1.

Σύμφωνα με το άρθρο 234 ΕΚ, το Bayerisches Verwaltungsgericht München (διοικητικό δικαστήριο του Μονάχου) υπέβαλε στο Δικαστήριο πέντε προδικαστικά ερωτήματα ως προς την ερμηνεία της οδηγίας 2000/78/ΕΚ του Συμβουλίου, της 27ης Νοεμβρίου 2000, για τη διαμόρφωση γενικού πλαισίου για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την εργασία ( 2 ).

2.

Η υπόθεση έχει αφετηρία την άρνηση χορηγήσεως συντάξεως στον επιζώντα σύντροφο ζεύγους αποτελούμενου από δύο πρόσωπα του ιδίου φύλου που δεν είχαν τελέσει γάμο, διότι το εθνικό δίκαιο επιτρέπει τον γάμο μόνο μεταξύ ετεροφύλων. Επομένως, η υπόθεση αυτή εντάσσεται στη μακρά πορεία αποδοχής της ομοφυλοφιλίας ( 3 ), που αποτελεί αναγκαίο στάδιο για την επίτευξη της ισότητας και του σεβασμού όλων των ανθρωπίνων υπάρξεων.

3.

Το αιτούν δικαστήριο ερωτά αν η αίτηση του προσφεύγοντος της κύριας δίκης εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας (πρώτο και δεύτερο ερώτημα), αν συντρέχει άνιση μεταχείριση λόγω γενετήσιου προσανατολισμού που απαγορεύεται από τον κανόνα αυτόν (τρίτο και τέταρτο ερώτημα) και αν η αναγνώριση του δικαιώματος πρέπει να περιορίζεται χρονικώς (πέμπτο ερώτημα).

4.

Κατά συνέπεια, πρέπει να εξετασθούν δύο ζητήματα: η οριοθέτηση μεταξύ της έννοιας της αμοιβής και της παροχής κοινωνικής ασφαλίσεως και της δυσμενούς διακρίσεως λόγω γενετήσιου προσανατολισμού. Η νομολογία εξέτασε πλειστάκις το πρώτο ζήτημα, αλλά ελάχιστες μόνο φορές το δεύτερο.

5.

Η Συνθήκη του Άμστερνταμ ( 4 ) πρόσθεσε στη Συνθήκη ΕΚ ένα νέο κείμενο του άρθρου 13, παράγραφος 1, σύμφωνα με το οποίο:

«1.   Με την επιφύλαξη των άλλων διατάξεων της παρούσας συνθήκης και εντός των ορίων των αρμοδιοτήτων που παρέχει αυτή στην Κοινότητα, το Συμβούλιο, αποφασίζοντας ομόφωνα, μετά από πρόταση της Επιτροπής και διαβούλευση με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μπορεί να αναλάβει κατάλληλη δράση για την καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω φύλου, φυλετικής ή εθνικής καταγωγής, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού.»

6.

Η Συνθήκη της Νίκαιας ( 5 ) προσέθεσε τη δεύτερη παράγραφο στο άρθρο 13 ΕΚ, σύμφωνα με το οποίο:

«2.   Κατά παρέκκλιση από την παράγραφο 1, όταν το Συμβούλιο θεσπίζει κοινοτικά μέτρα ενθάρρυνσης, αποκλειόμενης της εναρμόνισης των νομοθετικών και κανονιστικών διατάξεων των κρατών μελών, προς υποστήριξη των δράσεων των κρατών μελών οι οποίες αναλαμβάνονται για να συμβάλουν στην υλοποίηση των στόχων της παραγράφου 1, αποφασίζει σύμφωνα με τη διαδικασία του άρθρου 251.»

7.

Η οδηγία αυτή εκδόθηκε βάσει του προαναφερθέντος άρθρου 13 ΕΚ, και είναι ενδιαφέρον να τονισθούν ορισμένες αιτιολογικές σκέψεις της. Επομένως, η δέκατη τρίτη αιτιολογική της σκέψη αποκλείει «τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικής προστασίας οι παροχές των οποίων δεν εξομοιούνται προς αμοιβή κατά την έννοια που δίδεται στον όρο αυτόν από την εφαρμογή του άρθρου 141 της Συνθήκης ΕΚ, ούτε προς τις πάσης φύσεως αμοιβές που καταβάλλει το κράτος με στόχο την πρόσβαση στην απασχόληση ή την παραμονή σε αυτήν». Η εικοστή δεύτερη αιτιολογική σκέψη αναφέρει ότι οι κοινοτικοί κανόνες «δεν θίγουν τις εθνικές νομοθεσίες περί την οικογενειακή κατάσταση και τις παροχές που εξαρτώνται από αυτήν».

8.

Σύμφωνα με το άρθρο 1, σκοπός της είναι η θέσπιση «γενικού πλαισίου για την καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω θρησκείας ή πεποιθήσεων, ειδικών αναγκών, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού στον τομέα της απασχόλησης και της εργασίας, προκειμένου να υλοποιηθεί η αρχή της ίσης μεταχειρίσεως στα κράτη μέλη».

9.

Το άρθρο 2 καθορίζει την «έννοια της διάκρισης» διαφοροποιώντας, στην παράγραφο 1, την άμεση και έμμεση διάκριση. Σύμφωνα με την παράγραφο 2 του άρθρου αυτού, «συντρέχει άμεση διάκριση όταν, για έναν από τους λόγους που αναφέρονται στο άρθρο 1, ένα πρόσωπο υφίσταται μεταχείριση λιγότερο ευνοϊκή από αυτήν την οποία υφίσταται, υπέστη ή θα υφίστατο σε ανάλογη κατάσταση ένα άλλο πρόσωπο» και «συντρέχει έμμεση διάκριση όταν μια εκ πρώτης όψεως ουδέτερη διάταξη, κριτήριο ή πρακτική ενδέχεται να προκαλέσει μειονεκτική μεταχείριση ενός προσώπου μιας ορισμένης θρησκείας ή πεποιθήσεων, με μια ορισμένη ειδική ανάγκη, μιας ορισμένης ηλικίας, ή ενός ορισμένου γενετήσιου προσανατολισμού, σε σχέση με άλλα άτομα». Η παράγραφος 2 προβλέπει ορισμένες εξαιρέσεις, μεταξύ άλλων όταν επιδιώκεται θεμιτός σκοπός, ο οποίος δικαιολογείται αντικειμενικώς και μπορεί να επιτευχθεί με πρόσφορα και αναγκαία μέτρα.

10.

Το άρθρο 3 αφορά το «πεδίο εφαρμογής»:

«1.   Εντός των ορίων των εξουσιών που απονέμονται στην Κοινότητα, η παρούσα οδηγία εφαρμόζεται σε όλα τα πρόσωπα, στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα […] όσον αφορά:

[…]

3.   Η παρούσα οδηγία δεν εφαρμόζεται στις πάσης φύσεως παροχές που καταβάλλουν τα δημόσια συστήματα ή τα εξομοιούμενα προς τα δημόσια, συμπεριλαμβανομένων των δημοσίων συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης ή προστασίας.

[…]»

11.

Σύμφωνα με το άρθρο 18 της οδηγίας, η προθεσμία για την εκτέλεσή της από τα κράτη μέλη έληξε στις 2 Δεκεμβρίου 2003 ( 6 ). Ωστόσο, ο Gesetz zur Umsetzung europäischer Richtlinien zur Verwirklichung des Grundsatzes der Gleichbehandlung (νόμος περί μεταφοράς στην εσωτερική έννομη τάξη των ευρωπαϊκών οδηγιών περί της αρχής της ίσης μεταχειρίσεως) δημοσιεύθηκε μόλις στις 14 Αυγούστου 2006 ( 7 ).

12.

Το άρθρο 1 της Tarifordnung für die deutschen Theater (συλλογικής συμβάσεως περί των γερμανικών θεάτρων), της 27ης Οκτωβρίου 1937 ( 8 ), υποχρεώνει όλους τους εργοδότες να συνάψουν σύμβαση ασφαλίσεως γήρατος και σύνταξη επιζώντων για το καλλιτεχνικό προσωπικό που απασχολούν. Σύμφωνα με το άρθρο 4 του κειμένου αυτού, ο εργοδότης και ο εργαζόμενος καταβάλλουν τα ασφάλιστρα εξ ημισείας.

13.

Ο επιφορτισμένος με τη διαχείριση των ασφαλίσεων οργανισμός είναι ο Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen (στο εξής: VddB), νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, εκπροσωπούμενο από το Bayerische Versorgungskammer. Η έδρα του βρίσκεται στο Μόναχο και οι δραστηριότητές του εκτείνονται στο σύνολο του εδάφους της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας. Το από 12 Δεκεμβρίου 1991 καταστατικό του ( 9 ) ρυθμίζει λεπτομερώς τη σύνθεσή του, τα καθήκοντά του και τις παροχές που οφείλει να παρέχει.

14.

Σύμφωνα με το άρθρο 27, παράγραφος 2, του καταστατικού του, η χορήγηση παροχών στους επιζώντες εξαρτάται από την προϋπόθεση ότι, αμέσως πριν από την επέλευση του γενεσιουργού του δικαιώματος στην παροχή γεγονότος, ίσχυε η υποχρεωτική ή εκούσια ασφάλιση και έχει τηρηθεί ο χρόνος αναμονής.

15.

Ειδικότερα, τα άρθρα 32 και 34 του καταστατικού αναγνωρίζουν το δικαίωμα συντάξεως χηρείας για τη «σύζυγο» ή τον «σύζυγο» αντιστοίχως, αν ο «γάμος» διήρκεσε μέχρι την ημέρα του θανάτου του ασφαλισμένου.

16.

Ο Lebenspartnerschaftsgesetz (νόμος περί των ληξιαρχικώς καταχωρισμένων σχέσεων συμβιώσεως· στο εξής: LPartG) της 16ης Φεβρουαρίου 2001 ( 10 ) δημιούργησε, για τα πρόσωπα του ιδίου φύλου, θεσμό οικογενειακού δικαίου προσομοιάζων του γάμου.

17.

Για να καταχωριστεί η σχέση αυτή, το άρθρο 1, παράγραφος 1, απαιτεί δήλωση της βουλήσεως δημιουργίας κοινωνίας συμβιώσεως. Κατά τη διάρκεια της σχέσης, οι σύντροφοι υποχρεούνται σε αμοιβαία κοινωνία μέριμνας και αλληλεγγύης (άρθρο 2), υποχρεούνται να συμβάλλουν στην κάλυψη των αναγκών της συμβιώσεως, οι δε διατάξεις του αστικού κώδικα περί συζύγων τυγχάνουν εφαρμογής όσον αφορά τις υποχρεώσεις διατροφής (άρθρο 5). Όπως οι σύζυγοι, οι σύντροφοι ζουν υπό καθεστώς κοινοκτημοσύνης που περιορίζεται στα αποκτώμενα από κοινού αγαθά, δύνανται όμως να συνάψουν άλλο καθεστώς (άρθρο 6). Επιπλέον, κάθε σύντροφος θεωρείται ως μέλος της οικογενείας του ετέρου των συντρόφων (άρθρο 11). Σε περίπτωση χωρισμού, κατ’ αναλογία με τους κανόνες του αστικού κώδικα, εξακολουθεί η υποχρέωση διατροφής (άρθρο 16) και τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα αποτελούν το αντικείμενο αντισταθμιστικής κατανομής (άρθρο 20).

18.

Το άρθρο 46, παράγραφος 4, του βιβλίου VI του Sozialgesetzbuch (κώδικα περί κοινωνικής ασφαλίσεως) ( 11 ) μετέφερε στην εσωτερική έννομη τάξη την αναλογία μεταξύ της καταχωρισμένης συμβιώσεως και του γάμου στον τομέα των νομικών καθεστώτων ασφαλίσεως γήρατος, εξομοιώνοντας τα υποκείμενα των δύο καθεστώτων.

19.

Στις 8 Νοεμβρίου 2001, βάσει του LPartG, ο Τ. Maruko και ένας άλλος άνδρας συνήψαν σχέση καταχωρισμένης συμβιώσεως.

20.

Ο σύντροφος του Τ. Maruko εργαζόταν ως ενδυματολόγος στο θέατρο και ήταν αδιαλείπτως ασφαλισμένος στον VddB από την 1η Σεπτεμβρίου 1959, διότι, ακόμη και όταν δεν ήταν υποχρεωτικώς ασφαλισμένος, εξακολουθούσε να καταβάλλει εισφορές κατά τη διάρκεια της περιόδου μεταξύ 1ης Σεπτεμβρίου 1975 και 30ής Σεπτεμβρίου 1991. Αποβίωσε στις 12 Ιανουαρίου 2005.

21.

Στις 17 Φεβρουαρίου 2005, ο Τ. Maruko ζήτησε τη χορήγηση συντάξεως χηρείας ( 12 ), το αίτημα όμως αυτό απορρίφθηκε με την από 28 Φεβρουαρίου 2005 απόφαση του VddB για τον λόγο ότι το καταστατικό του δεν προβλέπει τέτοια παροχή επιζώντων για συντρόφους καταχωρισμένης συμβιώσεως. Ο ενδιαφερόμενος, αφού υπέβαλε ανεπιτυχώς ενδικοφανή προσφυγή, προσέφυγε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου.

22.

Το Bayerisches Verwaltungsgericht München έκρινε ότι οι γερμανικοί κανόνες δεν χορηγούν την επίμαχη σύνταξη στον προσφεύγοντα, διότι τα άρθρα 32 και 34 του καταστατικού του VddB απαιτούν την ύπαρξη γάμου μεταξύ του αιτούντος και του ασφαλισμένου, η δε διασταλτική ερμηνεία των εννοιών «χήρος», «χήρα», «σύζυγος» αποκλείεται, εφόσον ο θεσμός της καταχωρισμένης συμβιώσεως απευθύνεται αποκλειστικώς σε πρόσωπα που δεν δύνανται να συνάψουν μεταξύ τους γάμο. Επιπλέον, οι διατάξεις αυτές συνάδουν προς άλλους ιεραρχικά ανώτερους εθνικούς κανόνες, ήτοι το άρθρο 3 του Θεμελιώδους Νόμου ( 13 ).

23.

Υπό τις συνθήκες αυτές, κρίνοντας ότι η προσφυγή μπορεί να γίνει δεκτή μόνο δυνάμει των κοινοτικών κανόνων, το Bayerisches Verwaltungsgericht München ανέστειλε τη διαδικασία και υπέβαλε τα εξής προδικαστικά ερωτήματα στο Δικαστήριο:

24.

Ο VddB, η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου, και η Επιτροπή κατέθεσαν γραπτές παρατηρήσεις εντός της προθεσμίας του άρθρου 23 του Οργανισμού του Δικαστηρίου.

25.

Ο VddB θεωρεί ότι διαχειρίζεται δημόσιο σύστημα κοινωνικής ασφαλίσεως το οποίο, κατά συνέπεια, δεν εμπίπτει στην οδηγία 2000/78. Εν πάση περιπτώσει, σύνταξη επιζώντος που χορηγείται ως σύνταξη χηρείας από οργανισμό υποχρεωτικής κοινωνικής ασφαλίσεως δεν εμπίπτει στην έννοια της «αμοιβής» του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο γ΄, της οδηγίας αυτής. Ακόμη κι αν τύχει εφαρμογής η οδηγία αυτή, στο καταστατικό του VddB δεν περιλαμβάνονται άμεσες ή έμμεσες δυσμενείς διακρίσεις. Επιπλέον, είναι χρήσιμη η παραπομπή στην εικοστή δεύτερη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας, μολονότι δεν περιλαμβάνεται στα άρθρα της οδηγίας. Τέλος, η νομολογία Βarber δεν τυγχάνει εφαρμογής διότι αφορά διαφορετική περίπτωση.

26.

Το Ηνωμένο Βασίλειο προτείνει να εξετασθεί, πρώτον, το τέταρτο ερώτημα υπό το πρίσμα της εικοστής δεύτερης αιτιολογικής σκέψης της οδηγίας 2000/78, που αποκλείει τις συνδεόμενες με την προσωπική κατάσταση παροχές, όπως η παροχή στην υπόθεση της κύριας δίκης, η οποία εξαρτάται από τη σύναψη γάμου. Κατά συνέπεια, παρέλκει η εξέταση των λοιπών υποβληθέντων ερωτημάτων.

27.

Σύμφωνα με την Επιτροπή, η ζητούμενη σύνταξη δεν προέρχεται από δημόσιο ή εξομοιούμενο με δημόσιο σύστημα κοινωνικής ασφαλίσεως, διότι πληροί τις προϋποθέσεις που θέσπισε το Δικαστήριο ώστε μπορεί να χαρακτηριστεί ως «αμοιβή» και, κατά συνέπεια, εμπίπτει στο άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο γ΄, της οδηγίας 2000/78. Όσον αφορά το τρίτο και το τέταρτο ερώτημα, που η Επιτροπή προτείνει να επιλυθούν από κοινού, η Επιτροπή αναφέρει την ερμηνευτική αξία της εικοστής δεύτερης αιτιολογικής σκέψης της οδηγίας αυτής, από την οποία συνάγει ότι δεν υφίσταται υποχρέωση του κράτους να εξομοιώνει με τον γάμο τη σχέση καταχωρισμένης συμβιώσεως. Η Επιτροπή σημειώνει όμως ότι αν ένα κράτος εξομοιώνει τους δύο θεσμούς, πράγμα το οποίο εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να κρίνει, πρέπει κατά συνέπεια να τηρεί την αρχή της ίσης μεταχειρίσεως. Η υποθετική αυτή περίπτωση καθιστά δυνατό να αποφεύγεται άμεση διάκριση, αλλά όχι έμμεση διάκριση. Τέλος, παρέλκει η απάντηση στο πέμπτο ερώτημα, διότι η απόφαση Barber αφορά διαφορετικά ερωτήματα από αυτά που τίθενται στην υπό κρίση υπόθεση.

28.

Κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση της 19ης Ιουνίου 2007, οι εκπρόσωποι του Τ. Maruko, του VddB, της Επιτροπής και των Κυβερνήσεων των Κάτω Χωρών και του Ηνωμένου Βασιλείου υπέβαλαν προφορικές παρατηρήσεις.

29.

Πριν από κάθε άλλη συλλογιστική υφίστανται, εν προκειμένω, σημαντικές διαχρονικές συνέπειες, διότι τα εθνικά δίκαια έπρεπε να συμμορφωθούν προς την οδηγία το αργότερο μέχρι τις 2 Δεκεμβρίου 2003 και η Γερμανία δεν δημοσίευσε τον αντίστοιχο νόμο πριν από τις 14 Αυγούστου 2006 ( 15 ), ενώ ο προσφεύγων της κύριας δίκης ζήτησε την παροχή στις 17 Φεβρουαρίου 2005.

30.

Επομένως, ανακύπτει το ζήτημα του αμέσου αποτελέσματος των οδηγιών, που αποτέλεσε το αντικείμενο πλούσιας νομολογίας δυνάμει της οποίας, από τη στιγμή που οι διατάξεις μιας οδηγίας είναι, από άποψη περιεχομένου, απαλλαγμένες αιρέσεων και επαρκώς ακριβείς, οι ιδιώτες μπορούν να τις επικαλούνται έναντι του κράτους ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου, είτε όταν το κράτος αυτό παραλείπει να μεταφέρει εμπροθέσμως την οδηγία στο εσωτερικό δίκαιο είτε όταν προβαίνει σε πλημμελή μεταφορά της ( 16 ). Μια κοινοτική διάταξη είναι απαλλαγμένη αιρέσεων όταν θεσπίζει υποχρέωση η οποία δεν συνοδεύεται από καμιά επιφύλαξη ούτε απαιτείται για την εκτέλεσή της ή την επαγωγή των αποτελεσμάτων της η έκδοση κάποιας πράξεως, είτε των οργάνων της Κοινότητας είτε των κρατών μελών ( 17 )· είναι αρκούντως ακριβής, ώστε να μπορούν να την επικαλεστούν οι ιδιώτες και να την εφαρμόσει το δικαστήριο, οσάκις θεσπίζει υποχρέωση χωρίς διφορούμενη διατύπωση ( 18 ).

31.

Επιπλέον, μεταξύ των οντοτήτων ενώπιον των οποίων είναι δυνατή η επίκληση της εφαρμογής μιας οδηγίας, ανευρίσκονται οργανισμοί οι οποίοι, ασχέτως της νομικής μορφής τους, έχουν επιφορτιστεί, δυνάμει πράξεως της δημόσιας αρχής, με την εκπλήρωση, υπό τον έλεγχο αυτής, υπηρεσίας δημοσίου συμφέροντος χάρη σε εξαιρετικές εξουσίες ( 19 ).

32.

Κατά συνέπεια, πρέπει να εξεταστεί αν, λαμβανομένης υπόψη της εκπρόθεσμης μεταφοράς της οδηγίας 2000/78 στην εσωτερική έννομη τάξη, ο Τ. Maruko δικαιούται να απαιτήσει την τήρηση του νομοθετικού αυτού κειμένου από τον VddB.

33.

Αφενός, το άρθρο 1 της οδηγίας εκθέτει τον σκοπό της, ο οποίος έγκειται στην καταπολέμηση των αποκλεισμών λόγω γενετήσιου προσανατολισμού στον τομέα της απασχόλησης και της εργασίας, προκειμένου να υλοποιηθεί η αρχή της ίσης μεταχειρίσεως. Το άρθρο 2 καθορίζει την έννοια της διακρίσεως και το άρθρο 3, παράγραφος 1, εκθέτει τους τομείς όπου μπορεί να θιγούν τα πρόσωπα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται ο τομέας των αμοιβών. Επομένως, η οδηγία 2000/78 προβλέπει ανεπιφύλακτη και σαφή απαγόρευση κάθε ανισότητας αμοιβών μεταξύ μισθωτών λόγω γενετήσιου προσανατολισμού.

34.

Αφετέρου, ο VddB είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου και υπόκειται στη διοικητική εποπτεία του κράτους.

35.

Κατά συνέπεια, συντάσσομαι με την άποψη του Verwaltungsgericht και της Επιτροπής ότι, στην υπόθεση της κύριας δίκης, πληρούνται οι προϋποθέσεις για να γίνει δεκτό το άμεσο αποτέλεσμα, με τις συνακόλουθες συνέπειες.

36.

Μετά την άρση της αβεβαιότητας περί της δυνατότητας επικλήσεως του κοινοτικού κανόνα, καλώ το Δικαστήριο να απαντήσει από κοινού στα δύο πρώτα ερωτήματα του Bayerisches Verwaltungsgericht München, εφόσον αμφότερα αφορούν τον τομέα εφαρμογής της οδηγίας 2000/78.

37.

Το άρθρο 3 της οδηγίας χαράσσει τα όριά της θετικώς και αρνητικώς, εφόσον στην παράγραφο 1, στοιχείο α΄ έως δ΄, απαριθμούνται οι σχετικοί τομείς, ενώ στην παράγραφο 3 αναφέρονται οι αποκλειόμενοι τομείς. Το αιτούν δικαστήριο επιθυμεί να μάθει αν η ζητούμενη από τον Τ. Maruko σύνταξη πρέπει να χαρακτηριστεί ως αμοιβή υπό την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο γ΄, ή παροχή που καταβάλλει δημόσιο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης υπό την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 3, διότι στην πρώτη περίπτωση η σύνταξη αυτή εμπίπτει στις διατάξεις της οδηγίας, όχι όμως στη δεύτερη περίπτωση.

38.

Για να δοθεί απάντηση στα ερωτήματα αυτά και να καθοριστεί η νομική φύση της επίμαχης συντάξεως, πρέπει να εξεταστούν σε βάθος οι έννοιες της «παροχής που καταβάλλει σύστημα κοινωνικής ασφάλισης» και της «αμοιβής», οι οποίες είναι ασύμβατες.

39.

 Το τέταρτο προδικαστικό ερώτημα αφορά το περιεχόμενο της εξαιρέσεως της εικοστής δεύτερης αιτιολογικής σκέψης της οδηγίας για τις παροχές που εξαρτώνται από την οικογενειακή κατάσταση· επομένως, συνδέεται με τον τομέα εφαρμογής του κοινοτικού κανόνα αλλά, εφόσον τοποθετείται σε ιδιαίτερη σφαίρα, πρέπει να εξεταστεί μεμονωμένα.

40.

Το άρθρο 3, παράγραφος 3, της οδηγίας 2000/78 αποκλείει τις παροχές κάθε είδους που καταβάλλονται από τα δημόσια ή τα εξομοιούμενα προς τα δημόσια, συμπεριλαμβανομένων των δημοσίων συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης ή προστασίας και η δέκατη τρίτη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας προβλέπει ότι δεν εφαρμόζεται «στα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικής προστασίας οι παροχές των οποίων δεν εξομοιούνται προς αμοιβή κατά την έννοια που δίδεται στον όρο αυτόν από την εφαρμογή του άρθρου 141 της συνθήκης ΕΚ […]».

41.

Επομένως, εξακολουθεί να υφίσταται η ιδιαιτερότητα του τομέα της κοινωνικής ασφάλισης, ο οποίος διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες όπως ο κανονισμός (ΕΟΚ) 1408/71 του Συμβουλίου, της 14ης Ιουνίου 1971 ( 20 ).

42.

Όταν η οδηγία 2000/78 αποκλείει τις «καταβολές κάθε είδους», αναφέρεται σε όλες τις «παροχές», «συντάξεις» και «ισοβίους προσόδους» που καθορίζει το άρθρο 1, στοιχείο κ΄, του κανονισμού 1408/71, στις οποίες περιλαμβάνονται «όλα τα τμήματά τους που βαρύνουν το Δημόσιο Ταμείο, οι προσαυξήσεις αναπροσαρμογής ή τα συμπληρωματικά επιδόματα […], επίσης οι εφ’ άπαξ παροχές, οι οποίες δύνανται να υποκαταστήσουν τις συντάξεις, καθώς και οι καταβολές που πραγματοποιούνται λόγω επιστροφής εισφορών».

43.

Μολονότι δεν είναι ακριβής η οριοθέτηση αυτή, αποκαλύπτει το περιεχόμενο που ηθελημένα της αποδόθηκε και περιλαμβάνει ορισμένα ουσιώδη στοιχεία, όπως τη «δημόσια» προέλευση των καταβαλλομένων ποσών.

44.

Ο κανονισμός 1408/71, στο πλαίσιο καθορισμού του ουσιαστικού πεδίου εφαρμογής του με το άρθρο 4, παράγραφος 1, αναφέρει «όλες τις νομοθεσίες […] κοινωνικής ασφαλίσεως που αφορούν: […] δ) παροχές επιζώντων […]». Η διατύπωση αυτή συνεπάγεται ότι, για την εφαρμογή του κανονισμού αυτού, δεν αρκεί η ιδιότητα συντάξεως χηρείας· απαιτείται επίσης σχέση με την κοινωνική ασφάλιση ( 21 ).

45.

Ο κανονισμός, λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλία των συστημάτων των κρατών μελών, της οποίας κάνει μνεία στην τρίτη και τέταρτη αιτιολογική σκέψη, δεν καθορίζει το περιεχόμενο της έννοιας της κοινωνικής ασφαλίσεως ( 22 ). Η μη ύπαρξη ορισμού δεν εμποδίζει την εμπεριστατωμένη ανάλυση του θεσμού αυτού, προκειμένου να δοθεί η κατά το δυνατόν πρόσφορη απάντηση στο αιτούν δικαστήριο.

46.

Ανεξαρτήτως των προς συζήτηση προηγουμένων ( 23 ) και των προφητικών ρητορικών διατυπώσεων ( 24 ), η κοινωνική ασφάλιση τυγχάνει εφαρμογής στους κινδύνους που μπορεί να επέλθουν γενικώς και επικρατεί η πεποίθηση ότι πρέπει να αντιμετωπίζονται συλλογικώς και αλληλεγγύως ( 25 ).

47.

Η αύξηση της παραγωγικότητας που προέκυψε από τη βιομηχανική επανάσταση ( 26 ) επέφερε τη θέσπιση ειδικών μηχανισμών προστασίας του εργατικού πληθυσμού ( 27 ). Τα συστήματα ποικίλλουν από το ένα μέρος στο άλλο και διακρίνουμε, κυρίως, δύο: το ανταποδοτικό σύστημα, όπου το ποσό των παροχών εξαρτάται από τις προηγηθείσες εισφορές, και το σύστημα της αρωγής, όπου το ποσό των παροχών είναι ανεξάρτητο των εισφορών αυτών.

48.

Ωστόσο, σε όλα σχεδόν τα υφιστάμενα καθεστώτα κοινωνικής ασφαλίσεως συντρέχουν στοιχεία των δύο αυτών συστημάτων και διακρίνεται τάση σύγκλισης ( 28 ). Υπό το πρίσμα αυτό, είναι ενδιαφέρουσα η δεύτερη έκθεση του William Beveridge. Στην έκθεση αυτή, η κοινωνική ασφάλιση θεωρείται ως το σύνολο των μέτρων που θεσπίζει το κράτος για την προστασία των πολιτών από ατομικής φύσης κινδύνους, οι οποίοι είναι αναπόφευκτοι, όσο αναπτυγμένη κι αν είναι η κοινωνία στην οποία ζουν ( 29 ).

49.

Στο πλαίσιο αυτό, παρατηρούνται τα εξής:

50.

Τα στοιχεία αυτά διαφοροποιούνται αναλόγως της χρονικής στιγμής ή της οικείας χώρας, διότι κάθε ιστορική περίοδος επιθυμεί ένα «ιδεώδες προστασίας» ( 31 ). Ωστόσο, λόγω της διεθνοποιήσεώς της ( 32 ), το ουσιαστικό περιεχόμενο της κοινωνικής ασφαλίσεως αποτελεί επί του παρόντος το αντικείμενο ορισμένης σταθερότητας και διαπιστώνεται αδιαμφισβήτητη πρόοδος του κοινοτικού ενδιαφέροντος που προκαλεί ( 33 ).

51.

Οι τρεις προπαρατεθείσες παρατηρήσεις καταδεικνύουν επίσης την αυτονομία της κοινωνικής ασφαλίσεως σε σχέση με το εργατικό δίκαιο ( 34 ), η οποία εκδηλώνεται σε διάφορα επίπεδα: στα προστατευόμενα υποκείμενα, στην παρεχόμενη προστασία, καθώς και στη χρηματοδότηση και διαχείριση του συστήματος ( 35 ).

52.

Η απομάκρυνση αυτή σε σχέση με τη σφαίρα της εργασίας έχει επιπτώσεις στην αναπτυχθείσα από το Δικαστήριο έννοια της αμοιβής.

53.

Η οδηγία 2000/78 τυγχάνει εφαρμογής σε όλα τα πρόσωπα όσον αφορά «τους όρους απασχολήσεως και εργασίας, περιλαμβανομένων των όρων απολύσεως και αμοιβής», αλλά δεν καθορίζει καμία από τις έννοιες αυτές.

54.

Κατά συνέπεια, πρέπει να γίνει παραπομπή στην περιγραφή της «αμοιβής» του άρθρου 141 ΕΚ και στη νομολογία που την ερμήνευσε. Η διάταξη αυτή υποχρεώνει τα κράτη μέλη να διασφαλίζουν την ισότητα αμοιβών μεταξύ των εργαζομένων των δύο φύλων, και η οδηγία τοποθετείται συναφώς, όπως προκύπτει από τον τίτλο της, τις αιτιολογικές της σκέψεις και το άρθρο 1, όσον αφορά την καταπολέμηση των διακρίσεων στον τομέα της εργασίας, μολονότι η οδηγία δεν περιορίζεται μόνο στις διακρίσεις λόγω φύλου. Επιπλέον, η δέκατη τρίτη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας παραπέμπει ρητώς στο άρθρο 141 ΕΚ όσον αφορά την οριοθέτηση με τα συνδεόμενα με την κοινωνική ασφάλιση πλεονεκτήματα.

55.

Η ύπαρξη αντιπαροχής έχει ουσιώδη σημασία ως στοιχείο της εργασιακής σχέσης ( 36 ), πράγμα το οποίο δικαιολογεί το περιεχόμενο που δίνει στην έννοια της αμοιβής το άρθρο 141, παράγραφος 2, ΕΚ, το οποίο καλύπτει «την αμοιβή ή τους συνήθεις βασικούς ή κατώτατους μισθούς ή αποδοχές και όλα τα άλλα οφέλη, που παρέχονται άμεσα ή έμμεσα, σε χρήματα ή σε είδος, από τον εργοδότη στον εργαζόμενο, λόγω της σχέσεως εργασίας».

56.

Όπως επισήμανα με προηγούμενες προτάσεις ( 37 ), το Δικαστήριο στοιχειοθέτησε διαδοχικά τον νομικό ορισμό. Έκρινε ότι στην έννοια της αμοιβής περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, οι παρεχόμενες από σιδηροδρομική επιχείρηση μεταφορικές διευκολύνσεις στους συνταξιούχους πρώην υπαλλήλους της, οι οποίες επεκτείνονται και στα μέλη της οικογένειάς τους, ώστε αυτές οι διευκολύνσεις να παρέχονται, επίσης, υπό τις ίδιες προϋποθέσεις, στα συγγενικά πρόσωπα των πρώην υπαλλήλων ( 38 )· η συνέχιση καταβολής του μισθού σε περίπτωση αδείας ασθενείας ( 39 )· οι παροχές που χορηγούνται σε περίπτωση απολύσεως για οικονομικούς λόγους ( 40 )· η αποζημίωση που καταβάλλεται στα μέλη της επιτροπής συμμετοχής του προσωπικού μιας επιχειρήσεως, υπό μορφή πληρωμένων ημερών αδείας ή αποζημιώσεως για υπερωρίες, λόγω συμμετοχής σε κύκλους επαγγελματικής εκπαιδεύσεως προς απόκτηση των αναγκαίων γνώσεων των σχετικών με τις δραστηριότητες των επιτροπών αυτών, μολονότι κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων επαγγελματικής εκπαιδεύσεως δεν ασκούν καμία από τις δραστηριότητες που προβλέπει η σύμβασή τους εργασίας ( 41 )· το δικαίωμα υπαγωγής σε συνταξιοδοτικό πρόγραμμα επιχειρήσεως ( 42 )· το επίδομα που καταβάλλει επιχείρηση σε εργαζομένη κατά τη διάρκειας της αδείας μητρότητας, κατ’ εφαρμογή νόμου ή συλλογικών συμβάσεων εργασίας ( 43 )· το επίδομα που καταβάλλει στο τέλος του έτους ο εργοδότης στον εργαζόμενο κατ’ εφαρμογή νόμου ή συλλογικής συμβάσεως εργασίας ( 44 )· η αποζημίωση λόγω λήξεως της σχέσεως εργασίας ( 45 )· το επίδομα λόγω Χριστουγέννων, το οποίο καταβάλλεται οικειοθελώς και μπορεί ανά πάσα στιγμή να πάψει να χορηγείται, και συνιστά κίνητρο για τη μελλοντική παροχή εργασίας και την εξασφάλιση της πίστεως προς την επιχείρηση ( 46 )· η μηνιαία αύξηση του μισθού ( 47 )· το γεγονός ότι λαμβάνεται υπόψη η διάρκεια της στρατιωτικής θητείας για τους σκοπούς υπολογισμού της αρχαιότητας, με τις συνακόλουθες οικονομικές συνέπειες ( 48 )· ή το επίδομα αναμονής, συμπληρωματικό του επιδόματος λόγω απολύσεως, χορηγούμενο λόγω μετατροπής της επιχειρήσεως ( 49 ).

57.

Στις αποφάσεις αυτές, ανευρίσκονται ορισμένα κοινά στοιχεία που επιβεβαιώνουν την άποψη ότι στην «αμοιβή» περιλαμβάνεται κάθε όφελος, σε χρήμα ή σε είδος, παρόν ή μέλλον, το οποίο καταβάλλει, έστω και έμμεσα, ο εργοδότης ( 50 ) στον εργαζόμενο λόγω της εργασίας του ( 51 ), ακόμα και μετά τη λήξη της σχέσης εργασίας ( 52 ), σε εκτέλεση είτε συμβάσεως είτε νομικών διατάξεων είτε οικειοθελώς ( 53 ).

58.

Στο πλαίσιο της εφαρμογής του άρθρου 141 ΕΚ στις συντάξεις, η νομολογία άμβλυνε τα συνήθη κριτήρια.

59.

Επομένως, η νομολογία απέκλεισε από την έννοια της αμοιβής τις συντάξεις που ρυθμίζονται άμεσα από τον νόμο —πράγμα το οποίο αποκλείει κάθε είδους διαβουλεύσεις— εφόσον τυγχάνουν υποχρεωτικής εφαρμογής σε γενικώς καθοριζόμενες κατηγορίες εργαζομένων και οι εισφορές καθορίζονται βάσει στοιχείων κοινωνικής πολιτικής ( 54 ).

60.

Ωστόσο, η νομολογία περιέλαβε στην έννοια της αμοιβής τις επικουρικές συντάξεις οι οποίες, ακόμη κι αν υφίστανται βάσει νόμου, προέρχονται από συμφωνία μεταξύ του εργοδότη και των εκπροσώπων των εργαζομένων, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των συμβάσεων εργασίας και συμπληρώνουν τις εισφορές κοινωνικής ασφαλίσεως που οφείλονται δυνάμει της εθνικής νομοθεσίας με παροχές, των οποίων η χρηματοδότηση βαρύνει αποκλειστικά τον εργοδότη ( 55 ). Το αυτό ισχύει όταν ένα συνταξιοδοτικό πρόγραμμα αποκλίνει του γενικού συστήματος και αφορά τους μισθωτούς ορισμένων εταιριών, μολονότι οι μισθωτοί αυτοί καταβάλλουν εισφορές ( 56 ).

61.

Η νομολογία περιέλαβε επίσης στην κοινοτική αυτή έννοια της αμοιβής ορισμένα συνταξιοδοτικά συστήματα Ολλανδών ( 57 ), Γάλλων ( 58 ), Φινλανδών ( 59 ) και Γερμανών υπαλλήλων ( 60 ) καθώς και τις συντάξεις χηρείας που στοιχειοθετούνται από προγράμματα επιχειρήσεων, οι οποίες εξαρτώνται από τη σχέση εργασίας ( 61 ) και τις συντάξεις επιζώντος ( 62 ), χωρίς να ασκεί επιρροή το γεγονός ότι, όσον αφορά τις συντάξεις επιζώντος, η παροχή δεν καταβάλλεται στον εργαζόμενο ( 63 ).

62.

Επομένως, η νομολογία εκπόνησε ορισμένους κανόνες βάσει των οποίων διακρίνονται οι παροχές:

63.

Ο VddB προέβαλε πολλές αποφάσεις γερμανικών δικαστηρίων προς στήριξη της απόψεώς του ότι διαχειρίζεται σύστημα παρεμφερές με νομικό σύστημα κοινωνικής ασφαλίσεως.

64.

Πάντως, πρέπει να καθοριστεί ότι αν η επίμαχη σύνταξη αντιστοιχεί στην έννοια της «αμοιβής», όπως οριοθετείται από τους κοινοτικούς κανόνες, χωρίς να κριθεί το σύνολο του συστήματος που διαχειρίζεται ο VddB, διότι το Δικαστήριο πρέπει να αναλύσει τα προδικαστικά ερωτήματα υπό το πρίσμα του κοινοτικού δικαίου, σε σχέση με τα πληροφοριακά στοιχεία που περιλαμβάνονται στη διάταξη περί παραπομπής.

65.

Η σύνταξη προκύπτει από την Tarifordnung für die deutschen Theater, η οποία αντιστοιχεί σε «συλλογική σύμβαση» —Tarifvertrag— ακόμη κι αν κατά τον χρόνο εκδόσεώς της —στις 27 Οκτωβρίου 1937— δεν επρόκειτο ακριβώς για συλλογική σύμβαση, εφόσον ο εθνικο-σοσιαλισμός είχε αντικαταστήσει τις συμφωνίες μεταξύ συνδικάτων και εργοδοτών με κανονισμούς καθορίζοντες τους όρους εργασίας —Tarifordnungen.

66.

Όπως και οι λοιπές παροχές του άρθρου 27 του καταστατικού του VddB —συνταξιοδότηση, σύνταξη αναπηρία και σύνταξη επιζώντος— η σύνταξη αυτή συμπληρώνει τις γενικώς προβλεπόμενες συντάξεις.

67.

Η χρηματοδότηση βαρύνει τον εργοδότη και τον μισθωτό, χωρίς το ομοσπονδιακό κράτος ή τα Länder να συνεισφέρουν εισφορές ( 72 ).

68.

Η διαχείριση ανατίθεται σε οργανισμό που είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου —τον VddB— ο οποίος δρα αυτονόμως, σύμφωνα με τις αποφάσεις του διοικητικού συμβουλίου, που αποτελείται από δεκαπέντε εκπροσώπους των εργοδοτών και ισάριθμους εκπροσώπους των εργαζομένων, οι οποίοι διορίζονται από τις οργανώσεις των εργοδοτών και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις. Το διοικητικό συμβούλιο υπόκειται στον έλεγχο νομιμότητας και στην εποπτεία του Bundesministerium für Arbeit und Sozialordnung (ομοσπονδιακού Υπουργείου εργασίας και κοινωνικών υποθέσεων), το οποίο ανέθεσε τα καθήκοντα αυτά στα αρμόδια υπουργεία του κράτους της Βαυαρίας, και εφαρμόζεται, κατ’ αναλογία, η νομοθεσία περί εποπτείας των ασφαλιστικών εταιριών που δεν είναι οργανισμοί διαχειριζόμενοι νομικό σύστημα κοινωνικής ασφαλίσεως ( 73 ).

69.

Οι ιδιαιτερότητες αυτές όμως συνιστούν απλώς ενδείξεις· σύμφωνα με τις προπαρατεθείσες αποφάσεις του Δικαστηρίου, πρέπει να επικεντρωθούμε στην επίμαχη κατηγορία εργαζομένων και στη μέθοδο καθορισμού του ποσού της συντάξεως.

70.

Επομένως, πρώτον, για να αναγνωριστεί το δικαίωμα συντάξεως, απαιτείται ο θανών να υπαγόταν στον VddB προτού επέλθει το γενεσιουργό προς σύνταξη γεγονός. Η υπαγωγή αυτή αφορά υποχρεωτικά το καλλιτεχνικό προσωπικό των γερμανικών θεάτρων, δηλαδή μια συγκεκριμένη κατηγορία εργαζομένων ( 74 ). Γίνεται επίσης δεκτή η εκουσία ασφάλιση, αφού δικαιολογείται από την προσωρινότητα και το μη αδιάλειπτο της απασχολήσεως, που είναι εγγενείς στις δραστηριότητες του τομέα αυτού —ο σύντροφος του προσφεύγοντος της κύριας δίκης έκανε χρήση της δυνατότητας αυτής και κατέβαλε εκουσίως εισφορές για πλέον των δεκαέξι ετών.

71.

Δεύτερον, οι παροχές δεν χρηματοδοτούνται βάσει συστήματος κατανομής όπου οι πραγματοποιηθείσες κατά τη διάρκεια ενός συγκεκριμένου έτους δαπάνες καλύπτονται από τις καταβληθείσες κατά τη διάρκεια του ιδίου έτους εισφορές, αλλά βάσει της αρχής της κεφαλαιοποιήσεως, με τη δημιουργία ενός ταμείου για κάθε ασφαλισμένο, του οποίου το κεφάλαιο και οι τόκοι αναλώνονται μετά την περίοδο απασχολήσεως. Το ποσό των συντάξεων υπολογίζεται σε σχέση με το ποσό των εισφορών και κατ’ εφαρμογή ενός συντελεστή επικαιροποιήσεως (άρθρο 32, παράγραφος 2, πρώτη περίοδος, και άρθρο 30, παράγραφος 5, του καταστατικού του VddB) ( 75 ).

72.

Όπως και η Επιτροπή, από τα πληροφοριακά αυτά στοιχεία συνάγω ότι η επίμαχη σύνταξη απορρέει από τη σχέση εργασίας του συντρόφου του Τ. Maruko· κατά συνέπεια, πρέπει να χαρακτηρισθεί ως «αμοιβή» υπό την έννοια του άρθρου 141 ΕΚ και επομένως εμπίπτει στην οδηγία 2000/78 εφόσον πληροί τις προϋποθέσεις του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο γ΄. Συνεπώς, δεν αποτελεί παροχή καταβαλλόμενη από δημόσιο ή εξομοιούμενο προς δημόσιο σύστημα κοινωνικής ασφαλίσεως υπό την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 3, διότι δεν αντιστοιχεί ούτε στα χαρακτηριστικά στοιχεία ούτε στον σκοπό της παροχής τέτοιου είδους.

73.

Η εικοστή δεύτερη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας 2000/78 αναφέρει ότι η οδηγία «δεν θίγει τις εθνικές νομοθεσίες περί την οικογενειακή κατάσταση και τις παροχές που εξαρτώνται από αυτήν». Το αιτούν δικαστήριο τονίζει την αιτιολογική αυτή σκέψη και διατυπώνει αμφιβολίες ως προς τις επιπτώσεις της στον τομέα εφαρμογής της οδηγίας.

74.

Το Ηνωμένο Βασίλειο θεωρεί ότι η αιτιολογική αυτή σκέψη θεσπίζει σαφή και γενικό αποκλεισμό, που περιλαμβάνεται στο άρθρο 3, παράγραφος 1, το οποίο προβλέπει ότι η οδηγία εφαρμόζεται «εντός των ορίων των εξουσιών που απονέμονται στην Κοινότητα», των οποίων μέρος δεν αποτελούν οι παροχές που εξαρτώνται από την οικογενειακή κατάσταση, όπως η παροχή της κύριας δίκης, όπου η χορήγηση της συντάξεως εξαρτάται από τη σύναψη γάμου. Σύμφωνα με το Ηνωμένο Βασίλειο, δεν απαιτείται επομένως να εξετασθούν τα λοιπά προδικαστικά ερωτήματα.

75.

Δεν συντάσσομαι με τα επιχειρήματα αυτά, μολονότι είναι προφανώς ελκυστικά και βάσιμα.

76.

Πρώτον, όπως έχω αναφέρει με άλλες προτάσεις ( 76 ), ο κανόνας περιγράφει γεγονότα, καταστάσεις ή περιστάσεις αποδίδοντάς τους ορισμένες συνέπειες. Ως εκ τούτου, το πραγματικό υπόβαθρο και το νομικό αποτέλεσμα συνιστούν τα δύο δομικά στοιχεία μιας διατάξεως ( 77 )· πλην όμως, τα εν λόγω στοιχεία δεν συντρέχουν όσον αφορά τις αιτιολογικές εκθέσεις, τα προοίμια ή τις αιτιολογικές σκέψεις, αποκλειστικός σκοπός των οποίων είναι να απεικονίζουν, να θεμελιώνουν ή να δικαιολογούν το νομοθετικό σώμα το οποίο συνοδεύουν και του οποίου κατά κανόνα προηγούνται, ενώ, μολονότι ενσωματώνονται κατ’ ουσίαν στον κανόνα δικαίου, στερούνται δεσμευτικής ισχύος, παρά τη λυσιτέλειά τους ως κριτηρίων ερμηνείας, πράγμα το οποίο αποτελεί λειτουργία την οποία έχει πλειστάκις αναφέρει το Δικαστήριο ( 78 ). Κατά συνέπεια, όπως και οι λοιπές αιτιολογικές σκέψεις, η εικοστή δεύτερη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας 2000/78 συμβάλλει απλώς στην ερμηνεία των διατάξεων της οδηγίας και δεν πρέπει να τονίζεται υπερβολικά η σημασία της.

77.

Δεύτερον, η Κοινότητα δεν διαθέτει αρμοδιότητες σε θέματα οικογενειακής καταστάσεως και το άρθρο 3, παράγραφος 1, της οδηγίας καθώς και η προπαρατεθείσα αιτιολογική σκέψη συγκλίνουν συναφώς, η δε αρμοδιότητα του κράτους στον τομέα αυτόν παραμένει άθικτη. Το ευρωπαϊκό δίκαιο περιλαμβάνει την αντίληψη κάθε χώρας όσον αφορά τον γάμο, την αγαμία, τη χηρεία και τις λοιπές πτυχές της «οικογενειακής καταστάσεως». Οι εσωτερικής φύσεως όμως εξουσίες αυτές πρέπει να ασκούνται χωρίς να θίγουν την κοινοτική έννομη τάξη ( 79 ).

78.

Τρίτον, το δικαίωμα απαγορεύσεως των διακρίσεων λόγω γενετήσιου προσανατολισμού περιλαμβάνεται στο άρθρο 14 της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών του 1950 ( 80 ) και, ρητώς, στο άρθρο 21 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ενώσεως ( 81 ). Ο ουσιώδης χαρακτήρας του ( 82 ) συνεπάγεται ότι, σύμφωνα με το άρθρο 6 ΕΕ, η Ένωση εγγυάται την τήρησή του.

79.

Τέταρτον, η δυσμενής μεταχείριση την οποία καταγγέλλει ο προσφεύγων της κύριας δίκης αφορά δικαίωμα προστατευόμενο από τα νομοθετικά κείμενα της Κοινότητας, ήτοι, το δικαίωμα απαγορεύσεως των διακρίσεων λόγω γενετήσιου προσανατολισμού όσον αφορά την αμοιβή των εργαζομένων, λαμβανομένου υπόψη του ότι η σύνταξη επιζώντος έχει χαρακτήρα «αμοιβής», εφόσον προκύπτει από σχέση εργασίας και δεν προκύπτει από την οικογενειακή κατάσταση.

80.

Τέλος, σύμφωνα με το άρθρο 27 του καταστατικού του VddB, το γενεσιουργό γεγονός του δικαιώματος στη σύνταξη που ζητεί ο προσφεύγων της κύριας δίκης είναι ο θάνατος του συντρόφου του, όπως είναι η ανικανότητα προς εργασία, η αναπηρία ή η σύνταξη για άλλες συντάξεις.

81.

Κατά συνέπεια, δεν υφίστανται λόγοι για τη μη εφαρμογή της οδηγίας 2000/78 στην υπόθεση της κύριας δίκης.

82.

Αν το Δικαστήριο συνταχθεί με την άποψή μου ότι η σύνταξη που αξιώνει ο Τ. Maruko εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2000/78, πρέπει να αντληθούν συναφώς όλες οι συνέπειες, εξετάζοντας αν η άρνηση του VddB συνεπάγεται δυσμενή διάκριση λόγω γενετήσιου προσανατολισμού.

83.

Η αρχή της ισότητας, με την αρχή της ελεύθερης κυκλοφορίας, αποτελεί την πλέον παραδοσιακή και θεμελιωμένη στην κοινοτική έννομη τάξη αρχή· επιπλέον, εξελίχθηκε με τον χρόνο υπερβαίνοντας τα όρια της μισθολογικής ισότητας μεταξύ των εργαζομένων των δύο φύλων και επεκτάθηκε σε άλλους τομείς και θέματα, όπως προκύπτει από την προπαρατεθείσα οδηγία 2000/43. Από την εμφάνισή της στις απαρχές της Συνθήκης, επεκτάθηκε και ενισχύθηκε διαδοχικώς και κατέστη «γενικό πλαίσιο» για την εξάλειψη των μη δικαιολογημένων διαφορών και την προώθηση αληθούς και αποτελεσματικής ισότητας.

84.

Με την πάροδο του χρόνου, εξαλείφθηκαν οι ηθικές προκαταλήψεις και η κοινωνική απόρριψη των ομάδων με ορισμένες ιδιαιτερότητες στο θέμα του γενετήσιου προσανατολισμού. Επομένως, μολονότι αφετηρία του αγώνα ήταν η καταπολέμηση των δυσμενών διακρίσεων της γυναίκας, μεταγενέστερα στράφηκε κατά των δυσμενών διακρίσεων που αφορούν τους ομοφυλόφιλους ( 83 ) —με πρώτο βήμα την αποποινικοποίηση των σχέσεων μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλου ( 84 )— ή τρανσεξουαλικών ατόμων ή σχετικά με την αμφιφυλοφιλία ( 85 ).

85.

Η Συνθήκη του Άμστερνταμ επέκτεινε την αρχή, όπως προκύπτει από το άρθρο 13, πρώτο εδάφιο, ΕΚ στο οποίο προστέθηκε η μέριμνα εξαλείψεως κάθε διακρίσεως λόγω γενετήσιου προσανατολισμού.

86.

Η προσθήκη στη Συνθήκη του δικαιώματος σεβασμού του γενετήσιου προσανατολισμού είναι κατά μείζονα λόγο σημαντικότερη διότι όλα τα κράτη μέλη δεν καταδίκαζαν αυτή τη δυσμενή διάκριση ( 86 ), και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών δεν την αναφέρει ( 87 ), μολονότι, όπως ανέφερα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έκρινε ότι το δικαίωμα αυτό αποτελεί μέρος του άρθρου 14 της Συμβάσεως αυτής ( 88 ).

87.

Το Δικαστήριο εμπόδισε πλειστάκις τα μειονεκτήματα που υφίστανται τα ζεύγη ομοφύλων.

88.

Μετά το 1982, κατόπιν της προπαρατεθείσας αποφάσεως Garland, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα οφέλη που χορηγούν οι σιδηροδρομικές επιχειρήσεις στους υπαλλήλους τους και τους συζύγους και τα προστατευόμενα από αυτούς πρόσωπα λόγω της εργασίας τους, αποτελούν «αμοιβή» υπό την έννοια του άρθρου 141 ΕΚ. Αυτή ήταν πιθανώς η πεποίθηση που οδήγησε την L. Grant, η οποία διατηρούσε σταθερή σχέση με άλλη γυναίκα, να καταγγείλει το γεγονός ότι η άρνηση του εργοδότη της να της χορηγήσει τις εκπτώσεις στα εισιτήρια των συγκοινωνιών, που προβλέπεται στη σύμβαση εργασίας υπέρ του συζύγου του εργαζομένου ή του προσώπου, του άλλου φύλου, με το οποίο διατηρεί εξωγαμική σχέση, παραβιάζει το άρθρο 141 ΕΚ.

89.

Η L. Grant έκρινε ότι η άρνηση αυτή αποτελεί άμεση δυσμενή διάκριση λόγω φύλου. Στηρίχθηκε στην άποψη που αποκαλείται του άποψη «κριτηρίου του μοναδικού διακριτικού στοιχείου», σύμφωνα με την οποία αν στη γυναίκα εργαζόμενη δεν χορηγούνται οι ίδιες παροχές που χορηγούνται στον άνδρα εργαζόμενο, εφόσον οι λοιπές συνθήκες είναι ίδιες, η εργαζόμενη αυτή υφίσταται δυσμενή διάκριση λόγω φύλου. Για να αποδείξει την ανισότητα, η L. Grant επικαλέστηκε το γεγονός ότι στον άνδρα εργαζόμενο που προκατείχε τη θέση της είχε χορηγηθεί έκπτωση στα εισιτήρια συγκοινωνιών για τη γυναίκα σύντροφό του, την οποία δεν είχε νυμφευθεί. Υποστήριξε επίσης ότι μια τέτοια άρνηση συνιστά δυσμενή διάκριση στηριζόμενη στον γενετήσιο προσανατολισμό, η οποία περιλαμβάνεται στην έννοια «διακρίσεις φύλου» του άρθρου 141 ΕΚ, διότι η διαφορετική μεταχείριση που στηρίζεται στον γενετήσιο προσανατολισμό πηγάζει από προκαταλήψεις σχετικά με τη γενετήσια ή συναισθηματική συμπεριφορά των ατόμων.

90.

Με την απόφαση κρίθηκε ότι η άρνηση εργοδότη να χορηγήσει εκπτώσεις στα εισιτήρια συγκοινωνιών υπέρ του ατόμου, του ιδίου φύλου, με το οποίο ένας εργαζόμενος διατηρεί σταθερή σχέση, όταν οι εκπτώσεις αυτές χορηγούνται υπέρ του συζύγου του εργαζομένου ή του ατόμου, αντιθέτου φύλου, με το οποίο ο εργαζόμενος διατηρεί σταθερή εξωγαμική σχέση, δεν συνιστά δυσμενή διάκριση απαγορευόμενη από το κοινοτικό δίκαιο (σκέψη 50). Δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι συνιστά δυσμενή διάκριση στηριζόμενη ευθέως στο φύλο, διότι ισχύει κατά τον ίδιο τρόπο για τους εργαζόμενους που ανήκουν είτε στο γυναικείο είτε στο ανδρικό φύλο (σκέψεις 27 και 28). Επιπλέον, το Δικαστήριο επισήμανε ότι, στο παρόν στάδιο του κοινοτικού δικαίου, οι σταθερές σχέσεις μεταξύ δύο ατόμων του ιδίου φύλου δεν εξομοιώνονται με τις σχέσεις μεταξύ εγγάμων ατόμων ή με τις σταθερές εξωγαμικές σχέσεις μεταξύ ατόμων αντιθέτου φύλου (σκέψη 35).

91.

Επομένως, μολονότι δυσμενής διάκριση λόγω φύλου είναι παράνομη, τέτοια διάκριση λόγω γενετήσιου προσανατολισμού δεν είναι παράνομη, εφόσον δεν την απαγορεύει κανένας κοινοτικός κανόνας.

92.

Το περιοριστικό κριτήριο που επέλεξε το Δικαστήριο αντιβαίνει, παραδείγματος χάρη, στη νομολογία σε θέματα δυσμενών διακρίσεων συνδεομένων με τη μητρότητα ( 90 ) και δημιούργησε έκπληξη διότι με την ίδια απόφαση κρίθηκε ότι η Συνθήκη του Άμστερνταμ, υπογραφείσα λίγους μήνες πριν, παρείχε τη δυνατότητα στο Συμβούλιο να εξαλείψει διάφορες μορφές διακρίσεων, μεταξύ δε άλλων και τις διακρίσεις λόγω γενετήσιου προσανατολισμού (σκέψη 48).

93.

Μετά την απόφαση Grant, και άλλες αποφάσεις εξάλειψαν ορισμένες δυσμενείς διακρίσεις λόγω γενετήσιου προσανατολισμού. Γίνεται παραπομπή στις δύο παρατεθείσες με τις γραπτές παρατηρήσεις υποθέσεις, οι οποίες υποβλήθηκαν στο πλαίσιο της υπό κρίση προδικαστικής διαδικασίας.

94.

Η απόφαση της 31ης Μαΐου 2004, C-122/99 P και C-125/99 P, D και Σουηδία κατά Συμβουλίου ( 91 ), έκρινε, στο πλαίσιο αναιρέσεως, επί της αρνήσεως χορηγήσεως επιδόματος στέγης που προβλέπεται για τους έγγαμους, σε υπάλληλο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, για τον λόγο ότι, μολονότι ο υπάλληλος έχει καταχωρίσει ληξιαρχικώς στη Σουηδία σχέση συμβιώσεως με άλλον άνδρα, βάσει του Κανονισμού Υπηρεσιακής Καταστάσεως των υπαλλήλων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων δεν είναι δυνατή η εξομοίωση της σχέσης καταχωρισμένης συμβιώσεως με γάμο. Με την απόφαση διαπιστώθηκε η ύπαρξη μεγάλου αριθμού συστημάτων ληξιαρχικής καταχωρίσεως εξωγαμικών σχέσεων εντός της Κοινότητας (σκέψεις 36 και 50), πράγμα το οποίο δυσχεραίνει την αναγνώρισή τους (σκέψη 37), και κρίθηκε ότι απόκειται στον νομοθέτη να λάβει μέτρα ικανά να επηρεάσουν την κατάσταση αυτή (σκέψη 38) ( 92 ).

95.

Η απόφαση της 7ης Ιανουαρίου 2004, C-117/01, K.B. ( 93 ), αφορούσε αλλαγή φύλου ( 94 ). Βρετανή εργαζομένη ζήτησε για τον σύντροφό της, που είχε υποστεί ιατρική επέμβαση αλλαγής φύλου για να καταστεί άνδρας, το πλεονέκτημα συντάξεως χηρείας που δικαιούται ως επιζών σύζυγος, διότι το εθνικό δίκαιο δεν επιτρέπει τον γάμο τρανσεξουαλικού ατόμου σύμφωνα με το νέο του φύλο. Το Δικαστήριο, που ακολούθησε τις προτάσεις μου της 10ης Ιουνίου 2003, έκρινε ότι η άνιση μεταχείριση δεν αφορά την αναγνώριση του δικαιώματος συντάξεως, αλλά την απαραίτητη για τη σύνταξη προϋπόθεση, ήτοι την ικανότητα συνάψεως γάμου (σκέψη 30). Το Δικαστήριο έκρινε ότι νομοθεσία η οποία, εμποδίζοντας τα τρανσεξουαλικά άτομα να συνάψουν γάμο με το νέο τους φύλο, τα στερεί της συντάξεως χηρείας, προσκρούει στο άρθρο 141 ΕΚ (σκέψη 34) ( 95 ).

96.

Στον Τ. Maruko δεν χορηγήθηκε η σύνταξη επιζώντος, διότι δεν είχε παντρευτεί τον σύντροφό του και δεν είναι «χήρος», διότι η ιδιότητα αυτή επιφυλάσσεται κατά νόμο στον σύζυγο του θανόντος, και δεν αποδεικνύεται ότι η σύνταξη αυτή χορηγήθηκε σε άλλα πρόσωπα ευρισκόμενα σε παρόμοια ή ανάλογη κατάσταση. Η άρνηση χορηγήσεως της συντάξεως δεν θεμελιούται στον γενετήσιο προσανατολισμό του ενδιαφερομένου και, συνεπώς, δεν υφίσταται άμεση δυσμενής διάκριση υπό την έννοια του άρθρου 2 της οδηγίας 2000/78.

97.

Η οδηγία αυτή απαγορεύει και τις έμμεσες δυσμενείς διακρίσεις, που προκύπτουν όταν προφανώς ουδέτερη διάταξη συνεπάγεται μειονέκτημα για πρόσωπα συγκεκριμένου γενετήσιου προσανατολισμού, εκτός αν η διαφορετική αυτή μεταχείριση δικαιολογείται αντικειμενικά από ένα θεμιτό στόχο και τα μέσα για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι πρόσφορα και αναγκαία.

98.

Στην υπόθεση της κύριας δίκης, ο γάμος είναι αδύνατος κατά νόμο. Το Δικαστήριο δεν είναι όμως αρμόδιο να ρυθμίσει τις συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλου, που αποτελούν πολύ αμφιλεγόμενο ζήτημα ( 96 ), ή να αποφανθεί επί των συνεπειών που κάθε νομολογία προσδίδει στη ληξιαρχική καταχώριση τέτοιων σχέσεων συμβιώσεως ( 97 ). Όπως ανέφερα με τις προτάσεις μου στην υπόθεση όπου εκδόθηκε η απόφαση K.B., «δεν πρόκειται για τη θέσπιση ενός “ευρωπαϊκού οικογενειακού δικαίου”, αλλά για τη διασφάλιση της πλήρους αποτελεσματικότητας της αρχής της απαγορεύσεως κάθε διακρίσεως» (σκέψη 76).

99.

Η διαφορά της κύριας δίκης αφορά την ανισότητα μεταξύ εγγάμων ζευγών και των ληξιαρχικώς καταχωρισμένων σχέσεων συμβιώσεως που έχουν συσταθεί με άλλη νομική μορφή. Κατά συνέπεια, το ζήτημα δεν επικεντρώνεται στην πρόσβαση στον γάμο, αλλά στις συνέπειες των νομικών αυτών προτύπων.

100.

Επομένως, πρέπει να εξακριβωθεί αν τα δύο αυτά είδη ενώσεως πρέπει να τυγχάνουν ίσης μεταχειρίσεως και αν, συναφώς, είναι αναγκαίο ο εθνικός δικαστής να αποφασίζει αν η νομική θέση των συζύγων είναι παρόμοια με τη θέση των μελών ληξιαρχικώς καταχωρισμένης σχέσεως συμβιώσεως. Αν δεν πρόκειται περί αυτού, τα συγκριτικά στοιχεία δεν ισχύουν.

101.

Ωστόσο, το Verwaltungsgericht υπέβαλε την άποψη του, με την οποία συντάσσεται η Επιτροπή, ότι ληξιαρχικώς καταχωρισμένη σχέση σύμφωνα με τον LPartG συνεπάγεται καθεστώς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων ανάλογο με το καθεστώς του γάμου ( 98 ).

102.

Σύμφωνα με την υποθετική αυτή περίπτωση, η άρνηση χορηγήσεως της συντάξεως λόγω μη υπάρξεως γάμου, όταν δύο πρόσωπα του ιδίου φύλου δεν μπορούν να συνάψουν γάμο και συνήψαν σχέση καταχωρισμένης συμβιώσεως παράγουσα παρόμοια αποτελέσματα, συνεπάγεται έμμεση δυσμενή διάκριση λόγω γενετήσιου προσανατολισμού υπό την έννοια του άρθρου 2 της οδηγίας 2000/78.

103.

Η άποψη αυτή δεν παρεκκλίνει της προπαρατεθείσας νομολογίας, η οποία αφορά άλλα νομικά και πραγματικά περιστατικά: η απόφαση Grant είναι προγενέστερη της οδηγίας 2000/78 και αναφέρει σιωπηρώς, στη σκέψη 48, ότι η θέσπιση κανόνων περί απαγορεύσεως των δυσμενών διακρίσεων λόγω γενετήσιου προσανατολισμού συνεπάγεται διαφορετική απάντηση στο υπό εξέταση προδικαστικό ερώτημα· η απόφαση D και Σουηδία κατά Συμβουλίου εκδόθηκε στο νομικό πλαίσιο του Κανονισμού Υπηρεσιακής Καταστάσεως των υπαλλήλων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων· και η απόφαση K.B. αφορούσε τρανσεξουαλικό άτομο που δεν μπορούσε να συνάψει γάμο, πράγμα το οποίο ενέχει ιδιαίτερο προβληματισμό ( 99 ).

104.

Επομένως, αποδεικνύεται ότι συντρέχει δυσμενής διάκριση, κανένα στοιχείο δεν την δικαιολογεί αντικειμενικά και δεν προβλήθηκε, εξάλλου, κατά τη διάρκεια της προδικαστικής διαδικασίας.

105.

Το τελευταίο ερώτημα του Βayerisches Verwaltungsgericht München αφορά τον περιορισμό των διαχρονικών αποτελεσμάτων της παροχής στον μετά τις 17 Μαΐου 1990 χρόνο, σύμφωνα με την απόφαση Barber.

106.

Η υπόθεση Barber αφορά την ισότητα αμοιβών μεταξύ εργαζομένων των δύο φύλων. Το Δικαστήριο υπενθύμισε το άμεσο αποτέλεσμα του άρθρου 119 της Συνθήκης ΕΚ, προδρόμου του άρθρου 141 ΕΚ, αλλά το άμβλυνε επισημαίνοντας ότι δεν μπορεί να γίνει επίκλησή του για την έναρξη δικαιώματος συντάξεως, με αναδρομικό αποτέλεσμα σε προγενέστερο της αποφάσεως χρόνο, με εξαίρεση τους εργαζόμενους οι οποίοι, πριν από την ημερομηνία αυτή, άσκησαν ένδικη προσφυγή ή υπέβαλαν ισοδύναμη διοικητική ένσταση, αναλόγως του εφαρμοστέου εθνικού δικαίου, διότι, σε αντίθετη περίπτωση, θα κινδύνευε να ανατραπεί η «χρηματοοικονομική ισορροπία» πολλών συνταξιοδοτικών συστημάτων ( 100 ).

107.

Κατά συνέπεια, όπως προβάλλει η Επιτροπή, η αντίληψη αυτή εμπίπτει στη σφαίρα των χρηματοοικονομικών συνεπειών και τα χαρακτηριστικά του αντίστοιχου κοινοτικού κανόνα δεν είναι αποφασιστικής σημασίας, αντίθετα προς όσα υποστηρίζει το αιτούν δικαστήριο και ο VddB.

108.

Εφόσον οριοθετηθεί έτσι το ζήτημα, η νομολογία επιτρέπει τον περιορισμό των διαχρονικών αποτελεσμάτων μόνον εξαιρετικώς ( 101 ), όταν υπάρχει κίνδυνος σοβαρών οικονομικών επιπτώσεων οφειλομένων ιδίως στον μεγάλο αριθμό των εννόμων σχέσεων που είχαν συσταθεί καλοπίστως βάσει ρυθμίσεως η οποία εθεωρείτο νομίμως ισχύουσα ( 102 ).

109.

Η αξιολόγηση του κινδύνου αυτού απαιτεί στάθμιση των πάσης φύσεως παραγόντων, όπως ο αριθμός των ενδιαφερομένων προσώπων, τα καταβλητέα ποσά ή οι επιπτώσεις στη βιωσιμότητα του οργανισμού πληρωμών. Στο πλαίσιο της υπό κρίση προδικαστικής διαδικασίας, δεν υφίστανται δεδομένα στοιχεία επιβεβαιώνοντα την ύπαρξη τέτοιου κινδύνου ( 103 ). Στο πλαίσιο αυτό, το Δικαστήριο βρίσκεται ενώπιον δύο εναλλακτικών λύσεων: να απορρίψει ρητώς τον περιορισμό των διαχρονικών αποτελεσμάτων ή να μη δώσει απάντηση στο προδικαστικό ερώτημα.

110.

Η πρώτη επιλογή εγείρει οριστικώς αμφιβολίες, χωρίς όμως βάσιμο έρεισμα. Η δεύτερη επιλογή, υπέρ της οποίας τίθεται η Επιτροπή και με την οποία συντάσσομαι, είναι προφανώς πιο σώφρων, διότι καθιστά δυνατή την υποβολή νέας αιτήσεως για έκδοση προδικαστικής αποφάσεως με τα στοιχεία που ελλείπουν εν προκειμένω ( 104 ).

111.

Κατόπιν των προεκτεθέντων, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει ως εξής στα προδικαστικά ερωτήματα του Bayerisches Verwaltungsgericht München: