EUR-Lex Access to European Union law
This document is an excerpt from the EUR-Lex website
Document 62008CC0428
Opinion of Mr Advocate General Mengozzi delivered on 9 March 2010. # Monsanto Technology LLC v Cefetra BV and Others. # Reference for a preliminary ruling: Rechtbank 's-Gravenhage - Netherlands. # Industrial and commercial property - Legal protection of biotechnological inventions - Directive 98/44/EC - Article 9 - Patent protecting a product containing or consisting of genetic information - Material incorporating the product - Protection - Conditions. # Case C-428/08.
Προτάσεις του γενικού εισαγγελέα Mengozzi της 9ης Μαρτίου 2010.
Monsanto Technology LLC κατά Cefetra BV και λοιπών.
Αίτηση για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως: Rechtbank 's-Gravenhage - Κάτω Χώρες.
Βιομηχανική και εμπορική ιδιοκτησία - Έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων - Οδηγία 98/44/ΕΚ- Άρθρο 9 - Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας με το οποίο κατοχυρώνεται ένα προϊόν που περιέχει γενετική πληροφορία ή που συνίσταται σε γενετική πληροφορία - Υλικό στο οποίο είναι ενσωματωμένο το προϊόν - Προστασία - Προϋποθέσεις.
Υπόθεση C-428/08.
Προτάσεις του γενικού εισαγγελέα Mengozzi της 9ης Μαρτίου 2010.
Monsanto Technology LLC κατά Cefetra BV και λοιπών.
Αίτηση για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως: Rechtbank 's-Gravenhage - Κάτω Χώρες.
Βιομηχανική και εμπορική ιδιοκτησία - Έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων - Οδηγία 98/44/ΕΚ- Άρθρο 9 - Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας με το οποίο κατοχυρώνεται ένα προϊόν που περιέχει γενετική πληροφορία ή που συνίσταται σε γενετική πληροφορία - Υλικό στο οποίο είναι ενσωματωμένο το προϊόν - Προστασία - Προϋποθέσεις.
Υπόθεση C-428/08.
Συλλογή της Νομολογίας 2010 I-06765
ECLI identifier: ECLI:EU:C:2010:128
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑ
PAOLO MENGOZZI
της 9ης Μαρτίου 2010 (1)
Υπόθεση C‑428/08
Monsanto Technology LLC
κατά
Cefetra BV κ.λπ.
[αίτηση του Rechtbank ‘s‑Gravenhage (Κάτω Χώρες) για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως]
«Έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων – Οδηγία 98/44/ΕΚ – Δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σχετικά με γενετική πληροφορία»
1. Το Δικαστήριο είχε μέχρι τώρα λίγες ευκαιρίες να ασχοληθεί με την οδηγία για την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων. Ωστόσο, η παρούσα υπόθεση θα του δώσει τη δυνατότητα να διευκρινίσει ορισμένα σημαντικά σημεία όσον αφορά την προστασία που πρέπει να αναγνωριστεί, στην Ένωση, στα διπλώματα ευρεσιτεχνίας που χορηγούνται στον τομέα αυτόν, του οποίου η σημασία είναι σήμερα αδύνατον να υποτιμηθεί.
I – Κανονιστικό πλαίσιο
A – Η Συμφωνία TRIPs
2. Η Συμφωνία για τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας στον τομέα του εμπορίου (2) (στο εξής: Συμφωνία TRIPs) ορίζει, στα άρθρα της 27 και 30, τα εξής:
«Άρθρο 27
Αντικείμενο των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας
1. Με την επιφύλαξη των διατάξεων των παραγράφων 2 και 3, διπλώματα ευρεσιτεχνίας είναι δυνατό να απονέμονται για οποιαδήποτε εφεύρεση, είτε αυτή αφορά κάποιο προϊόν είτε αφορά κάποια μέθοδο, σε όλους τους τομείς της τεχνολογίας, υπό την προϋπόθεση ότι η εφεύρεση είναι νέα, ότι στηρίζεται σε κάποια επινόηση και ότι είναι ικανή να αποτελέσει αντικείμενο βιομηχανικής εφαρμογής. Με την επιφύλαξη του άρθρου 65, παράγραφος 4, του άρθρου 70, παράγραφος 8, και της παραγράφου 3 του παρόντος άρθρου, η απονομή διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και η αναγνώριση των δικαιωμάτων που απορρέουν από διπλώματα ευρεσιτεχνίας πραγματοποιούνται χωρίς διακρίσεις όσον αφορά τον τόπο εφεύρεσης, τον τεχνολογικό τομέα ή το κατά πόσον τα οικεία προϊόντα είναι εισαγόμενα ή εγχωρίως παραγόμενα.
2. Τα μέλη δύνανται να αρνούνται την απονομή διπλώματος ευρεσιτεχνίας αναφορικά με μια εφεύρεση, όταν η παρεμπόδιση της εμπορικής εκμετάλλευσης της εφεύρεσης αυτής στο έδαφός τους επιβάλλεται για λόγους προστασίας της δημόσιας τάξης ή ηθικής, συμπεριλαμβανομένης της ανάγκης προστασίας της ζωής ή της υγείας των ανθρώπων, των ζώων και των φυτών ή της αποτροπής πρόκλησης σοβαρής ζημίας στο περιβάλλον, υπό την προϋπόθεση ότι η άρνηση αυτή δεν στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στο γεγονός ότι η εκμετάλλευση της εφεύρεσης απαγορεύεται βάσει της νομοθεσίας του οικείου μέλους.
3. Τα μέλη δύνανται επίσης να αρνούνται την απονομή διπλώματος ευρεσιτεχνίας αναφορικά με:
α) διαγνωστικές, θεραπευτικές και χειρουργικές μεθόδους, οι οποίες προορίζονται για ανθρώπους ή ζώα·
β) φυτά και ζώα, πλην των μικροοργανισμών, καθώς και βιολογικών κατά βάση μεθόδων για την παραγωγή φυτών ή ζώων, με εξαίρεση τις μη βιολογικές και τις μικροβιολογικές μεθόδους. Εντούτοις, τα μέλη παρέχουν προστασία σε φυτικές ποικιλίες, είτε με την απονομή διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας είτε με την εφαρμογή κάποιου αποτελεσματικού συστήματος που καθιερώνουν ειδικά για τον σκοπό αυτό, ή ακόμη με συνδυασμό των ανωτέρω. Οι διατάξεις της παρούσας παραγράφου επανεξετάζονται τέσσερα έτη μετά την ημερομηνία έναρξης ισχύος της Συμφωνίας για τον ΠΟΕ.»
«Άρθρο 30
Εξαιρέσεις στα απονεμόμενα δικαιώματα
Τα μέλη δύνανται να θεσπίζουν περιορισμένης έκτασης εξαιρέσεις στα αποκλειστικά δικαιώματα που απορρέουν από τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, υπό τον όρο ότι οι εξαιρέσεις αυτές δεν συνεπάγονται υπέρμετρους περιορισμούς για την κανονική εκμετάλλευση της ευρεσιτεχνίας και δεν θίγουν σε υπερβολικό βαθμό τα νόμιμα συμφέροντα του κυρίου του διπλώματος ευρεσιτεχνίας, λαμβανομένων υπόψη των νόμιμων συμφερόντων τυχόν τρίτων.»
B – Η οδηγία 98/44/ΕΚ
3. Η οδηγία 98/44/ΕΚ (3) (στο εξής: οδηγία) εκθέτει, στις αιτιολογικές της σκέψεις, τα εξής:
«Εκτιμώντας: […]
(3) ότι η αποτελεσματική και εναρμονισμένη προστασία σε όλα τα κράτη μέλη είναι συσιαστικής σημασίας για τη διατήρηση και την ενθάρρυνση των επενδύσεων στον τομέα της βιοτεχνολογίας·
[…]
(5) ότι υφίστανται διαφορές στον τομέα της προστασίας των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων μεταξύ των νομοθεσιών και των πρακτικών των διαφόρων κρατών μελών· ότι οι διαφορές αυτές μπορούν να παρεμβάλουν εμπόδια στις συναλλαγές και να παρεμποδίσουν, κατ’ αυτόν τον τρόπο, τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς·
(6) ότι οι διαφορές αυτές μπορεί κάλλιστα να αυξηθούν στο βαθμό που τα κράτη μέλη θεσπίζουν νέες και διαφορετικές νομοθεσίες και διοικητικές πρακτικές, ή η ερμηνεία τους από τη νομολογία των κρατών μελών εξελίσσεται διαφορετικά·
(7) ότι η ανομοιογενής εξέλιξη των εθνικών νομοθεσιών σχετικά με τη νομική προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων στην Κοινότητα μπορεί να αποθαρρύνει ακόμη περισσότερο τις εμπορικές συναλλαγές σε βάρος της βιομηχανικής ανάπτυξης των εν λόγω εφευρέσεων και της εύρυθμης λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς·
(8) ότι η έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων δεν απαιτεί τη θέσπιση ειδικού δικαίου που να υποκαθιστά το εθνικό δίκαιο για την ευρεσιτεχνία· ότι το εθνικό δίκαιο για την ευρεσιτεχνία παραμένει το βασικό σημείο αναφοράς για την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων, υπό την προϋπόθεση ότι πρέπει να προσαρμοσθεί ή να συμπληρωθεί σε ορισμένα σημεία προκειμένου να ληφθούν υπόψη καταλλήλως οι τεχνολογικές εξελίξεις που χρησιμοποιούν βιολογικό υλικό, αλλά παρ’ όλα ταύτα πληρούν τα κριτήρια για την κατοχύρωση με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας·
[…]
(22) ότι η συζήτηση για τη δυνατότητα κατοχύρωσης με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας των ακολουθιών ή των μερικών ακολουθιών γονιδίων οδηγεί σε διχογνωμίες· ότι, σύμφωνα με την παρούσα οδηγία, πρέπει να εφαρμοσθούν για τη χορήγηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας για εφευρέσεις που αφορούν τις εν λόγω ακολουθίες ή μερικές ακολουθίες τα ίδια κριτήρια κατοχύρωσης με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας με εκείνα που ισχύουν στους υπολοίπους τομείς της τεχνολογίας, δηλαδή καινοτομία, εφευρετική δραστηριότητα και βιομηχανική εφαρμογή· ότι η βιομηχανική εφαρμογή μιας ακολουθίας ή μερικής ακολουθίας πρέπει να εκτίθεται συγκεκριμένα στην αίτηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας, όπως κατατίθεται·
(23) ότι μια απλή ακολουθία τμημάτων του DNA χωρίς ένδειξη λειτουργίας δεν περιέχει κανόνα για τεχνικές ενέργειες· ότι, ως εκ τούτου, δεν συνιστά εφεύρεση που μπορεί να κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας·
(24) ότι, προκειμένου να τηρείται το κριτήριο της βιομηχανικής εφαρμογής, είναι απαραίτητο, στην περίπτωση που μία ακολουθία ή μερική ακολουθία γονιδίου χρησιμοποιείται για την παραγωγή πρωτεΐνης ή μερικής πρωτεΐνης, να προσδιορισθεί ποια πρωτεΐνη ή μερική πρωτεΐνη παράγεται και ποια λειτουργία εξυπηρετεί·
[…]».
4. Το άρθρο 1 της οδηγίας ορίζει:
«1. Τα κράτη μέλη προστατεύουν τις βιοτεχνολογικές εφευρέσεις στο πλαίσιο του εθνικού τους δικαίου περί ευρεσιτεχνίας. Τα κράτη μέλη προσαρμόζουν, εφόσον χρειασθεί, το εθνικό τους δίκαιο περί ευρεσιτεχνίας, προκειμένου να ληφθούν υπόψη οι διατάξεις της παρούσας οδηγίας.
2. Η παρούσα οδηγία δεν επηρεάζει τις υποχρεώσεις των κρατών μελών που απορρέουν από διεθνείς συμβάσεις, και ιδίως από τη συμφωνία TRIPS και τη σύμβαση για τη βιολογική ποικιλομορφία.»
5. Το άρθρο 5 της οδηγίας ορίζει:
«[…]
3. Η βιομηχανική εφαρμογή μιας ακολουθίας ή μερικής ακολουθίας ενός γονιδίου πρέπει να αναφέρεται συγκεκριμένα στην αίτηση για χορήγηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας.»
6. Το άρθρο 9 της οδηγίας έχει ως εξής:
«Η προστασία που παρέχει το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σε ένα προϊόν το οποίο περιέχει ή αποτελείται από γενετικές πληροφορίες εκτείνεται σε κάθε ύλη, με την επιφύλαξη του άρθρου 5, παράγραφος 1, στην οποία ενσωματώνεται το προϊόν και στην οποία περιέχονται και ασκούν τις λειτουργίες τους οι σχετικές γενετικές πληροφορίες.»
Γ – Η εθνική ρύθμιση
7. Ο ολλανδικός νόμος περί διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (Rijksoctrooiwet 1995), όπως τροποποιήθηκε στη συνέχεια, μεταφέρει το άρθρο 9 της οδηγίας ως εξής:
«Άρθρο 53a
[…]
3. Όσον αφορά ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σχετικά με προϊόν το οποίο περιέχει μια γενετική πληροφορία ή συνίσταται σε μια γενετική πληροφορία, το αποκλειστικό δικαίωμα εκτείνεται, τηρουμένου του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο b, σε κάθε υλικό στο οποίο ενσωματώνεται το προϊόν και στο οποίο περιέχεται και επιτελεί τη λειτουργία της η γενετική πληροφορία.»
II – Το ιστορικό της διαφοράς και τα προδικαστικά ερωτήματα
8. Η εταιρία Monsanto είναι κάτοχος ενός ευρωπαϊκού διπλώματος ευρεσιτεχνίας που χορηγήθηκε στις 19 Ιουνίου 1996 σχετικά με μια γενετική ακολουθία η οποία, αν εισαχθεί στο DNA ενός φυτού σόγιας, το καθιστά ανθεκτικό έναντι του glyphosate, ενός ζιζανιοκτόνου που παράγεται από την ίδια εταιρία και τίθεται στο εμπόριο υπό την ονομασία «Roundup».
9. Τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά σόγιας (η λεγόμενη «σόγια RR», δηλαδή «Roundup ready») καλλιεργούνται σε διάφορες χώρες του κόσμου, αλλά όχι στο έδαφος της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Το πλεονέκτημα της χρησιμοποιήσεως γενετικώς τροποποιημένης σόγιας συνίσταται, για τους γεωργούς, στη δυνατότητα χρησιμοποιήσεως του ζιζανιοκτόνου Roundup χωρίς φόβο να βλαβεί η καλλιέργεια της σόγιας.
10. Στην Αργεντινή η σόγια RR καλλιεργείται σε ευρεία κλίμακα και αποτελεί σημαντικό εξαγώγιμο προϊόν. Ωστόσο, στην Αργεντινή η Monsanto δεν έχει, για λόγους που συνδέονται με το εσωτερικό δίκαιο, δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σχετικά με τη γενετική ακολουθία η οποία χαρακτηρίζει το σχετικό φυτό.
11. Οι εναγόμενες εταιρίες στην κύρια δίκη εισήγαγαν, το 2005 και το 2006, ορισμένα φορτία αλεύρου σόγιας προελεύσεως Αργεντινής. Η ανάλυση δειγμάτων του αλεύρου, την οποία ζήτησε η Monsanto, απεκάλυψε την παρουσία ιχνών του χαρακτηριστικού DNA της σόγιας RR. Κατόπιν αυτού, δεν αμφισβητείται ότι το εισηγμένο άλευρο, το οποίο εκφορτώθηκε στον λιμένα του Άμστερνταμ και προοριζόταν για την παρασκευή ζωοτροφών, παρήχθη στην Αργεντινή με τη χρησιμοποίηση γενετικώς τροποποιημένης σόγιας για την οποία η Monsanto έχει ευρωπαϊκό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας.
12. Η Monsanto ενήγαγε τους εισαγωγείς ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, θεωρώντας τους υπεύθυνους για προσβολή της ευρεσιτεχνίας της.
13. Το εθνικό δικαστήριο, θεωρώντας την ερμηνεία της οδηγίας αναγκαία για να μπορέσει να λύσει τη διαφορά, ανέστειλε τη διαδικασία και έθεσε στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:
«1) Πρέπει το άρθρο 9 της οδηγίας […] να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι επίκληση της παρεχόμενης από το άρθρο αυτό προστασίας μπορεί να γίνει και σε μια κατάσταση όπως στην παρούσα δίκη, όπου το προϊόν (η ακολουθία DNΑ) αποτελεί μέρος μιας ουσίας (αλεύρου σόγιας) η οποία εισήχθη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο χρονικό σημείο της φερόμενης προσβολής του δικαιώματος ευρεσιτεχνίας δεν επιτελούσε τη λειτουργία του, αλλά την είχε επιτελέσει (στο φυτό σόγια) ή, αφότου απομονωθεί από την ουσία αυτή και εισαχθεί στο κύτταρο ενός οργανισμού, δύναται να επιτελέσει ξανά τη λειτουργία του;
2) Λαμβανομένου ως αφετηρίας ότι στο άλευρο σόγιας που η Cefetra και η ACTI εισήγαγαν στην Κοινότητα υπάρχει η προστατευόμενη ακολουθία DNΑ της αξιώσεως 6 του διπλώματος ευρεσιτεχνίας με αριθ. EP 0 546 090 και λαμβανομένου υπόψη ότι το DNΑ είναι κατά το άρθρο 9 της οδηγίας […] ενσωματωμένο σε άλευρο σόγιας και ότι εκεί δεν επιτελεί τη λειτουργία του, εμποδίζει η προβλεπόμενη από την οδηγία αυτή, και ειδικότερα από το άρθρο της 9, προστασία ενός διπλώματος ευρεσιτεχνίας για βιολογικό υλικό το να παρέχει (παράλληλα) η εθνική νομοθεσία περί ευρεσιτεχνίας απόλυτη προστασία σε αυτό καθ’ εαυτό το προϊόν (το DNΑ), ανεξάρτητα από το αν το DNΑ επιτελεί τη λειτουργία του, οπότε πρέπει η προστασία του άρθρου 9 να θεωρηθεί εξαντλητική στην προβλεπόμενη από το άρθρο αυτό κατάσταση όπου το προϊόν συνίσταται σε μια γενετική πληροφορία ή περιέχει μια τέτοια πληροφορία και είναι ενσωματωμένο σε ένα υλικό στο οποίο περιέχεται η γενετική πληροφορία;
3) Έχει για την απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα σημασία το ότι το με αριθμό EP 0 546 090 δίπλωμα ευρεσιτεχνίας ζητήθηκε και χορηγήθηκε (στις 19 Ιουνίου 1996) πριν εκδοθεί η οδηγία […] και ότι τέτοια απόλυτη προστασία του προϊόντος προβλεπόταν από την εθνική νομοθεσία περί ευρεσιτεχνίας πριν εκδοθεί η οδηγία αυτή;
4) Δύναται το Δικαστήριο κατά την απάντηση στα πιο πάνω ερωτήματα να λάβει υπόψη τη [Συμφωνία TRIPs], και ειδικότερα τα άρθρα της 27 και 30;»
III – Προκαταρκτικές σκέψεις
14. Στην παρούσα υπόθεση, όπως είδαμε, για να ανακεφαλαιώσω γρήγορα τα πραγματικά περιστατικά, η Monsanto στρέφεται μόνο κατά εισαγωγέων αλεύρου σόγιας προελεύσεως Αργεντινής. Τούτο οφείλεται στο ότι, όπως δέχθηκε η ίδια η Monsanto, στο κράτος αυτό δεν έχει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για τη σόγια RR. Αντιθέτως προς την Αργεντινή, σε άλλες χώρες παραγωγούς σόγιας, όπως π.χ. στη Βραζιλία, η εταιρία αυτή λαμβάνει αμοιβή για τη χρησιμοποίηση της εφευρέσεώς της, χάρη στην προστασία την οποία διασφαλίζουν το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας ή συμφωνίες με τους γεωργούς.
15. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η επιλογή να περιοριστούν σε προϊόντα προελεύσεως Αργεντινής οι δικαστικές ενέργειες στο έδαφος της Ενώσεως είναι απλώς και μόνο μια απόφαση εμπορικής πολιτικής της εταιρίας Monsanto. Πράγματι, αν το Δικαστήριο διαπιστώσει ότι η Monsanto δύναται στο έδαφος της Ευρωπαϊκής Ενώσεως να επικαλεστεί δικαιώματα όσον αφορά το άλευρο σόγιας προελεύσεως Αργεντινής, τίποτα δεν θα μπορέσει να την εμποδίσει στη συνέχεια να επικαλεστεί ανάλογα δικαιώματα όσον αφορά άλευρα προελεύσεως άλλων χωρών. Συγκεκριμένα, η αρχή της αναλώσεως έχει εφαρμογή μόνο μετά την πρώτη είσοδο ενός προϊόντος στο έδαφος της Ενώσεως με τη συγκατάθεση του κατόχου του διπλώματος ευρεσιτεχνίας (4).
16. Κατά συνέπεια, η ερμηνεία που πρέπει να δοθεί από το Δικαστήριο θα εφαρμόζεται, γενικά, σε όλες τις περιπτώσεις όπου εισάγεται στο έδαφος της Ενώσεως προϊόν που προέρχεται από τη μεταποίηση, σε τρίτο κράτος, ενός γενετικώς τροποποιημένου φυτού σχετικά με το οποίο υπάρχει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας στο έδαφος της Ευρωπαϊκής Ενώσεως.
IV – Επί του πρώτου προδικαστικού ερωτήματος
A – Προκαταρκτικές παρατηρήσεις
17. Με το πρώτο προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί από το Δικαστήριο να διευκρινίσει αν, σε μια υπόθεση όπως αυτή της κύριας δίκης, το άρθρο 9 της οδηγίας προστατεύει τη Monsanto και στην περίπτωση όπου η γενετική ακολουθία δεν επιτελεί τώρα τη λειτουργία της, αλλά την επιτέλεσε στο παρελθόν ή μπορεί να την επιτελέσει στο μέλλον.
18. Εκ πρώτης όψεως, το ερώτημα θα μπορούσε να νοηθεί υπό την έννοια ότι περιορίζεται στο πρόβλημα του χρόνου του ρήματος που χρησιμοποιήθηκε στο άρθρο 9 της οδηγίας, το οποίο, όπως είδαμε, διασφαλίζει την περιγραφόμενη από το ίδιο προστασία μόνον αν οι γενετικές πληροφορίες «ασκούν τη λειτουργία τους». Στην περίπτωση αυτή, η απάντηση θα μπορούσε να περιοριστεί στο να σημειωθεί ότι η διάταξη χρησιμοποιεί ενεστώτα, οπότε ουδόλως ασκεί επιρροή το γεγονός ότι η κατοχυρωμένη με ευρεσιτεχνία γενετική ακολουθία επιτέλεσε τη λειτουργία της στο παρελθόν ή μπορεί να την επιτελέσει στο μέλλον (5). Για την εφαρμογή του άρθρου 9, κάθε χρονικό σημείο πρέπει να θεωρείται αυτοτελώς. Μόνον η «ενεστώσα» επιτέλεση της λειτουργίας καθιστά εφαρμοστέα την πιο πάνω διάταξη. Σε μια κατάσταση όπου δεν επιτελείται η λειτουργία, δεν μπορεί να υπάρξει παράβαση του άρθρου 9: φυσικά, στο χρονικό σημείο που η ακολουθία θα ξαναρχίσει να επιτελεί τη λειτουργία της, πάλι θα ισχύσει η προστασία του άρθρου 9.
19. Προς αυτή την κατεύθυνση βαίνουν οι απαντήσεις στο πρώτο προδικαστικό ερώτημα που πρότειναν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις, εξαιρουμένης της Monsanto. Ακριβώς προς αυτή την κατεύθυνση προτείνω και εγώ να δοθεί απάντηση στο αιτούν δικαστήριο, αν το Δικαστήριο θελήσει να αντιμετωπίσει το ερώτημα με τον στενό τρόπο που ανέφερα.
20. Ωστόσο, θεωρώ ότι η στενή ερμηνεία του ερωτήματος είναι λάθος και ότι, για να δοθεί προσήκουσα απάντηση στο αιτούν δικαστήριο, είναι αναγκαίο να ερμηνευθεί το άρθρο 9 στο πλαίσιο ολόκληρης της οδηγίας και στο πλαίσιο της προστασίας που η οδηγία παρέχει στα διπλώματα ευρεσιτεχνίας για βιοτεχνολογικές εφευρέσεις. Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονηθεί ότι, τόσο με τις γραπτές παρατηρήσεις της όσο και κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, η Monsanto επέμεινε στο ότι, κατ’ αυτήν, η προστασία της ευρεσιτεχνίας που δικαιούται να επικαλεστεί δεν απορρέει από το άρθρο 9 της οδηγίας, αλλά από την «κλασική» προστασία που κατά το παραδοσιακό δίκαιο της ευρεσιτεχνίας και κατά την ίδια την οδηγία πρέπει να αναγνωρίζεται σε αυτή καθ’ εαυτήν τη γενετική ακολουθία. Με άλλα λόγια, κατά τη Monsanto, η ακολουθία DNA, νοούμενη ως χημική ουσία, είναι το αντικείμενο των δικαστικών της ενεργειών στις Κάτω Χώρες. Η Monsanto υποστηρίζει ότι δεν προβάλλει καμία αξίωση σχετικά με το άλευρο: αν το κατοχυρωμένο με ευρεσιτεχνία DNA δεν περιεχόταν πλέον στο άλευρο, η Monsanto ισχυρίζεται ότι δεν θα είχε κανένα λόγο να εναγάγει τους εισαγωγείς.
B – Επί της προστασίας βάσει του σκοπού
21. Επομένως, το πραγματικό ζήτημα που πρέπει να λυθεί, για να δοθεί πλήρης απάντηση στο αιτούν δικαστήριο, είναι αν, σε μια περίπτωση όπως η παρούσα, υπάρχει η κλασική προστασία της ευρεσιτεχνίας για αυτή καθ’ εαυτήν τη γενετική πληροφορία. Δηλαδή, πρέπει να καθοριστεί αν η γενετική πληροφορία προστατεύεται ως χημική ένωση ακόμη και όταν βρίσκεται, ως ένα είδος «καταλοίπου», εντός ενός προϊόντος που είναι το αποτέλεσμα της μεταποιήσεως του βιολογικού προϊόντος (εν προκειμένω, των φυτών σόγιας) στο οποίο η ακολουθία επιτελούσε τη λειτουργία της.
22. Θα μπορούσε κανείς να νομίσει ότι το πρόβλημα αυτό είναι άσχετο, θεωρώντας ότι εν προκειμένω επίμαχο είναι απλώς και μόνο το άλευρο, και όχι αυτό καθ’ εαυτό το DNA όπως είναι ενσωματωμένο στο άλευρο. Ωστόσο, η λύση αυτή δεν μου φαίνεται ικανοποιητική: συγκεκριμένα, από φυσικής απόψεως, δεν χωρεί αμφιβολία ως προς το ότι το DNA που αποτελεί αντικείμενο της ευρεσιτεχνίας μπορεί να εντοπιστεί στο άλευρο και ως προς το ότι, εκ των πραγμάτων, και αυτό εισήχθη στο έδαφος της Ενώσεως.
23. Εξαιρουμένων της Monsanto και της Ιταλικής Κυβερνήσεως, οι υπόλοιποι που υπέβαλαν παρατηρήσεις δεν έλαβαν θέση επί του συγκεκριμένου αυτού προβλήματος, ούτε αφότου, κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, ρητώς κλήθηκαν να το πράξουν. Η προσοχή τους επικεντρώθηκε μόνο στο άλευρο.
24. Κατά τη Monsanto, όπως είδαμε, ανεξαρτήτως της ενδεχόμενης προστασίας του αλεύρου (που δεν διεκδικεί η εταιρία αυτή), η προστασία που διασφαλίζεται από το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας καλύπτει αυτή καθ’ εαυτήν την ακολουθία DNA. Η προστασία αυτή δεν απορρέει από το άρθρο 9 της οδηγίας, αλλά από τις γενικές της διατάξεις, οι οποίες αφήνουν άθικτο το κοινό δίκαιο της ευρεσιτεχνίας. Η μόνη λειτουργία του άρθρου 9 είναι να επεκτείνει, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, τη βασική αυτή προστασία. Ωστόσο, ανεξαρτήτως της δυνατότητας εφαρμογής του άρθρου 9, η βασική προστασία συνεχίζει να ισχύει υπέρ αυτής καθ’ εαυτήν της ακολουθίας DNA.
25. Αντιθέτως, κατά την Ιταλική Κυβέρνηση, στο χρονικό σημείο που μια ακολουθία DNA βρίσκεται σε άλλο υλικό, ισχύει λιγότερο η κλασική προστασία της ευρεσιτεχνίας, και έχει εφαρμογή, εφόσον πληρούνται οι σχετικές προϋποθέσεις, μόνον η αναγνωριζόμενη από το άρθρο 9 προστασία των προϊόντων που ενσωματώνουν άλλα υλικά.
26. Μολονότι η άποψη της Ιταλικής Κυβερνήσεως είναι ενδιαφέρουσα, δεν νομίζω ότι μπορώ να τη συμμεριστώ. Συγκεκριμένα, πρέπει να σημειωθεί ότι, γενικά, η οδηγία ισχύει παραπλεύρως του προϋπάρχοντος δικαίου της ευρεσιτεχνίας. Βλ., π.χ., στην ίδια κατεύθυνση την όγδοη αιτιολογική σκέψη. Είναι αλήθεια ότι η ίδια η οδηγία, στο άρθρο της 1, προβλέπει τη δυνατότητα να τροποποιηθούν τα εθνικά δίκαια της ευρεσιτεχνίας για να γίνουν συμβατά με τις συγκεκριμένες διατάξεις της εν λόγω κοινοτικής ρυθμίσεως. Ωστόσο, λείπει οποιοδήποτε στήριγμα σε νομοθετικό κείμενο για να υποστηριχθεί η ερμηνεία της Ιταλικής Κυβερνήσεως. Δεν πρέπει να λησμονηθεί ότι, βάσει του κοινού δικαίου της ευρεσιτεχνίας, το γεγονός ότι, γενικά, μια εφεύρεση είναι ενσωματωμένη σε άλλο προϊόν δεν φαλκιδεύει την προστασία που αναγνωρίζεται στην εφεύρεση αυτή.
27. Αντιθέτως, νομίζω ότι είναι αναντίρρητο ότι το άρθρο 9 της οδηγίας αποτελεί κανόνα διευρύνσεως της προστασίας της ευρεσιτεχνίας. Συγκεκριμένα, το άρθρο αυτό λαμβάνει ως αφετηρία ότι το κατοχυρωμένο με ευρεσιτεχνία DNA προστατεύεται αυτό καθ’ εαυτό, και επεκτείνει, σε ορισμένες περιπτώσεις, την αναγνωριζόμενη σε αυτό προστασία και στο «υλικό» στο οποίο βρίσκεται η γενετική ακολουθία, υπό την προϋπόθεση ότι επιτελεί τη λειτουργία της. Εφόσον δεν αμφισβητείται ότι, στο άλευρο σόγιας, η κατοχυρωμένη με ευρεσιτεχνία γενετική ακολουθία δεν επιτελεί κάποια λειτουργία, από τη στιγμή που η ακολουθία αυτή είναι μόνο ένα κατάλοιπο δεν μπορεί να γίνει επίκληση της πρόσθετης προστασίας που διασφαλίζεται από το άρθρο 9.
28. Ωστόσο, πρέπει ακόμη να εξακριβωθεί αν, όπως υποστηρίζει η Monsanto, η γενετική ακολουθία προστατεύεται εδώ αυτή καθ’ εαυτήν, σύμφωνα με τις γενικές διατάξεις περί ευρεσιτεχνίας. Το συγκεκριμένο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί είναι να καθοριστεί πότε μια κατοχυρωμένη με ευρεσιτεχνία ακολουθία DNA προστατεύεται ως αυτοτελές προϊόν.
29. Νομίζω ότι από το κείμενο και από τον σκοπό της οδηγίας προκύπτει ότι μια γενετική ακολουθία πρέπει να θεωρείται προστατευμένη, ακόμη και ως αυτοτελές προϊόν, μόνον όταν επιτελεί τη λειτουργία για την οποία έχει κατοχυρωθεί με ευρεσιτεχνία. Με άλλα λόγια, θεωρώ ότι η οδηγία επιδέχεται –και μάλιστα ζητεί– ερμηνεία ότι, στο έδαφος της Ενώσεως, η προστασία που παρέχεται στις γενετικές ακολουθίες είναι η λεγόμενη προστασία «βάσει του σκοπού» («purpose-bound»). Μολονότι η οδηγία δεν αναφέρει ρητώς ότι αυτού του είδους πρέπει να είναι η προστασία που πρέπει να αναγνωρίζεται στις γενετικές ακολουθίες, πολυάριθμα στοιχεία, που συνδέονται με το όλο σύστημα των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στον βιοτεχνολογικό τομέα, συνηγορούν υπέρ της εν λόγω ερμηνείας.
30. Πρώτον, διάφορες διατάξεις της οδηγίας καθιστούν εναργή την ανάγκη, για να μπορέσει να ληφθεί δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σχετικά με γενετική ακολουθία, να αναφερθεί η συγκεκριμένη λειτουργία που επιτελεί η ακολουθία. Βλ., στην κατεύθυνση αυτή, τις αιτιολογικές σκέψεις 22, 23 και 24, καθώς και το άρθρο 5, παράγραφος 3. Πρόκειται, είναι αλήθεια, για διατάξεις που αφορούν τη δυνατότητα αποκτήσεως διπλώματος ευρεσιτεχνίας, και όχι την προστασία του δικαιώματος που κατοχυρώνεται με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Ωστόσο, αποτελούν σημεία αναφοράς που έχουν κάποια σημασία για να αποδειχθεί ότι, για τον νομοθέτη της Ενώσεως, μια γενετική ακολουθία δεν έχει, όσον αφορά τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, σημασία αν δεν αναφέρεται η λειτουργία που επιτελεί η ακολουθία αυτή.
31. Η μεγάλη σημασία που η οδηγία αναγνωρίζει στη λειτουργία που επιτελείται από μια γενετική ακολουθία σκοπό έχει, φυσικά, να καταστήσει δυνατή μια διάκριση μεταξύ «ανακαλύψεως» και «εφευρέσεως». Η εξατομίκευση μιας γενετικής ακολουθίας χωρίς να αναφερθεί μια λειτουργία είναι απλώς και μόνο μια ανακάλυψη, οπότε δεν μπορεί να κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Αντιστρόφως, η αναφορά μιας λειτουργίας που επιτελείται από την ακολουθία είναι εκείνη που μετατρέπει την ανακάλυψη σε εφεύρεση, η οποία επομένως μπορεί να καλυφθεί με την προστασία της ευρεσιτεχνίας. Πάντως, η ερμηνεία ότι μια γενετική ακολουθία καλύπτεται από την «κλασική» προστασία της ευρεσιτεχνίας, δηλαδή για όλες τις δυνατές λειτουργίες της ακολουθίας αυτής, ακόμη και εκείνες που δεν ήσαν γνωστές όταν ζητήθηκε το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, θα σήμαινε να αναγνωριστεί δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για λειτουργίες ακόμη άγνωστες όταν ζητήθηκε το δίπλωμα αυτό. Με άλλα λόγια, θα ήταν αρκετό να ζητηθεί δίπλωμα ευρεσιτεχνίας μόνο για μία λειτουργία μιας γενετικής ακολουθίας για να ληφθεί προστασία για όλες τις άλλες δυνατές λειτουργίες της ίδιας ακολουθίας. Κατά τη γνώμη μου, η ερμηνεία αυτή θα κατέληγε να καταστήσει στην πράξη δυνατή την απόκτηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας απλώς και μόνο για μια ανακάλυψη, σε αντίθεση με τις βασικές αρχές της ευρεσιτεχνίας.
32. Δεν πρέπει να λησμονηθεί ούτε ότι, ως ζήτημα αρχής, η ουσιαστική φύση ενός διπλώματος ευρεσιτεχνίας συνίσταται σε μια πραγματική και κατά κυριολεξία ανταλλαγή. Από τη μια πλευρά, ο εφευρέτης καθιστά δημόσια την εφεύρεσή του, επιτρέποντας στο κοινωνικό σύνολο να ωφεληθεί από αυτήν. Σε αντάλλαγμα, για περιορισμένο χρονικό διάστημα, ο εφευρέτης έχει ένα αποκλειστικό δικαίωμα σχετικά με την ίδια την εφεύρεση. Νομίζω ότι το να αναγνωριστεί απόλυτη προστασία σε εφεύρεση που συνίσταται σε μια γενετική ακολουθία, με αποτέλεσμα να αναγνωριστεί στον κάτοχο διπλώματος ευρεσιτεχνίας επί της εφευρέσεως αυτής αποκλειστικό δικαίωμα εκτεινόμενο σε όλες τις δυνατές χρήσεις της ακολουθίας, περιλαμβανομένων εκείνων που δεν αναφέρθηκαν και δεν ήσαν γνωστές όταν ζητήθηκε το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, θα προσέβαλλε τη θεμελιώδη αυτή αρχή, αναγνωρίζοντας δυσανάλογη προστασία στον κάτοχο διπλώματος ευρεσιτεχνίας.
33. Πρέπει να παρατηρηθεί και ότι, αν γινόταν δεκτός ο ισχυρισμός της Monsanto, το άρθρο 9 της οδηγίας θα στερούνταν αποτελεσματικότητας ως διάταξη διευρύνσεως της προστασίας της ευρεσιτεχνίας. Συγκεκριμένα, αν η ακολουθία προστατευόταν αυτή καθ’ εαυτήν ακόμη και χωρίς να επιτελεί τη λειτουργία της, δεν βλέπω για ποιον λόγο το άρθρο 9 θα έπρεπε να εξαρτά τη διεύρυνση της προστασίας από την επιτέλεση της λειτουργίας της ακολουθίας αυτής. Ανεξαρτήτως αυτού, στην πράξη η προστασία θα διασφαλιζόταν απλώς και μόνο από την ύπαρξη της ακολουθίας, όπως εν προκειμένω. Το γεγονός ότι η Monsanto ζητεί προστασία για την ακολουθία, και όχι για το άλευρο, δεν μεταβάλλει το ότι, in concreto, η προστασία παράγει τα αποτελέσματά της και όσον αφορά το άλευρο.
34. Νομίζω ότι το να ακολουθηθεί η ερμηνεία που υποστηρίζει η Monsanto θα κατέληγε στο να αναγνωριστεί στον κάτοχο βιοτεχνολογικού διπλώματος ευρεσιτεχνίας υπερβολικά ευρεία προστασία. Συγκεκριμένα, όπως ανέφεραν οι περισσότεροι τόσο με τις γραπτές παρατηρήσεις τους όσο και κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, δεν είναι δυνατόν να λεχθεί μέχρι ποια στιγμή και μέχρι ποιο σημείο της τροφικής αλυσίδας και των παραγώγων προϊόντων είναι ακόμη αναγνωρίσιμα ίχνη του αρχικού DNA του γενετικώς τροποποιημένου φυτού. Προφανώς πρόκειται για ακολουθίες που πλέον δεν επιτελούν κάποια λειτουργία, αλλά αυτή αύτη η παρουσία τους θα υπέβαλλε απροσδιόριστο αριθμό παραγώγων προϊόντων στον έλεγχο του προσώπου που κατοχύρωσε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας τη γενετική ακολουθία ενός φυτού. Όπως σημείωσε η Κυβέρνηση της Αργεντινής με ένα επιχείρημα που δεν είναι εντελώς παράδοξο, αν στον στόμαχο ενός βοοειδούς βρεθούν ίχνη της ακολουθίας, λόγω της διατροφής του ζώου με προϊόντα που προέρχονται από το γενετικώς τροποποιημένο φυτό, και η εισαγωγή του εν λόγω βοοειδούς θα μπορούσε να θεωρηθεί προσβολή του δικαιώματος του κατόχου του διπλώματος ευρεσιτεχνίας (6).
35. Δεν χωρεί αμφιβολία ως προς το ότι η έλλειψη προστασίας της εφευρέσεως της Monsanto στην Αργεντινή είναι άδικη. Ωστόσο, ομοίως, και ανεξαρτήτως των λόγων στους οποίους στηρίζεται αυτή η έλλειψη προστασίας, νομίζω ότι η Monsanto προσπαθεί να χρησιμοποιήσει μια έννομη τάξη (αυτήν της Ενώσεως) για να θεραπεύσει προβλήματα που συναντώνται σε άλλη έννομη τάξη (εκείνην της Αργεντινής). Πάντως, τούτο είναι για μένα απαράδεκτο. Το γεγονός ότι η Monsanto δεν δύναται να λάβει στην Αργεντινή προσήκουσα αμοιβή για το δίπλωμά της ευρεσιτεχνίας, δεν δύναται να θεραπευθεί με το να αναγνωριστεί στο δίπλωμα αυτό διευρυμένη προστασία εντός της Ευρωπαϊκής Ενώσεως.
36. Ως γνωστόν, η προστασία βάσει του σκοπού δεν αποτελεί απόλυτη καινοτομία στον τομέα της τεχνολογίας. Ειδικότερα, στον τομέα που αποτελεί αντικείμενο της οδηγίας, έχουν επιλέξει προστασία αυτού του είδους, έστω και όσον αφορά τις γενετικές ακολουθίες σχετικά με το ανθρώπινο σώμα, ο Γάλλος και ο Γερμανός νομοθέτης (7). Και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει εκδώσει ψήφισμα με το οποίο συνηγορεί, για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας σχετικά με το ανθρώπινο DNA, υπέρ προστασίας βάσει του σκοπού (8). Επιπλέον, στον τομέα των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας σχετικά με χημικές ουσίες, πάγια πρακτική είναι να αναγνωρίζεται η δυνατότητα να κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας μια νέα χρήση ουσίας έχουσας ήδη κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σχετικά με άλλες χρήσεις (9).
37. Στο σημείο αυτό είναι αναγκαία μια διευκρίνιση. Στο σύστημα της προστασίας βάσει του σκοπού, το να περιοριστεί η προστασία των γενετικών ακολουθιών στις λειτουργίες για τις οποίες αποκτήθηκε το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, δεν σημαίνει ότι η προστασία περιορίζεται στις περιπτώσεις όπου είναι ενεργό το γονίδιο που κατοχυρώνεται με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Συγκεκριμένα, από βιολογική άποψη, υπάρχουν γονίδια που είναι ενεργά μόνον υπό συγκεκριμένες συνθήκες: π.χ., όπως προέκυψε κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, ένα γονίδιο που προσδίδει σε ένα φυτό ιδιαίτερη αντοχή στην ξηρασία μπορεί να ενεργοποιηθεί μόνον όταν υπάρχει ξηρασία. Είναι σαφές ότι, όσον αφορά την οδηγία, το γεγονός ότι το γονίδιο «ασκεί μια λειτουργία» υπό την έννοια του άρθρου 9 δεν σημαίνει ότι το γονίδιο αυτό είναι ενεργό. Κατά την οδηγία, μια γενετική πληροφορία «ασκεί τη λειτουργία της» όταν: i) βρίσκεται σε ζώσα ύλη της οποίας αποτελεί μέρος· ii) μεταβιβάζεται όταν η ζώσα ύλη αναπαράγεται και iii) επιτελεί, συνεχώς ή υπό συγκεκριμένες συνθήκες, τη λειτουργία για την οποία κατοχυρώνεται με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας.
38. Πρέπει να προστεθεί ότι η διευκρίνιση που έγινε στο προηγούμενο σημείο των προτάσεών μου δεν ασκεί επιρροή εν προκειμένω, από τη στιγμή που δεν αμφισβητείται ότι, στα φυτά σόγιας RR, η γενετική ακολουθία είναι επί μονίμου βάσεως ενεργός.
Γ – Επί της υπολειμματικής φύσεως του DNA που περιέχεται στο άλευρο
39. Μια εναλλακτική λύση σε σχέση με εκείνη που εξέθεσα στα προηγούμενα σημεία των προτάσεών μου θα μπορούσε να είναι ότι, στο άλευρο σόγιας που εισήχθη, το DNA που αποτελεί αντικείμενο του διπλώματος ευρεσιτεχνίας είναι απλώς και μόνο κατάλοιπο, του οποίου υπάρχουν μόνο ίχνη και το οποίο, επομένως, δεν αξίζει προστασίας. Αν τα πράγματα ιδωθούν έτσι, η αγωγή της Monsanto έχει στην πραγματικότητα ως αντικείμενο το άλευρο, και όχι τη γενετική ακολουθία. Αυτή καθ’ εαυτήν η «κλασική» προστασία της ακολουθίας, την οποία επικαλείται η Monsanto, θα είναι μόνο ένα πρόσχημα.
40. Ωστόσο, νομίζω ότι η λύση αυτή δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα. Στην οδηγία δεν υπάρχει καμία διάταξη de minimis, που να περιορίζει ή να αποκλείει την προστασία σχετικά με γενετικές ακολουθίες που μόνο σε μεταβλητές (και/ή εξαιρετικά περιορισμένες) ποσότητες υπάρχουν σε προϊόν που προέρχεται από βιολογικό υλικό (10). Με άλλα λόγια, το να ακολουθηθεί παρόμοια ερμηνευτική οδός θα σήμαινε να εισαχθεί ένα στοιχείο ποσοτικής αξιολογήσεως (ποιο θα ήταν το κατώτατο όριο αναφοράς;) το οποίο δεν υπάρχει στην οδηγία και το οποίο, τελικά, δημιουργεί τον κίνδυνο να αυξηθεί η αβεβαιότητα. Το να περιοριστεί η προστασία των γενετικών ακολουθιών στον σκοπό για τον οποίο κατοχυρώθηκαν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας είναι, κατ’ εμέ, από κάθε άποψη η προτιμότερη λύση.
Δ – Συμπέρασμα επί του πρώτου ερωτήματος
41. Κατά συνέπεια, τελειώνοντας την ανάλυσή μου επί του πρώτου προδικαστικού ερωτήματος, προτείνω στο Δικαστήριο να δώσει σε αυτό τη απάντηση ότι, στο σύστημα της οδηγίας, η προστασία που διασφαλίζεται από ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σχετικά με γενετική ακολουθία περιορίζεται στις καταστάσεις όπου η γενετική πληροφορία επιτελεί τώρα τις λειτουργίες που περιγράφονται στο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Τούτο ισχύει τόσο για την προστασία αυτής καθ’ εαυτήν της ακολουθίας όσο και για την προστασία της ύλης στην οποία περιλαμβάνεται.
V – Επί του δευτέρου προδικαστικού ερωτήματος
42. Με το δεύτερο προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ερωτά στην ουσία αν η οδηγία αποκλείει την εφαρμογή εθνικής ρυθμίσεως η οποία παρέχει για τις βιοτεχνολογικές εφευρέσεις προστασία της ευρεσιτεχνίας ευρύτερη από εκείνη που προβλέπει η ίδια η οδηγία.
43. Με άλλα λόγια, είναι αναγκαίο να καθοριστεί αν στην οδηγία περιέχεται εξαντλητική ή ελάχιστη ρύθμιση για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας στον τομέα της βιοτεχνολογίας. Συγκεκριμένα, στην πρώτη περίπτωση, μια εθνική ρύθμιση η οποία αναγνωρίζει προστασία ευρύτερη από εκείνη που προβλέπει η οδηγία θα στερείται νομιμότητας, ενώ στη δεύτερη περίπτωση θα μπορεί να γίνει δεκτή.
44. Φυσικά, προϋπόθεση του ερωτήματος είναι ότι η εθνική ρύθμιση όντως παρέχει στον κάτοχο διπλώματος ευρεσιτεχνίας προστασία ευρύτερη από εκείνη την οποία προβλέπει η οδηγία. Πρόκειται για πτυχή που του εθνικού δικαστή έργο είναι να καθορίσει. Ωστόσο, ακόμη και αν εν προκειμένω η ρύθμιση των Κάτω Χωρών φαίνεται να είναι σχεδόν πανομοιότυπη με την οδηγία, και μάλιστα υπό το πρίσμα των γλωσσικών αποδόσεών της, οπότε δύσκολα μπορεί να συναχθεί η φερόμενη πρόσθετη προστασία, η προϋπόθεση αυτή πρέπει να γίνει εδώ δεκτή.
45. Και όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα η Monsanto απομονώθηκε από τους άλλους που υπέβαλαν παρατηρήσεις. Συγκεκριμένα, ενώ η Monsanto υποστηρίζει ότι η οδηγία σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να περιορίσει την ελευθερία των εθνικών νομοθετών στο συγκεκριμένο σημείο που μας ενδιαφέρει, όλοι οι άλλοι κλίνουν υπέρ του να αναγνωριστεί ότι η οδηγία έχει τον χαρακτήρα εξαντλητικής ρυθμίσεως.
46. Μια πρώτη παρατήρηση που θεωρώ αναγκαία αφορά το γεγονός ότι, όπως είναι προφανέστατο, δεν είναι πλήρης η περιεχόμενη στην οδηγία ρύθμιση σχετικά με τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας στον τομέα της βιοτεχνολογίας. Υπάρχουν πολλές πτυχές του τομέα αυτού που αφήνονται στον εθνικό νομοθέτη. Άλλωστε, είναι σαφές ότι αυτή την έννοια έχει η έκτη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας, όπου επαναλαμβάνεται ο ρόλος και (στην ουσία η βασική σημασία) των εθνικών δικαίων.
47. Ωστόσο, το γεγονός ότι η ρύθμιση δεν είναι πλήρης δεν σημαίνει ότι δεν είναι εξαντλητική. Συγκεκριμένα, κάλλιστα είναι δυνατόν μια ρύθμιση της Ενώσεως να μην ασχολείται με όλες τις πτυχές ενός συγκεκριμένου τομέα, αλλά, στο μέτρο που ασχολείται, να αποτελεί εξαντλητική ρύθμιση. Στην περίπτωση αυτή, η ελευθερία των εθνικών νομοθετών περιορίζεται μόνο στους τομείς όπου δεν παρενέβη ο νομοθέτης της Ενώσεως (11).
48. Κατά τη γνώμη μου, η κατάσταση σχετικά με τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας στον τομέα της βιοτεχνολογίας στοιχεί ακριβώς με το πλαίσιο που σκιαγράφησα στο προηγούμενο σημείο των προτάσεών μου. Η ρύθμιση που περιέχεται στην οδηγία δεν είναι πλήρης, αλλά πρέπει να θεωρηθεί εξαντλητική στον τομέα που μας αφορά: οπότε, σε έναν τέτοιο τομέα, μια εθνική ρύθμιση δεν δύναται να προβλέπει επίπεδο προστασίας των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας ευρύτερο από εκείνο που προβλέπει η οδηγία.
49. Πολλαπλοί λόγοι στηρίζουν την ερμηνεία αυτή.
50. Πρώτον, ο βασικός σκοπός της οδηγίας είναι να ευνοηθούν η αγορά και ο ανταγωνισμός, μη θιγομένων όμως των επενδύσεων που γίνονται από τους κατόχους των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας. Τούτο απορρέει τόσο από τη νομική βάση της οδηγίας (τότε το άρθρο 100 A της Συνθήκης, το οποίο τώρα αντιστοιχεί στο άρθρο 114 ΣΛΕΕ) όσο και από την ανάγνωση της οδηγίας αυτής (βλ., π.χ., πέμπτη αιτιολογική σκέψη). Νομίζω ότι είναι αυτονόητο ότι η αναγνώριση ιδιαιτέρως ευρέων δικαιωμάτων στους κατόχους διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας θα μπορούσε να αντιστρατεύεται τον σκοπό αυτόν, εφόσον, εξ ορισμού, ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας συνιστά περιορισμό της οικονομικής ελευθερίας (12).
51. Άλλωστε, η ανάγνωση ορισμένων αιτιολογικών σκέψεων της οδηγίας (αναφέρομαι ειδικότερα στην τρίτη, στην πέμπτη, στην έκτη και στην έβδομη αιτιολογική σκέψη) δείχνει σαφώς ότι η κύρια μέριμνα του νομοθέτη δεν ήταν τόσο να αυξήσει την προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων, όσο να αποφύγει το ενδεχόμενο οι διαφορετικές ρυθμίσεις στον τομέα αυτόν να επηρεάσουν αρνητικά το εμπόριο εντός της Ενώσεως. Πράγματι, είναι προφανές ότι το να ερμηνευθεί η οδηγία ως κανόνας ελάχιστης εναρμονίσεως, με τη συνακόλουθη δυνατότητα να υπάρχουν ευρείες αποκλίσεις μεταξύ των ρυθμίσεων των κρατών μελών, θα ήταν αντίθετο προς τον βασικό αυτόν σκοπό. Τελικά, η ύπαρξη, εντός της Ενώσεως, διαφορετικών επιπέδων προστασίας για τα ίδια διπλώματα ευρεσιτεχνίας θα ήταν δυσχέρεια και πηγή αβεβαιότητας για τους ίδιους τους κατόχους των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.
52. Πρέπει να παρατηρηθεί και ότι η οδηγία δεν περιέχει ρητή ένδειξη από την οποία θα μπορούσε να συναχθεί ότι τα κράτη μέλη είναι ελεύθερα να αναγνωρίσουν προστασία ευρύτερη από εκείνη που προβλέπει η οδηγία. Στους κανόνες ελάχιστης εναρμονίσεως συχνά προστίθεται ρήτρα αυτού του είδους, όπως σωστά υπενθύμισε ειδικότερα η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου με τις γραπτές παρατηρήσεις της (13).
53. Άλλωστε, στερεότυπα οι οδηγίες που επιβάλλουν ελάχιστη εναρμόνιση σκοπό έχουν να διασφαλίσουν προστασία που δεν υπήρχε προηγουμένως. Αντιθέτως, εδώ το πρόβλημα που ο νομοθέτης θέλησε να λύσει, ή τουλάχιστον να απαλύνει, συνίστατο στις αποκλίσεις μεταξύ των εθνικών ρυθμίσεων στον σχετικό τομέα (14).
54. Επιπλέον, θα ήθελα, εν κατακλείδι, να αναφέρω μια σημαντική πτυχή. Γενικά, στον τομέα των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας η ελάχιστη εναρμόνιση μικρή σχέση έχει με την πραγματικότητα. Συγκεκριμένα, κατά κανόνα, οι διατάξεις περί ελάχιστης εναρμονίσεως θεσπίζονται για καταστάσεις όπου ορισμένα πρόσωπα βρίσκονται σαφώς σε θέση αδυναμίας ή κατωτερότητας σε σχέση με άλλα πρόσωπα. Δύναται κανείς να σκεφθεί, ως τυπικά παραδείγματα, τις προμνησθείσες περιπτώσεις των καταναλωτών που συνάπτουν συμβάσεις εξ αποστάσεως ή των εργαζομένων που απολύονται ομαδικά (15). Σε τέτοιες καταστάσεις, είναι σαφές ποια είναι η κατεύθυνση στην οποία θα μπορεί να προχωρήσει η τυχόν ευρύτερη προστασία: θα μπορεί να υπάρξει μόνον υπέρ των ασθενεστέρων προσώπων.
55. Αντιθέτως, στον τομέα των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας δεν υπάρχει τέτοια σαφήνεια. Ο χαρακτήρας της «ανταλλαγής» τον οποίο έχει το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, ως αποκλειστικό δικαίωμα που παρέχεται σε αντάλλαγμα της διαδόσεως πληροφοριών και γνώσεων από τον εφευρέτη, έχει ως αποτέλεσμα να μην υπάρχει «πιο αδύναμο» ή «περισσότερο άξιο προστασίας» πρόσωπο. Εξ ορισμού, το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας είναι ένα νομικό μέσο για να επιτευχθεί ισορροπία μεταξύ δύο διισταμένων συμφερόντων, από τη μια πλευρά του συμφέροντος να διαδίδονται και να προοδεύουν οι γνώσεις και από την άλλη πλευρά του συμφέροντος να προωθούνται οι επενδύσεις και η δημιουργικότητα. Κατά συνέπεια, αν πρέπει να θεωρηθεί ότι η οδηγία εισάγει μια ελάχιστη προστασία, δεν μπορεί να λεχθεί με βεβαιότητα σε ποια κατεύθυνση θα μπορούσε να βαίνει η «πιο προστατευτική» εθνική ρύθμιση, δηλαδή υπέρ των κατόχων των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας ή υπέρ της ελεύθερης κυκλοφορίας των ιδεών (και των εμπορευμάτων).
56. Για όλους τους λόγους που εξέθεσα, προτείνω στο Δικαστήριο να δώσει στο δεύτερο προδικαστικό ερώτημα την απάντηση ότι η οδηγία συνιστά, στον τομέα που μας αφορά, εξαντλητική ρύθμιση της προστασίας που αναγνωρίζεται στο έδαφος της Ενώσεως για μια βιοτεχνολογική εφεύρεση. Κατά συνέπεια, η οδηγία αποκλείει την εφαρμογή εθνικής ρυθμίσεως που αναγνωρίζει στις βιοτεχνολογικές εφευρέσεις προστασία ευρύτερη από εκείνη που προβλέπει η οδηγία.
VI – Επί του τρίτου προδικαστικού ερωτήματος
57. Με το τρίτο ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ερωτά το Δικαστήριο ποια μεταχείριση πρέπει να επιφυλάσσεται, μετά την έναρξη της ισχύος της οδηγίας, σε ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας που χορηγήθηκε προηγουμένως και χαρακτηρίζεται από προστασία ευρύτερη εκείνης την οποία προβλέπει η οδηγία.
58. Και στην περίπτωση αυτή, μόνο η Monsanto θεωρεί ότι η ημερομηνία χορηγήσεως του διπλώματος ευρεσιτεχνίας δύναται να έχει σημασία για να καθοριστεί η έκταση της προστασίας. Πάντως, υποστήριξε τούτο στο πλαίσιο επιχειρηματολογίας που ανέπτυξε επικουρικώς, για την περίπτωση που το Δικαστήριο δεν δεχθεί τη θέση της όσον αφορά τα προηγούμενα ερωτήματα.
59. Κατ’ εμέ, η απάντηση στο ερώτημα εξαρτάται από δύο προϋποθέσεις.
60. Πρώτον, όπως για το δεύτερο ερώτημα, πρέπει να ληφθεί ως αφετηρία, έστω και αν δεν απεδείχθη σαφώς, ότι το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας που χορηγήθηκε είχε όντως, όταν χορηγήθηκε, έκταση ευρύτερη εκείνης η οποία απορρέει από την ερμηνεία της οδηγίας.
61. Δεύτερον, μολονότι το ερώτημα διατυπώθηκε μάλλον με γενικόλογο τρόπο, πρέπει παρά ταύτα να νοηθεί στο πλαίσιο της συγκεκριμένης εθνικής δίκης που διεξάγεται ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου. Με άλλα λόγια, το ερώτημα πρέπει να νοηθεί υπό την έννοια ότι αφορά μια περίπτωση που έχει τα σαφώς ορισθέντα χαρακτηριστικά της διαφοράς μεταξύ της εταιρίας Monsanto, κατόχου του ευρωπαϊκού διπλώματος ευρεσιτεχνίας για τη γενετική ακολουθία σχετικά με τη σόγια RR, και ορισμένων εταιριών που εισήγαγαν στις Κάτω Χώρες άλευρο σόγιας προελεύσεως Αργεντινής.
62. Από τη δεύτερη προϋπόθεση που μόλις ανέφερα απορρέει ένα στοιχείο μεγάλης σημασίας. Αυτό που διεκδικεί η Monsanto δεν είναι απλώς και μόνο προστασία της ευρεσιτεχνίας που αντιστοιχεί στις αξιώσεις της αιτήσεως διπλώματος ευρεσιτεχνίας για τη γενετική ακολουθία που χαρακτηρίζει τη σόγια RR. Συγκεκριμένα, οι αξιώσεις αναφέρουν τη γενετική ακολουθία που έχει σκοπό να καταστήσει το φυτό της σόγιας ανθεκτικό έναντι του glyphosate. Πάντως, δεν χωρεί αμφιβολία ως προς το ότι, στο μέτρο που η ακολουθία διασφαλίζει την ανθεκτικότητα αυτή (επιτελώντας τη λειτουργία της), αξίζει προστασίας υπό την έννοια της οδηγίας.
63. Ωστόσο, εν προκειμένω, η Monsanto αξιώνει προστασία και για την ακολουθία που δεν επιτελεί τη λειτουργία της, και μάλιστα είναι ενσωματωμένη, ως κατάλοιπο, σε μια νεκρή ύλη (το άλευρο). Κατά συνέπεια, αν το Δικαστήριο κρίνει ότι η ημερομηνία αναγνωρίσεως του διπλώματος ευρεσιτεχνίας δεν ασκεί επιρροή για να οριστεί η προστασία που πρέπει να αναγνωριστεί στο δίπλωμα αυτό βάσει της οδηγίας, σε κάθε περίπτωση δεν θα υπάρξει μείωση της προστασίας του αντικειμένου των αξιώσεων (η ακολουθία που έχει κάποιο αποτέλεσμα). Το μόνο που θα πρέπει να μεταβληθεί θα είναι η έκταση της «πρόσθετης» προστασίας που παρέχεται από το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας.
64. Κατ’ εμέ, πρέπει να θεωρηθεί ότι εν προκειμένω δεν ασκεί επιρροή η ημερομηνία χορηγήσεως του διπλώματος ευρεσιτεχνίας. Ούτε στην περίπτωση αυτή, όπως άλλωστε όσον αφορά τα προηγούμενα προδικαστικά ερωτήματα, είναι δυνατόν να βρεθεί στην οδηγία ρητή και σαφής απάντηση. Ωστόσο, υπάρχουν διάφορα στοιχεία που συνηγορούν υπέρ αυτού.
65. Πρώτον, η οδηγία δεν περιέχει κανένα μεταβατικό κανόνα. Αν ο νομοθέτης είχε θελήσει να διασφαλίσει τυχόν προϋπάρχοντα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, προφανώς θα έπρεπε να είχε εισαγάγει συγκεκριμένες διατάξεις στο νομοθέτημα.
66. Δεύτερον, πρέπει να υπομνησθεί πάγια νομολογία του Δικαστηρίου ότι η υποχρέωση ερμηνείας του εθνικού δικαίου κατά τρόπο σύμφωνο με το δίκαιο της Ενώσεως καταλαμβάνει και τις εθνικές διατάξεις που είναι προγενέστερες των σχετικών διατάξεων της Ενώσεως (16). Άλλωστε, δεν βρισκόμαστε σε έναν τομέα όπου η τυχόν σύμφωνη με το δίκαιο της Ενώσεως ερμηνεία προγενέστερων κανόνων θα μπορούσε να έχει συνέπειες όσον αφορά την ποινική ευθύνη: συγκεκριμένα, στην περίπτωση αυτή, θα επρόκειτο για εμφανώς απαράδεκτη ερμηνεία (17).
67. Τρίτον, τέλος, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, όπως είδαμε πιο πάνω, η οδηγία εκδόθηκε με κύριο σκοπό να ευνοηθούν η αγορά και ο ανταγωνισμός στο έδαφος της Ενώσεως. Στο πλαίσιο αυτό, είναι προβληματική μια ερμηνεία που θα δεχόταν να ερμηνεύονται τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας αναλόγως της ημερομηνίας χορηγήσεώς τους. Συγκεκριμένα, μια τέτοια ανάγνωση του κανόνα δικαίου θα κατέληγε στη δημιουργία σημαντικών προβλημάτων για την ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων και για την ύπαρξη πραγματικής ενιαίας αγοράς στον σχετικό τομέα. Ειδικότερα, η ασφάλεια δικαίου θα περιοριζόταν σημαντικά αν το ακριβές περιεχόμενο ενός διπλώματος ευρεσιτεχνίας έπρεπε να ορίζεται όχι βάσει των αξιώσεων για τις οποίες χορηγήθηκε, αλλά βάσει της ημερομηνίας χορηγήσεώς του. Επιπλέον, εφόσον τέτοιες πιθανές «διασταλτικές» ερμηνείες συνιστούν ιδιαιτερότητα μερικών μόνο εννόμων τάξεων των κρατών μελών, το να αναγνωριστεί η νομιμότητά τους κατά την οδηγία θα κατέληγε στο να διατηρηθούν επί πολλά ακόμη έτη, και τούτο μέχρι να λήξουν τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας που ίσχυαν όταν τέθηκε σε ισχύ ή οδηγία, αποκλίσεις σχετικά με το επίπεδο προστασίας εντός των κρατών μελών.
68. Κατά συνέπεια, προτείνω στο Δικαστήριο να δώσει στο τρίτο ερώτημα την απάντηση ότι το γεγονός ότι ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας χορηγήθηκε πριν από την έναρξη της ισχύος της οδηγίας δεν έχει συνέπειες για την απάντηση που πρέπει να δοθεί στα προηγούμενα προδικαστικά ερωτήματα.
VII – Επί του τετάρτου προδικαστικού ερωτήματος
69. Με το τέταρτο προδικαστικό ερώτημα, ζητείται να καθορίσει το Δικαστήριο αν, για την απάντηση που πρέπει να δοθεί στα τρία προηγούμενα ερωτήματα, μπορεί να διαδραματίσει ρόλο η Συμφωνία TRIPs, και ειδικότερα, τα άρθρα της 27 και 30.
70. Θα πω αμέσως ότι συμφωνώ με την άποψη που διατύπωσαν εν προκειμένω όλοι όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις, εξαιρουμένης της Monsanto, ότι η Συμφωνία TRIPs ουδαμώς δύναται να τροποποιήσει την απάντηση που πρέπει να δοθεί στα τρία πρώτα ερωτήματα. Ειδικότερα, κατ’ εμέ, η ερμηνεία της οδηγίας που προτείνω δεν αντίκειται καθόλου στο περιεχόμενο των πιο πάνω διατάξεων της Συμφωνίας TRIPs.
71. Ούτως ή άλλως, πρέπει να υπομνησθεί κατ’ αρχάς ότι το άρθρο 1 της οδηγίας ρητώς ορίζει ότι δεν θίγει τις υποχρεώσεις των κρατών μελών που απορρέουν από τη Συμφωνία TRIPs. Κατά συνέπεια, ο νομοθέτης δέχθηκε ότι η οδηγία δεν δύναται να είναι ασύμβατη με την εν λόγω διεθνή σύμβαση: οπωσδήποτε η ρητή ρήτρα επιφυλάξεως που περιλαμβάνεται στο άρθρο 1 έχει ως συνέπεια ότι δεν δύναται να καταλογιστεί σε κράτος μέλος παράβαση της οδηγίας όταν η συμπεριφορά του έχει ως σκοπό να τηρηθούν οι υποχρεώσεις που ανέλαβε στο πλαίσιο της Συμφωνίας TRIPs.
72. Είναι σαφές ότι, στο πλαίσιο αυτό, η αποτελεσματικότερη ερμηνευτική μέθοδος, για να αποφευχθούν τυχόν αντιθέσεις μεταξύ της οδηγίας και της Συμφωνίας TRIPs, είναι να δοθεί στην πρώτη, στο μέτρο του δυνατού, ερμηνεία σύμφωνη με όσα προβλέπει η δεύτερη. Άλλωστε, γενικότερα, πρέπει να υπομνησθεί ότι η νομολογία του Δικαστηρίου, αφενός, αρνείται τη δυνατότητα να αξιολογηθεί η νομιμότητα κανόνα της Ενώσεως υπό το φως των Συμφωνιών ΠΟΕ (18), αλλά, αφετέρου, επιβεβαιώνει την ανάγκη να αποφευχθούν πιθανές αντιθέσεις μέσω της αρχής της σύμφωνης ερμηνείας (19).
73. Κατά συνέπεια, πρέπει να εξεταστεί αν η ερμηνεία της οδηγίας που πρότεινα στα προηγούμενα σημεία των προτάσεών μου δύναται να έλθει σε αντίθεση με τις διατάξεις της Συμφωνίας TRIPS: κατ’ εμέ, δεν υπάρχει αντίθεση.
74. Τίποτα στο πλαίσιο των κανόνων της Συμφωνίας TRIPs δεν αντιτίθεται στην προστασία βάσει του σκοπού για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας σχετικά με γενετικές ακολουθίες.
75. Ειδικότερα, το άρθρο 27 της Συμφωνίας TRIPs αφορά αποκλειστικά τη δυνατότητα αποκτήσεως διπλώματος ευρεσιτεχνίας. Εν προκειμένω, δεν τίθεται κανένα πρόβλημα αποκτήσεως διπλώματος ευρεσιτεχνίας, από τη στιγμή που δεν αμφισβητείται ότι η Monsanto έχει το δικαίωμα, που πράγματι άσκησε, να κατοχυρώσει με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας τη γενετική ακολουθία που καθιστά τη σόγια ανθεκτική έναντι του glyphosate. Αντιθέτως, το ζήτημα επί του οποίου διαφωνούν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις αφορά μόνο την έκταση της προστασίας που πρέπει να αναγνωρίζεται στην εφεύρεση.
76. Δεν βλέπω προβλήματα ασυμβατότητας ούτε με το άρθρο 30, το οποίο αφορά πιθανές εξαιρέσεις από τα δικαιώματα που παρέχονται στον κάτοχο διπλώματος ευρεσιτεχνίας. Κατ’ αρχάς, το να αναγνωριστεί προστασία βάσει του σκοπού δεν σημαίνει ότι προβλέπονται εξαιρέσεις στον τομέα της προστασίας ενός διπλώματος ευρεσιτεχνίας: αντιθέτως, στον τομέα αυτόν, η έκταση του ίδιου του δικαιώματος, που δεν έχει παρασχεθεί για χρήσεις άλλες από εκείνες τις οποίες αφορά η αίτηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας, πρέπει να ορίζεται στενά. Τίποτα στο πλαίσιο της Συμφωνίας TRIPs δεν επιβάλλει να αναγνωρίζεται στις γενετικές ακολουθίες «απόλυτη» προστασία, δηλαδή προστασία σχετικά με όλες τις δυνατές χρήσεις, ακόμη και απρόβλεπτες και μελλοντικές.
77. Άλλωστε, ακόμη και αν θεωρηθεί με παράλογο τρόπο ότι η βάσει του σκοπού προστασία των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας σχετικά με γενετικές ακολουθίες αποτελεί περιορισμό της εκτάσεως ενός διπλώματος ευρεσιτεχνίας υπό την έννοια του άρθρου 30 της Συμφωνίας TRIPs, νομίζω ότι τούτο κάλλιστα θα μπορούσε να γίνει δεκτό. Συγκεκριμένα, το εν λόγω άρθρο 30 απαιτεί οι εξαιρέσεις να είναι «περιορισμένης έκτασης» και να μην εμποδίζουν την «κανονική εκμετάλλευση» της εφευρέσεως. Ασφαλώς, το να περιοριστεί η προστασία μιας γενετικής ακολουθίας στις χρήσεις για τις οποίες η ακολουθία αυτή κατοχυρώθηκε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δεν εμποδίζει την κανονική εκμετάλλευση της εφευρέσεως, η οποία είναι εκείνη που περιγράφεται στην αίτηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας. Εξ ορισμού, από την προστασία αποκλείονται μόνο ενδεχόμενες χρήσεις μελλοντικές και απρόβλεπτες (που όμως θα μπορούσαν να κατοχυρωθούν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας από τον κάτοχο του πρώτου διπλώματος ευρεσιτεχνίας, αν η ανακάλυψη είναι δική του) ή, όπως εν προκειμένω, δραστηριότητες που συνδέονται με τη μεταποίηση του αρχικού προϊόντος, στο πλαίσιο των οποίων η γενετική ακολουθία δεν επιτελεί πλέον κάποια λειτουργία.
78. Κατά συνέπεια, προτείνω να δοθεί στο τέταρτο προδικαστικό ερώτημα η απάντηση ότι οι διατάξεις της Συμφωνίας TRIPs δεν συγκρούονται με την οδηγία, όπως αυτή ερμηνεύθηκε με τις απαντήσεις στα προηγούμενα προδικαστικά ερωτήματα.
VIII – Συμπέρασμα
79. Κατόπιν των ανωτέρω, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει στα ερωτήματα του Rechtbank ‘s‑Gravenhage ως εξής:
«Στο σύστημα της οδηγίας 98/44/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 6ης Ιουλίου 1998, για την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων, η προστασία που διασφαλίζεται από ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σχετικά με γενετική ακολουθία περιορίζεται στις καταστάσεις όπου η γενετική πληροφορία επιτελεί τώρα τις λειτουργίες που περιγράφονται στο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Τούτο ισχύει τόσο για την προστασία αυτής καθ’ εαυτήν της ακολουθίας όσο και για την προστασία της ύλης στην οποία περιλαμβάνεται.
Η οδηγία συνιστά, στον τομέα που μας αφορά, εξαντλητική ρύθμιση της προστασίας που αναγνωρίζεται στο έδαφος της Ενώσεως για μια βιοτεχνολογική εφεύρεση. Κατά συνέπεια, η οδηγία αποκλείει την εφαρμογή εθνικής ρυθμίσεως που αναγνωρίζει στις βιοτεχνολογικές εφευρέσεις προστασία ευρύτερη από εκείνη που προβλέπει η οδηγία.
Το γεγονός ότι ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας χορηγήθηκε πριν από την έναρξη της ισχύος της οδηγίας δεν έχει συνέπειες για την απάντηση που πρέπει να δοθεί στα προηγούμενα προδικαστικά ερωτήματα.
Οι διατάξεις της Συμφωνίας TRIPs δεν συγκρούονται με την οδηγία, όπως αυτή ερμηνεύθηκε με τις απαντήσεις στα προηγούμενα προδικαστικά ερωτήματα.»
1 – Γλώσσα του πρωτοτύπου: η ιταλική.
2 – Εγκρίθηκε με την απόφαση 94/800/ΕΚ του Συμβουλίου, της 22ας Δεκεμβρίου 1994, σχετικά με την εξ ονόματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας σύναψη των συμφωνιών που απέρρευσαν από τις πολυμερείς διαπραγματεύσεις του Γύρου της Ουρουγουάης (1986-1994) (EE L 336, σ. 1). Το κείμενο της Συμφωνίας TRIPs δημοσιεύθηκε στην ίδια ΕΕ L 336, σ. 214. Αυθεντικές είναι οι αποδόσεις των διεθνών συμφωνιών του Γύρου της Ουρουγουάης στην αγγλική, στη γαλλική και στην ισπανική γλώσσα.
3 – Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 6ης Ιουλίου 1998, για την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων (EE L 213, σ. 13).
4– Η αρχή της αναλώσεως είναι η φυσική συνέπεια της απαγορεύσεως των ποσοτικών περιορισμών και των μέτρων ισοδυνάμου αποτελέσματος που τίθεται από τις Συνθήκες (νυν από τα άρθρα 34 ΣΛΕΕ και 35 ΣΛΕΕ). Κατά την αρχή αυτή, ο κάτοχος διπλώματος ευρεσιτεχνίας, ο οποίος έχει συγκατατεθεί να τεθεί στην αγορά ένα προϊόν επί του οποίου το δίπλωμά του παρέχει σε αυτόν δικαιώματα, δεν δύναται μετά να εναντιωθεί στις μεταγενέστερες δικαιοπραξίες (μεταβίβαση κ.λπ.) που αφορούν το ίδιο προϊόν. Συγκεκριμένα, για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Δικαστηρίου, «η υπόσταση του δικαιώματος ευρεσιτεχνίας έγκειται ουσιαστικώς στη χορήγηση στον εφευρέτη του αποκλειστικού δικαιώματος να θέσει πρώτος σε κυκλοφορία το προϊόν» (απόφαση της 14ης Ιουλίου 1981, 187/80, Merck, Συλλογή 1981, σ. 2063, σκέψη 9· η υπογράμμιση δική μου). Η νομολογία σχετικά με την αρχή της αναλώσεως επιβεβαιώθηκε κατ’ επανάληψη από το Δικαστήριο: βλ., π.χ., απόφαση της 5ης Δεκεμβρίου 1996, C‑267/95 και C‑268/95, Merck και Beecham (Συλλογή 1996, σ. I‑6285). Επί της διακρίσεως, για την εφαρμογή της αρχής της αναλώσεως, μεταξύ θέσεως σε κυκλοφορία εκτός και εντός του εδάφους της Ενώσεως, βλ., κατ’ αναλογία, απόφαση της 15ης Ιουνίου 1976, 51/75, EMI Records (Συλλογή τόμος 1976, σ. 329, σκέψεις 6 έως 11).
5 – Συγκεκριμένα, ο ενεστώτας χαρακτηρίζει όλες τις γλωσσικές αποδόσεις της οδηγίας.
6 – Το ίδιο θα μπορούσε να λεχθεί, π.χ., για τα είδη ενδύσεως που έχουν κατασκευαστεί με ίνες προερχόμενες από γενετικά τροποποιημένες βαμβακιές.
7 – Βλ. έκθεση COM(2005) 312 τελικό της Επιτροπής, της 14ης Ιουλίου 2005, προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, η οποία φέρει τον τίτλο «Εξέλιξη και συνέπειες του δικαίου ευρεσιτεχνίας στον τομέα της βιοτεχνολογίας και της γενικής μηχανικής», σημείο 2.1. Ωστόσο, το εν λόγω έγγραφο εκθέτει ότι η οδηγία περιέχει ενδείξεις που δεν είναι εντελώς σαφείς εν προκειμένω.
8 – Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 26ης Οκτωβρίου 2005 για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας σχετικά με τις βιοτεχνολογικές εφευρέσεις (EE C 272E, σ. 440, σημείο 5).
9 – Πρόκειται για στερεότυπη πρακτική προ πάντων στον τομέα των φαρμακευτικών προϊόντων. Συγκεκριμένα, εφόσον αυτές καθ’ εαυτές οι μέθοδοι θεραπείας δεν μπορούν να κατοχυρωθούν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας (Βλ., π.χ., άρθρο 53 της Συμβάσεως για το ευρωπαϊκό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, η οποία υπεγράφη στο Μόναχο της Βαυαρίας στις 5 Οκτωβρίου 1973, όπως αναθεωρήθηκε το 2000), η δυνατότητα να κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας ένα ήδη γνωστό προϊόν έγινε δεκτή στο μέτρο που το προϊόν αυτό προορίζεται για νέα χρήση, για να διαφυλαχθούν τα συμφέροντα των εταιριών που δραστηριοποιούνται στον τομέα της ιατρικής έρευνας (βλ. απόφαση της 5ης Δεκεμβρίου 1984 του διευρυμένου τμήματος προσφυγών του Ευρωπαϊκού Γραφείου Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας, G 1/83, G 5/83 και G 6/83, Bayern κ.λπ.). Επιπλέον, η ίδια προσέγγιση έχει ακολουθηθεί πέρα από τον φαρμακευτικό τομέα (βλ. απόφαση της 11ης Δεκεμβρίου 1989 του διευρυμένου τμήματος προσφυγών του Ευρωπαϊκού Γραφείου Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας, G 2/88, Mobil).
10 – Βλ., στο ίδιο πνεύμα, την απόφαση της 10ης Οκτωβρίου 2007 του High Court του Ηνωμένου Βασιλείου, το οποίο σε πανομοιότυπη υπόθεση με εκείνη που είναι τώρα εκκρεμής ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου αρνήθηκε στη Monsanto τη δυνατότητα να μπλοκάρει την εισαγωγή αλεύρου σόγιας από την Αργεντινή: Monsanto κατά Cargill [2007] EWHC 2257 (Pat) [89]. Στην υπόθεση εκείνη, η αγωγή της Monsanto απορρίφθηκε για λόγους σχετικούς με τη διεύρυνση των αξιώσεων του διπλώματος ευρεσιτεχνίας.
11 – Βλ. απόφαση της 25ης Απριλίου 2002, C‑52/00, Επιτροπή κατά Γαλλίας (Συλλογή 2002, σ. I‑3827, σκέψη 19).
12 – Βλ., για παρόμοια περίπτωση, απόφαση της 10ης Σεπτεμβρίου 2005, C‑281/03 και C‑282/03, Cindu Chemicals κ.λπ. (Συλλογή 2005, σ. I‑8069, σκέψεις 39‑44).
13 – Βλ., π.χ., άρθρο 8 της οδηγίας 85/577/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 20ής Δεκεμβρίου 1985, για την προστασία των καταναλωτών κατά τη σύναψη συμβάσεων εκτός εμπορικού καταστήματος (EE L 372, σ. 31), και άρθρο 5 της οδηγίας 98/59/ΕΚ του Συμβουλίου, της 20ής Ιουλίου 1998, για προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών που αφορούν τις ομαδικές απολύσεις (EE L 225, σ. 16). Βλ., επίσης, προαναφερθείσα στην υποσημείωση 11 απόφαση Επιτροπή κατά Γαλλίας (σκέψη 18).
14 – Βλ. απόφαση της 9ης Οκτωβρίου 2001, C‑377/98, Κάτω Χώρες κατά Κοινοβουλίου και Συμβουλίου (Συλλογή 2001, σ. I‑7079, σκέψη 16). Βλ., επίσης, σκέψη 25 της ίδιας αποφάσεως, όπου το Δικαστήριο παρατηρεί ότι η οδηγία εισήγαγε σειρά «διευκρινίσεων» και «παρεκκλίσεων» από τα εθνικά δίκαια: και αυτό είναι δύσκολα συμβατό με την ύπαρξη οδηγίας περί ελαχίστης εναρμονίσεως, η οποία συνήθως περιορίζεται να θέσει ένα κατώτατο όριο προστασίας, αφήνοντας κατά τα λοιπά ελευθερία στα κράτη μέλη.
15 – Βλ. υποσημείωση 13.
16 – Βλ. αποφάσεις της 13ης Νοεμβρίου 1990, C‑106/89, Marleasing (Συλλογή 1990, σ. I‑4135, σκέψη 8)· της 4ης Ιουλίου 2006, C‑212/04, Αδενέλερ κ.λπ. (Συλλογή 2006, σ. I‑6057, σκέψη 108), και της 24ης Ιουνίου 2008, C‑188/07, Commune de Mesquer (Συλλογή 2008, σ. I‑4501, σκέψη 84).
17 – Βλ. απόφαση της 16ης Ιουνίου 2005, C‑105/03, Pupino (Συλλογή 2005, σ. I‑5285, σκέψη 45).
18 – Το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι δύναται να εξετάσει τη νομιμότητα πράξεως της Ενώσεως με βάση μια Συμφωνία ΠΟΕ μόνο «στην περίπτωση που πρόθεση της [Ενώσεως] ήταν να εκπληρώσει μια ειδική υποχρέωση που αναλήφθηκε στο πλαίσιο του ΠΟΕ ή στην περίπτωση που η […] πράξη [της Ενώσεως] ρητώς παραπέμπει σε συγκεκριμένες διατάξεις των Συμφωνιών ΠΟΕ» (απόφαση της 30ής Σεπτεμβρίου 2003, C-94/02 P, Biret & Cie κατά Συμβουλίου, Συλλογή 2003, σ. I‑10565, σκέψεις 55‑56 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).
19 – Βλ. αποφάσεις της 14ης Δεκεμβρίου 2000, C‑300/98 και C‑392/98, Dior κ.λπ. (Συλλογή 2000, σ. I‑11307, σκέψη 47), και της 11ης Σεπτεμβρίου 2007, C‑431/05, Merck Genéricos – Produtos Farmacêuticos (Συλλογή 2007, σ. I‑7001, σκέψη 35).