1.

Επομένως, το πεδίο εφαρμογής ratione personae και ratione materiae του άρθρου 52 και γενικότερα του κανονισμού 3, είναι εκείνα περί του οποίου πρόκειται στην υπό κρίση υπόθεση. Από αυτές τις δύο απόψεις, η νομολογία του Δικαστηρίου έχει ήδη λάβει θέση, είτε σιωπηρά, είτε ρητά. Έτσι, ο οίκος Singer, ο οποίος δεν το αγνοεί, αντί να προσβάλει την ερμηνεία από το Δικαστήριο του άρθρου 52, ισχυρίζεται ότι το άρθρο αυτό είναι παράνομο. Θεσπίζοντας την επίδικη διάταξη, το Συμβούλιο της ΕΟΚ υπερέβη τις εξουσίες του και τη βάσει του άρθρου 51 της Συνθήκης αρμοδιότητά του.

Γνωρίζετε την άποψή του. Ο οίκος Singer στηρίζεται στο άρθρο 184 της Συνθήκης, το οποίο παρέχει τη δυνατότητα σε κάθε διάδικο, σε διαφορά όπου τίθεται υπό αμφισβήτηση η ισχύς κανονισμού του Συμβουλίου ή της Επιτροπής, να επικαλεσθεί στο Δικαστήριο, παρά τη λήξη της προθεσμίας του άρθρου 173, τρίτη παράγραφος, το ανεφάρμοστο του κανονισμού για έναν από τους λόγους που προβλέπονται στο άρθρο 173, πρώτη παράγραφος. Δεδομένου ότι η ένστασή του είναι συγχρόνως παραδεκτή και βάσιμη, τούτο θα πρέπει να συνεπάγεται τη μη εφαρμογή του άρθρου 52 και το ότι η αίτηση προς ερμηνεία αυτού του άρθρου δεν έχει πλέον αντικείμενο.

Είναι όμως παραδεκτή η προβαλλόμενη βάσει του άρθρου 184 ένσταση; Η απάντηση είναι ασφαλώς αρνητική. Όταν ο οίκος Singer επιδιώκει να αποδείξει αυτό το παραδεκτό αναφερόμενος αποκλειστικά στις προϋποθέσεις που θέτει αυτό το άρθρο, παραβλέπει το ουσιώδες, δηλαδή ότι επιχειρεί να μεταμοσχεύσει αυτή τη διαδικασία σε μια άλλη που έχει κινηθεί στα πλαίσια του άρθρου 177. Επομένως το παραδεκτό της ενστάσεώς του πρέπει να εξεταστεί σε σχέση με αυτό το τελευταίο άρθρο.

Η επικρατούσα αρχή στις προδικαστικές αποφάσεις του Δικαστηρίου είναι ο αμοιβαίος σεβασμός των αντιστοίχων αρμοδιοτήτων δύο κατηγοριών δικαστηρίων: εθνικά δικαστήρια των κρατών μελών — Δικαστήριο των Κοινοτήτων. Όπως δεν εναπόκειται στο Δικαστήριο, στα πλαίσια του άρθρου 177, ούτε να εφαρμόσει τη Συνθήκη ή άλλον κανόνα κοινοτικού δικαίου σε μια συγκεκριμένη περίπτωση, ούτε να κρίνει επί του κύρους ενός μέτρου εσωτερικού δικαίου, έτσι ακριβώς το Δικαστήριο δεν θεωρεί ότι έχει δικαίωμα να εκτιμήσει ούτε τις σκέψεις οι οποίες καθοδήγησαν το εθνικό δικαστήριο στην επιλογή των ερωτημάτων του ούτε τη συνάφειά τους στο πλαίσιο της διαφοράς της οποίας έχει επιληφθεί.

Συνεπώς, και με την επιφύλαξη ότι το Δικαστήριο πρέπει ενίοτε να «ερμηνεύσει» τα υποβληθέντα ερωτήματα για να συναγάγει το κοινοτικού δικαίου πρόβλημα που περιλαμβάνεται σ' αυτά, δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποφαίνεται παρά μόνο επί των ερωτημάτων που του υποβάλλουν τα εθνικά δικαστήρια, εφόσον μόνο σ' αυτά εναπόκειται και όχι στους διαδίκους της κύριας δίκης, να απευθυνθούν στο Δικαστήριο. Δεν μπορεί το Δικαστήριο να υπερβεί αυτά τα πλαίσια χωρίς να αναμειχθεί στην εκτίμηση ζητημάτων τα οποία είναι απαραίτητα για την επίλυση της διαφοράς επί της ουσίας και χωρίς να σφετεριστεί την ίδια την αρμοδιότητα του εθνικού δικαστηρίου.

Αυτή η φροντίδα να γίνεται σεβαστή η αρμοδιότητα αυτού του δικαστηρίου και να εξετάζονται τα ερωτήματα όπως αυτά υποβάλλονται, έχει οδηγήσει το Δικαστήριο, για παράδειγμα, να θεωρεί ότι η αρμοδιότητά του εξαρτάται μόνο από την ύπαρξη παραπομπής ( 1 ) υπό την έννοια του άρθρου 177, χωρίς να πρέπει να εξετάσει αν η απόφαση του εθνικού δικαστηρίου αποτελεί δεδικασμένο, σύμφωνο με τις διατάξεις του εθνικού του δικαίου (υπόθεση 13/61, Bosch, 6 Απριλίου 1962, Rec., τ. VIII, σ. 91). Αυτή η φροντίδα μπορεί επίσης να εξηγήσει το γεγονός ότι το Δικαστήριο δεν έχει δεχθεί το δικαίωμα προς παρέμβαση στη διαδικασία του άρθρου 177, διότι αυτή δεν συμβαίνει παρά μόνο μεταξύ των διαδίκων της δίκης που διεξάγεται ενώπιον του δικαστηρίου από το οποίο προέρχεται η αίτηση για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως (Διάταξη της 3ης Ιουνίου 1964, στην υπόθεση Costa κατά ENEL, Rec., τ. Χ, σ. 1197).

Κατά μείζονα λόγο, το Δικαστήριο δεν μπορεί, αυτεπαγγέλτως ή κατόπιν αιτήσεως των διαδίκων της κύριας δίκης, να δώσει απαντήσεις επί ερωτημάτων που δεν του έχουν υποβληθεί ή — πράγμα το οποίο είναι το ίδιο — να μεταβάλει την έννοια ή το περιεχόμενο των ερωτημάτων των οποίων έχει επιληφθεί. Όμως αυτό ακριβώς θα έπραττε το Δικαστήριο αν, ενώ του ζητείται, όπως στην προκειμένη περίπτωση, να ερμηνεύσει μια κανονιστική πράξη ενός οργάνου της Κοινότητας, έκρινε το κύρος αυτής της πράξεως.

Ασφαλώς το άρθρο 177, πρώτη παράγραφος, στοιχείο β, της Συνθήκης παρέχει αρμοδιότητα στο Δικαστήριο και επ' αυτού του σημείου, μόνον όμως, σύμφωνα με την επικρατούσα σ' αυτό το άρθρο αρχή, όταν το εθνικό δικαστήριο του υποβάλει ένα τέτοιο ερώτημα.

Χωρίς αμφιβολία ο οίκος Singer επιχειρεί επίσης να δικαιολογήσει το αίτημά του με την οικονομία χρόνου που αυτό επιτρέπει, εφόσον ο εναγόμενος της κύριας δίκης οίκος θα μπορούσε πάντοτε να προβάλει το ζήτημα του κύρους των επίδικων διατάξεων, είτε επιστρέφοντας ενώπιον του cour d'appel είτε σε μεταγενέστερο στάδιο της διαδικασίας ενώπιον του cour de cassation, έτσι ώστε το Δικαστήριο θα επιλαμβανόταν αναγκαστικά αυτών των ερωτημάτων σε κάποια στιγμή. Όμως, χωρίς να αναφέρω ίσως, όπως ο δικηγόρος της Επιτροπής, φράση του Μολιέρου ότι «ο χρόνος δεν προσθέτει τίποτα στην υπόθεση», πρέπει εντούτοις να βεβαιώσω ότι ένα πράγμα έχει μεγαλύτερη σημασία από την ταχύτητα, ο σεβασμός των αρχών του δικαίου και ειδικότερα της ιεράρχησης των αρμοδιοτήτων. Αυτή η αρχή απαγορεύει στο Δικαστήριο να κρίνει μέσω του άρθρου 184 το κύρος του άρθρου 52 του κανονισμού 3, όταν το cour d'appel του ζητεί μόνο να το ερμηνεύσει. Επομένως, το αίτημα του οίκου Singer δεν είναι παραδεκτό και οι ισχυρισμοί του περί ανεφαρμόστου δεν μπορούν να γίνουν δεκτοί.

2.

Αν όμως έπρεπε να εξεταστεί το βάσιμο αυτής της ενστάσεως, θα υπενθύμιζα ότι αυτή στηρίζεται στο άρθρο 51 της Συνθήκης, το μόνο άρθρο της που αφορά την κοινωνική ασφάλιση. Αλλά η κανονιστική εξουσία την οποία απονέμει στο Συμβούλιο είναι στενά περιορισμένη έχει ως αντικείμενο μόνο τη διασφάλιση της ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζομένων, όπως αυτή καθορίζεται στο άρθρο 48, δηλαδή αντιμετωπιζόμενη από την πλευρά της απασχολήσεως, στις σχέσεις της με αυτήν δεν αφορά, όπως φαίνεται και από τον τίτλο του κανονισμού 3, παρά τους διακινούμενους εργαζόμενους, δηλαδή αυτούς που η απασχόλησή τους τους οδηγεί στο να διακινούνται τέλος δεν επιτρέπει στο Συμβούλιο να λάβει παρά μόνο τα απαραίτητα για τους προαναφερθέντες σκοπούς μέτρα.

Στην πραγματικότητα, ο κανονισμός 3 πάσχει από εσωτερικές αντιφάσεις και είναι παράνομος, στο μέτρο που ορισμένες από τις διατάξεις του θεσπίζουν κανόνες οι οποίοι υπερβαίνουν τα καθορισμένα με τον τρόπο αυτό πλαίσια. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα με την περίπτωση των άρθρων του 4, παράγραφοι 1, 19 και 52.

Τα ζητήματα αυτά, που αναπτύχθηκαν με έξοχο τρόπο και σε βάθος κατά την επ' ακροατηρίου συζήτηση από τον δικηγόρο του οίκου Singer, δεν είναι καινοφανή για το Δικαστήριο. Τα έχει ήδη συναντήσει, από τότε που έπρεπε να ερμηνεύσει τον κανονισμό 3. Στην υπόθεση 75/63 (Unger, 19 Μαρτίου 1964, Rec., τ. Χ, σ. 351), απασχόλησαν το Δικαστήριο οι βάσεις αυτού του κανονισμού και η έκταση του πεδίου εφαρμογής του ιδίως το άρθρο 19, ένα από εκείνα των οποίων ο οίκος Singer αμφισβητεί τη νομιμότητα. Το Δικαστήριο παρατήρησε ότι το άρθρο 51 περιλαμβανόταν στο κεφάλαιο υπό τον τίτλο «Οι εργαζόμενοι» και ότι ήταν εντεταγμένο στον τίτλο III («Η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων, των υπηρεσιών και των κεφαλαίων») του δευτέρου μέρους της Συνθήκης («Οι βάσεις της Κοινότητος»). Πρόσθεσε ότι εγκαθίδρυση μιας όσο το δυνατό πληρέστερης ελευθερίας της κυκλοφορίας των εργαζομένων, κατατάσσεται μεταξύ των «βάσεων της Κοινότητας», και συνιστά έτσι τον κύριο στόχο αυτού του άρθρου και, για τον λόγο αυτό, η ελευθερία αυτή αποτελεί καθοριστικό στοιχείο για την ερμηνεία των κανονισμών που εκδόθηκαν για την εφαρμογή του.

Ο γενικός εισαγγελέας Lagrange είχε εξάλλου υπογραμμίσει σ' αυτή την ίδια υπόθεση ότι ο προβλεπόμενος από το άρθρο 51 της Συνθήκης τομέας δεν περιοριζόταν στις διατάξεις που αναφέρονταν στα στοιχεία α και β αυτού του άρθρου (συνυπολογισμός όλων των περιόδων που λαμβάνονται υπόψη από τις διάφορες εθνικές νομοθεσίες και καταβολή των παροχών στα πρόσωπα που κατοικούν στα εδάφη των κρατών μελών). Αυτές οι διατάξεις δεν μπορούν να έχουν περιοριστικό χαρακτήρα, εφόσον προτάσσεται αυτών το επίρρημα «ιδίως», όπως αναφέρει μία από τις σκέψεις της αποφάσεως του Δικαστηρίου.

Έτσι, είμαι πρόθυμος να δεχτώ ότι η ερμηνεία του κανονισμού 3 από το Δικαστήριο είναι ευρεία ή και διασταλτική, πιστεύω όμως ότι αυτή η ερμηνεία συμβιβάζεται απόλυτα με το άρθρο 51 της Συνθήκης. Η αρμοδιότητα του Συμβουλίου καθορίζεται από τον επιδιωκόμενο σκοπό: την ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζομένων (και το άρθρο 51 δεν αναφέρει «των διακινουμένων εργαζομένων»), πράγμα το οποίο δικαιολογεί το ότι ορισμένα μέτρα από αυτά που περιλαμβάνονται στον κανονισμό 3 αφορούν προφανώς πρόσωπα τα οποία δεν έχουν την ιδιότητα του διακινούμενου εργαζομένου. Μπορώ να προσθέσω στις αναφερόμενες από τον οίκο Singer διατάξεις αυτές του άρθρου 10, που ορίζει ότι οι συντάξεις οι οποίες έχουν αποκτηθεί δυνάμει της νομοθεσίας ή περισσοτέρων κρατών μελών δεν μπορούν να υποστούν καμία μείωση λόγω του ότι ο δικαιούχος τους κατοικεί στο έδαφος κράτους μέλους άλλου εκτός από αυτό στο οποίο εδρεύει ο φορέας που την οφείλει. Ή εκείνες του άρθρου 40 περί της εκτάσεως του δικαιώματος για οικογενειακά επιδόματα του μισθωτού, τα τέκνα του οποίου κατοικούν στο έδαφος άλλου κράτους μέλους εκτός από αυτό στο οποίο απασχολείται ο ίδιος.

Εφόσον γίνει δεκτό ότι ο κανονισμός 3 δεν αφορά μόνο τους διακινούμενους εργαζόμενους, αλλά γενικότερα την κυκλοφορία των εργαζομένων, ανακύπτει, πράγματι, μια άλλη αντίρρηση. Ο κανονισμός αυτός δεν μπορεί να αφορά παρά μόνο την κυκλοφορία των εργαζομένων υπό την ιδιότητά τους αυτή, δηλαδή στο μέτρο που αυτή συνδέεται με την άσκηση της απασχολήσεώς τους, γι' αυτό δε συσχετίζεται το άρθρο 51 με το άρθρο 49, πρώτη παράγραφος, κατόπιν με το άρθρο 48, που αναφέρει τα μέτρα τα οποία περιλαμβάνει αυτή η ελεύθερη κυκλοφορία σε σχέση με την απασχόληση. Η ακρίβεια αυτού του συσχετισμού δεν είναι προφανής, διότι αυτά τα άρθρα 51 και 48 δεν καλύπτουν κατ' ανάγκη τον ίδιο τομέα. Το πρώτο από αυτά τα άρθρα αφορά την κοινωνική ασφάλιση.

Τα απαραίτητα για την εφαρμογή της ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζομένων μέτρα πρέπει να εξεταστούν στα πλαίσια αυτής της ασφάλειας και σε σχέση με αυτήν. Κάθε μέτρο για παράδειγμα, που εξομοιώνει το έδαφος των διαφόρων κρατών μελών προς το έδαφος του κράτους καταγωγής για τη χορήγηση των διαφόρων παροχών είναι έτσι σύμφωνο προς τον σκοπό του άρθρου 51. Συμβιβάζεται δε απόλυτα με αυτό ο περιορισμός της εδαφικότητας των εθνικών νόμων σε θέματα κοινωνικής ασφαλίσεως, οι οποίοι δεν περιορίζονται στα στενά πλαίσια της απασχολήσεως. Αν και υποστηρίχθηκε με λαμπρό τρόπο η άποψη ότι ο κανονισμός 3 είναι παράνομος ως προς τις διατάξεις του που υπερβαίνουν τη «στενή εννοία» κυκλοφορία των διακινουμένων εργαζομένων, εντούτοις δεν τη θεωρώ πειστική.

3.

Τώρα πρέπει να επανέλθω στο πρώτο ερώτημα που υπέβαλε το δικαστήριο του Colmar και να το εξετάσω λεπτομερώς. Το ερώτημα αυτό αφορά το άρθρο 52, που προβλέπει, για την περίπτωση κατά την οποία ένα πρόσωπο, το οποίο, δυνάμει της νομοθεσίας κράτους μέλους, έχει το δικαίωμα λόγω ζημίας που επήλθε στο έδαφος άλλου κράτους να ζητήσει από ένα τρίτο την αποκατάσταση αυτής της ζημίας, τα ενδεχόμενα δικαιώματα του οφειλέτη φορέα έναντι του τρίτου.

Το άρθρο ορίζει ότι, όταν ο οφειλέτης φορέας υποκαθίσταται, δυνάμει της εφαρμοστέας στην περίπτωσή του νομοθεσίας, στα δικαιώματα που έχει ο δικαιούχος έναντι των τρίτων, κάθε κράτος μέλος αναγνωρίζει μια τέτοια υποκατάσταση. Το ερώτημα που έχει υποβληθεί στο Δικαστήριο υποδιαιρείται στην πραγματικότητα σε δύο σκέλη. Αφορά συγχρόνως το πεδίο εφαρμογής ratione personae αυτού του άρθρου: εφαρμόζεται άραγε σε εργαζόμενο που υπάγεται σε ένα σύστημα κοινωνικής ασφαλίσεως, αλλά ο οποίος δεν είναι διακινούμενος εργαζόμενος «στενή εννοία»; Και το πεδίο εφαρμογής του ratione materiae: εφαρμόζεται άραγε ακόμα και αν το ατύχημα που προκάλεσε την καταβολή αποζημιώσεως από την κοινωνική ασφάλιση δεν συνέβη ούτε κατά την εργασία ούτε επ' ευκαιρία αυτής;

Αρκεί να υπομνησθεί ότι το Δικαστήριο έχει ήδη δώσει θετική απάντηση σ' αυτά τα δύο σκέλη του ερωτήματος.

Το πρώτο σημείο είχε λυθεί, τουλάχιστον σιωπηρά, με την απόφαση Unger (75/63, Rec., τ. Χ, σ. 367), όταν το Δικαστήριο είχε αναγνωρίσει το ευεργέτημα του άρθρου 19 του κανονισμού 3 σε πρόσωπο, το οποίο, ενώ υπαγόταν σε σύστημα κοινωνικής ασφαλίσεως ενός κράτους μέλους, μετέβη σε άλλο κράτος μέλος για να διαμείνει με τους γονείς του και ασθένησε εκεί. Το Δικαστήριο έκρινε ότι οι εργαζόμενοι που βρίσκονται στην αναφερόμενη στο άρθρο 19, παράγραφος 1, κατάσταση, απολαύουν των δικαιωμάτων που προβλέπονται από το άρθρο αυτό, όποιος και αν είναι ο λόγος της διαμονής τους στο εξωτερικό.

Η λύση που έγινε έτσι δεκτή είχε γενική ισχύ. Το Δικαστήριο την εφάρμοσε στο άρθρο 52 με τις αποφάσεις Bertholet και Van Dijk (υποθέσεις 31/64 και 33/64,11 Μαρτίου 1965, Rec., τ. XI, σ. 112 και 132).

Ως προς το δεύτερο σημείο, το Δικαστήριο έδωσε και σ' αυτό απάντηση, κρίνοντας με την προαναφερθείσα απόφαση Van Dijk ότι το άρθρο 52 μπορεί να εφαρμοστεί, άσχετα με το αν η ζημία έχει ή όχι σχέση με την εργασία του θύματος του ατυχήματος.

Έτσι είχε ήδη δοθεί η ερμηνεία πριν ακόμα το δικαστήριο του Colmar απευθυνθεί στο Δικαστήριο. Ούτε οι συνθήκες της υποθέσεως, στο μέτρο που μπορούν να διαφωτίσουν το υποβληθέν ερώτημα, ούτε τα επικαλούμενα νομικά επιχειρήματα περί της υποτιθέμενης έλλειψης νομιμότητας του κανονισμού 3 και ειδικότερα του άρθρου 52 αποτελούν νέα στοιχεία σε σχέση με τις προγενέστερες προδικαστικές υποθέσεις του Δικαστηρίου, ικανά να τροποποιήσουν τη δοθείσα από το Δικαστήριο ερμηνεία και επί της οποίας το Δικαστήριο μπορεί πάντοτε να επανέλθει.

Υπ' αυτές τις συνθήκες, θεωρώ ότι πρέπει να εφαρμοστεί η μέθοδος που υιοθετήθηκε με την απόφαση Da Costa (συνεκδικασθείσες υποθέσεις 28/62 έως 30/62, 27 Μαρτίου 1963, Rec., τ. IX, σ. 63) και να παραπεμφθεί το δικαστήριο του Colmar στις αποφάσεις του Δικαστηρίου Bertholet και Van Dijk, χωρίς να υπάρχει ανάγκη νέας ερμηνείας των δύο σημείων του άρθρου 52.

—

Στο πρώτο ερώτημα, ότι λαμβανομένων υπόψη των αποφάσεων του Δικαστηρίου Bertholet και Van Dijk, δεν απαιτείται νέα ερμηνεία του άρθρου 52 του κανονισμού 3 επί των ζητημάτων που θέτει αυτό το ερώτημα.

—

Στο δεύτερο ερώτημα, ότι η προβλεπόμενη στο άρθρο 52, παράγραφος 1, υποκατάσταση πρέπει να γίνεται δεκτή, έστω και αν το ατύχημα, το θύμα του οποίου μπορεί να ζητήσει την αποκατάσταση της ζημίας από ένα τρίτο, συνέβη πριν την 1η Ιανουαρίου 1959.