41.

Αντίστοιχα με άλλες διαπιστώσεις οι οποίες αφορούν την οδηγία ΕΠΕΕ ( 25 ), η ανωτέρω επισήμανση μπορεί να εφαρμοσθεί και ως προς τα σχέδια και προγράμματα που συνιστούν προϋπόθεση για την εκτέλεση έργων τα οποία ενδέχεται να προκαλέσουν δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον. Όπως και στην περίπτωση αδείας σχεδίου [κατά την οδηγία ΕΠΕΕ], η ανάκληση ή η αναστολή σχεδίου ή προγράμματος θα απέτρεπε προσωρινώς την εκτέλεση έργων. Επομένως, τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν να προκαλέσουν δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον.

42.

Εντούτοις, αντιθέτως προς τις άδειες σχεδίων [κατά την οδηγία ΕΠΕΕ], τα σχέδια και τα προγράμματα μπορούν να συνιστούν τμήμα ιεραρχικής ακολουθίας ρυθμίσεων ή να αντικαθιστούν παλαιότερες ρυθμίσεις. Τα μέτρα αυτού του είδους υποκαθίστανται από γενικότερες ή παλαιότερες ρυθμίσεις σε περίπτωση που ανακληθούν ή ανασταλούν. Αυτές οι ρυθμίσεις όμως ενδέχεται να έχουν βαρύτερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις ( 26 ) από το μέτρο το οποίο θεσπίσθηκε κατά τρόπο παράτυπο. Εάν υφίσταται κίνδυνος πρόκλησης τέτοιων επιπτώσεων, η ανάκληση ή η αναστολή του επίμαχου μέτρου θα ήταν αντίθετη προς τους σκοπούς της οδηγίας ΣΕΠΕ.

43.

Συνεπώς, κατά τη δικαστική κρίση σχεδίων και προγραμμάτων τα οποία εκδόθηκαν χωρίς να υποβληθούν στην απαιτούμενη εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, πρέπει να εξετάζονται οι ρυθμίσεις οι οποίες θα τα υποκαταστήσουν σε περίπτωση ανακλήσεως ή αναστολής τους. Εάν οι ρυθμίσεις αυτές είναι δυσμενέστερες για το περιβάλλον από το επίμαχο μέτρο, το δικαστήριο μπορεί να διατάξει την προσωρινή συνέχιση της εφαρμογής του υφιστάμενου μέτρου έως τη θέσπιση μέτρου αντικαταστάσεως υποβληθέντος σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, χωρίς τούτη η απόφαση να συνιστά παραβίαση της αρχής της αποτελεσματικότητας.

44.

Ασφαλώς, η εν λόγω απόφαση προϋποθέτει ότι το εθνικό δικαστήριο είναι εν γένει αρμόδιο να διατάξει τη συνέχιση της εφαρμογής ρυθμίσεων οι οποίες θεσπίσθηκαν κατά τρόπο παράτυπο από διαδικαστικής απόψεως. Συναφώς, μπορεί να τεθεί το ζήτημα αν η αρμοδιότητα αυτή επιβάλλεται κατά το δίκαιο της Ένωσης, όταν το επίμαχο μέτρο άπτεται του δικαίου της Ένωσης. Ωστόσο, εν προκειμένω, παρέλκει η εξέταση αυτού του ζητήματος από το Δικαστήριο. Εξάλλου, το Conseil d’État διαθέτει την αναγκαία αρμοδιότητα ( 27 ).

45.

Τέλος, πρέπει να ληφθεί υπόψη, επίσης, ότι η προσωρινή συνέχιση της εφαρμογής προγενέστερου, παρατύπως θεσπισθέντος μέτρου μπορεί να ελαττώσει την πίεση όσον αφορά την αντικατάστασή του με νεότερο, το οποίο θα έχει υποβληθεί στην κατάλληλη εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Ασφαλώς, η αρχή της αποτελεσματικότητας θα θιγόταν, αν η θέσπιση μέτρου υποβληθέντος στην κατάλληλη εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων καθυστερούσε αδικαιολογήτως λόγω της συνέχισης της εφαρμογής του προγενέστερου μέτρου. Εν προκειμένω, παρέλκει επίσης η εξέταση των σχετικών κυρώσεων οι οποίες θα επιβάλλονταν κατά το δίκαιο της Ένωσης στην περίπτωση αυτή. Άλλωστε, είναι δεδομένο ότι έχει θεσπισθεί ήδη μέτρο αντικαταστάσεως, το οποίο, κατά το Βέλγιο και την Επιτροπή, έχει υποβληθεί στη δέουσα εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

46.

Στην προκειμένη περίπτωση επιβάλλεται η διαπίστωση ότι οι διατάξεις οι οποίες ίσχυαν πριν από την έκδοση του προγράμματος δράσης δεν πληρούσαν τις απαιτήσεις της οδηγίας περί νιτρορύπανσης ( 28 ). Αντιθέτως, κατά την Επιτροπή, το προγενέστερο πρόγραμμα ήταν σύμφωνο προς τις σχετικές απαιτήσεις της οδηγίας περί νιτρορύπανσης. Επομένως, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η συνέχιση της εφαρμογής του προγενέστερου προγράμματος δράσης συμβάλλει περισσότερο στην προστασία του περιβάλλοντος από τα νιτρικά κατάλοιπα σε σύγκριση με την κήρυξη της ακυρότητας του οικείου προγράμματος.

47.

Εντούτοις, μόνο στο πλαίσιο της διαδικασίας ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου μπορεί να διαπιστωθεί αν υφίστανται πράγματι τα ως άνω εκτιμώμενα πλεονεκτήματα, ιδίως, εάν υποβληθούν αιτιολογημένες ενστάσεις κατά των ρυθμίσεων του προγενέστερου προγράμματος δράσης.

48.

Επομένως, προτείνω στο Δικαστήριο να δώσει στην αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως την ακόλουθη απάντηση:

Σε περίπτωση που εθνικό δικαστήριο κρίνει σχέδιο ή πρόγραμμα το οποίο εκδόθηκε χωρίς να υποβληθεί στην απαιτούμενη κατά την οδηγία 2001/42/ΕΚ εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, πρέπει να εξετάζει τις ρυθμίσεις οι οποίες θα υποκαταστήσουν το επίμαχο μέτρο σε περίπτωση ανακλήσεως ή αναστολής του. Εάν οι ρυθμίσεις αυτές είναι δυσμενέστερες για το περιβάλλον από το επίμαχο μέτρο, το δικαστήριο μπορεί να διατάξει την προσωρινή συνέχιση της εφαρμογής του υφιστάμενου μέτρου έως τη θέσπιση μέτρου αντικαταστάσεως υποβληθέντος σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, χωρίς αυτή η απόφαση να συνιστά παραβίαση της αρχής της αποτελεσματικότητας.

Όσον αφορά τα προγράμματα δράσης βάσει της οδηγίας 91/676/ΕΟΚ, πρέπει κατά κανόνα να προτιμάται, αντί της άμεσης καταργήσεως, η προσωρινή συνέχιση της εφαρμογής προγράμματος το οποίο εκδόθηκε χωρίς να υποβληθεί σε εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και για το οποίο δεν εγείρεται καμία άλλη αμφιβολία.