18.8.2017   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 275/1

Α.

B.

Γ.

1.

1.1.

1.2

1.3.

2.

2.1

2.2

2.3

2.4

2.5

3.

3.1

3.2

3.3

4.

4.1

4.2

4.3

4.4

4.5

4.6

5.

5.1

5.2

5.3

6.

7.

Δ.

1.

Το περιβάλλον έχει ζωτική σημασία για εμάς και αποτελεί κοινή μας κληρονομιά. Η διατήρηση, η προστασία και η βελτίωση του περιβάλλοντος συνιστά κοινή ευρωπαϊκή αξία, το δε περιβαλλοντικό δίκαιο της ΕΕ θεσπίζει ένα κοινό πλαίσιο υποχρεώσεων για τις δημόσιες αρχές, και δικαιωμάτων για τους πολίτες.

2.

Στην ανακοίνωση με τίτλο «Καλύτερη εφαρμογή για καλύτερα αποτελέσματα» (1) που εξέδωσε πρόσφατα η Επιτροπή τονίζεται ότι, όταν οι υποχρεώσεις ή τα δικαιώματα που απορρέουν από το δίκαιο της ΕΕ θίγονται σε εθνικό επίπεδο, πρέπει να παρέχεται πρόσβαση στα εθνικά δικαστήρια σύμφωνα με την αρχή της πραγματικής δικαστικής προστασίας που προβλέπεται στις Συνθήκες της ΕΕ και σύμφωνα με τις απαιτήσεις που κατοχυρώνονται στο άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

3.

Το δίκαιο της ΕΕ αναγνωρίζει ότι, στον τομέα του περιβάλλοντος, η πρόσβαση στη δικαιοσύνη πρέπει να αντικατοπτρίζει τα εμπλεκόμενα δημόσια συμφέροντα.

4.

Η σύμβαση του Aarhus (Ώρχους) για την πρόσβαση σε πληροφορίες, τη συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα (2) («σύμβαση του Aarhus») προβλέπει ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, φυσικά και νομικά πρόσωπα (όπως μη κυβερνητικές οργανώσεις, «ΜΚΟ») μπορούν να προσφύγουν σε δικαστήριο ή άλλο αμερόληπτο φορέα με σκοπό την επανεξέταση πράξεων ή παραλείψεων δημόσιων ή ιδιωτικών φορέων (3). Η εν λόγω σύμβαση έχει κυρωθεί από όλα τα κράτη μέλη και από την ΕΕ (4).

5.

Πέραν του ότι εκπληρώνει μια διεθνή δέσμευση, η διασφάλιση της πρόσβασης φυσικών προσώπων και ΜΚΟ στη δικαιοσύνη δυνάμει της εν λόγω σύμβασης αποτελεί επίσης σημαντικό μέσο βελτίωσης της εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ από τα κράτη μέλη χωρίς να απαιτείται παρέμβαση της Επιτροπής.

6.

Ο κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1367/2006 (κανονισμός του Aarhus) εφαρμόζει τη σύμβαση του Aarhus στα θεσμικά όργανα και τους οργανισμούς της ΕΕ. Όσον αφορά τα κράτη μέλη, ορισμένες πράξεις της παράγωγης νομοθεσίας της ΕΕ περιέχουν ρητές διατάξεις για την πρόσβαση στη δικαιοσύνη, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τις αντίστοιχες διατάξεις της σύμβασης (5).

7.

Εκτός του πεδίου εφαρμογής της εναρμονισμένης παράγωγης νομοθεσίας της ΕΕ, οι ισχύουσες νομοθετικές διατάξεις των κρατών μελών σχετικά με την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα διαφέρουν σημαντικά (6). Από την πλευρά του, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης («ΔΕΕ») έχει εκδώσει σημαντικές αποφάσεις με τις οποίες αποσαφηνίζονται οι απαιτήσεις της ΕΕ σχετικά με την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα, τόσο εντός όσο και εκτός του πλαισίου της εναρμονισμένης παράγωγης νομοθεσίας. Υφίσταται, επομένως, πλούσια και εξαιρετικά χρήσιμη νομολογία του ΔΕΕ σχετικά με όλες τις πτυχές του θέματος.

8.

Στο πλαίσιο αυτό, έχουν διαπιστωθεί ορισμένα προβλήματα:

9.

Αφού εξέτασε αρκετές εναλλακτικές δυνατότητες, η Επιτροπή αποφάσισε ότι η έκδοση ερμηνευτικής ανακοίνωσης σχετικά με την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα (δηλαδή η παρούσα ανακοίνωση) αποτελεί το πλέον κατάλληλο και αποτελεσματικό μέσο για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Συγκεντρώνοντας το σύνολο της πλούσιας υφιστάμενης νομολογίας του ΔΕΕ και συνάγοντας προσεκτικά συμπεράσματα από αυτή, η ανακοίνωση θα παράσχει σημαντικές αποσαφηνίσεις και θα αποτελέσει πηγή αναφοράς: για τις εθνικές διοικητικές αρχές που είναι αρμόδιες για τη διασφάλιση της ορθής εφαρμογής του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ· για τα εθνικά δικαστήρια, τα οποία εγγυώνται την τήρηση του δικαίου της ΕΕ και είναι αρμόδια να υποβάλλουν στο ΔΕΕ ερωτήματα σχετικά με το κύρος και την ερμηνεία του δικαίου της ΕΕ· για το κοινό, και ειδικότερα για φυσικά πρόσωπα και περιβαλλοντικές ΜΚΟ, οι οποίες διαδραματίζουν ρόλο προάσπισης του δημόσιου συμφέροντος· και για τους οικονομικούς φορείς, οι οποίοι έχουν επίσης συμφέρον να εξασφαλίζεται προβλέψιμη εφαρμογή της νομοθεσίας. Η απλουστευμένη διαδικασία έκδοσης ενός εγγράφου θα μπορούσε να διευκολύνει την Επιτροπή ώστε να παρουσιάσει μια αποτελεσματική πρωτοβουλία βραχυπρόθεσμα.

10.

Η επιλογή να συνεχίσει κατά τη «συνήθη πρακτική» και να στηριχτεί αποκλειστικά και μόνο στην εξέλιξη της νομολογίας του ΔΕΕ δεν θεωρήθηκε πρόσφορη, λαμβανομένων υπόψη των αναγκών που προσδιορίστηκαν. Επίσης, η νομοθετική επιλογή με τη μορφή ειδικής νομικής πράξης για την πρόσβαση στη δικαιοσύνη δεν επιδιώχθηκε περαιτέρω λόγω της πρότερης εμπειρίας από άλλη πρόταση της Επιτροπής του 2003 (7), η οποία παρέμεινε στο Συμβούλιο για πάνω από μια δεκαετία χωρίς να επιτευχθεί συμφωνία ή να διαφαίνεται τέτοια προοπτική (8). Τέλος, μια τομεακή νομοθετική προσέγγιση επικεντρωμένη στην προσθήκη διατάξεων σχετικά με την πρόσβαση στη δικαιοσύνη σε τομείς στους οποίους έχουν προσδιοριστεί ειδικές προκλήσεις (όπως η φύση, τα ύδατα, τα απόβλητα και ο αέρας) δεν θα ήταν χρήσιμη βραχυπρόθεσμα και, σε κάθε περίπτωση, ο νομοθέτης της ΕΕ δεν φαίνεται να είναι επί του παρόντος θετικά διακείμενος σε προς αυτή (9).

11.

Η παρούσα ανακοίνωση βασίζεται σε διατάξεις του δικαίου της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, και στη νομολογία του ΔΕΕ. Εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους το κοινό μπορεί να προσβάλλει αποφάσεις, πράξεις ή παραλείψεις δημόσιων αρχών ενώπιον δικαστηρίου ή παρόμοιου οργάνου, με αναφορά στη νομιμοποίηση, στην ένταση του ελέγχου και στα μέσα έννομης προστασίας που πρέπει να παρέχει το εθνικό δικαστήριο, καθώς και αρκετές άλλες διασφαλίσεις. Με τον τρόπο αυτό, παρέχεται σαφής εικόνα των στοιχείων που απαιτούνται σε εθνικό επίπεδο για τη συμμόρφωση με τις εν λόγω απαιτήσεις.

12.

Σε περίπτωση που τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν μέτρα για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης, θα επικουρούνται στο έργο τους για την υλοποίηση των αναγκαίων μεταβολών, μεταξύ άλλων, μέσω ανταλλαγών στο πλαίσιο της πρόσφατα θεσπισθείσας επισκόπησης της εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας («ΕΕΠΝ») (10). Στις 6 Φεβρουαρίου 2017, η Επιτροπή δημοσίευσε την πρώτη συνολική επισκόπηση του τρόπου εφαρμογής στην πράξη των περιβαλλοντικών πολιτικών και νομοθετικών πράξεων της ΕΕ. Η επισκόπηση κατέδειξε ότι οι περιβαλλοντικές πολιτικές και νομοθετικές πράξεις έχουν αποτέλεσμα, αλλά υπάρχουν μεγάλα κενά όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο τίθενται σε εφαρμογή σε ολόκληρη την Ευρώπη. Τα πλέον κρίσιμα κενά στην εφαρμογή στα κράτη μέλη της ΕΕ διαπιστώνονται στους τομείς πολιτικής της διαχείρισης των αποβλήτων, της φύσης και της βιοποικιλότητας, της ποιότητας του αέρα, καθώς και της ποιότητας και της διαχείρισης των υδάτων. Η ανακοίνωση για την ΕΕΠΝ και οι 28 συγκεκριμένες ανά χώρα εκθέσεις έθεσαν τις βάσεις για την υιοθέτηση μιας θετικής και εποικοδομητικής προσέγγισης όσον αφορά τη βελτίωση της εφαρμογής της νομοθεσίας της ΕΕ, και η παρούσα ανακοίνωση αποτελεί σημαντικό συμπλήρωμα της προσέγγισης αυτής.

13.

Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης με τις ισχύουσες νομικές απαιτήσεις βάσει του κεκτημένου της ΕΕ, η Επιτροπή θα συνεχίσει να χρησιμοποιεί τις διαδικασίες επί παραβάσει για την εξασφάλιση της τήρησής τους.

14.

Παρότι επικεντρώνεται στο περιβάλλον, η ανακοίνωση συνδυάζεται με το ευρύτερο έργο της Επιτροπής σχετικά με την πρόσβαση στη δικαιοσύνη, ιδίως με τον πίνακα αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης, και σχετικά με την εφαρμογή του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και το πλαίσιο της ΕΕ για την ενίσχυση του κράτους δικαίου (11). Τα αποτελεσματικά συστήματα απονομής δικαιοσύνης διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στον σεβασμό του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών αρχών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και στη διασφάλιση της αποτελεσματικής εφαρμογής του δικαίου της ΕΕ και της αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Για τον λόγο αυτό, η βελτίωση της αποτελεσματικότητας των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης αποτελεί μία από τις προτεραιότητες του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, ήτοι του ετήσιου κύκλου συντονισμού της οικονομικής πολιτικής της ΕΕ. Ο πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης βοηθά τα κράτη μέλη να διασφαλίζουν αποτελεσματικότερη απονομή δικαιοσύνης με την παροχή συγκριτικών στοιχείων σχετικά με την ποιότητα, την αποδοτικότητα και την ανεξαρτησία των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης (12). Στην ανακοίνωσή της του 2014, η Επιτροπή θέσπισε ένα νέο πλαίσιο για την αντιμετώπιση συστημικών απειλών κατά του κράτους δικαίου σε οποιοδήποτε από τα κράτη μέλη της ΕΕ (13). Ο σεβασμός του κράτους δικαίου αποτελεί προαπαιτούμενο για την προστασία όλων των θεμελιωδών αξιών που αναφέρονται στις Συνθήκες, συμπεριλαμβανομένων των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

15.

Το πεδίο της ανακοίνωσης περιορίζεται στην πρόσβαση στη δικαιοσύνη σε σχέση με αποφάσεις, πράξεις και παραλείψεις δημόσιων αρχών των κρατών μελών. Δεν εξετάζονται οι ένδικες διαφορές μεταξύ ιδιωτών σε περιβαλλοντικές υποθέσεις (14). Επίσης, η ανακοίνωση δεν διαλαμβάνει τον δικαστικό έλεγχο πράξεων των θεσμικών οργάνων της ΕΕ μέσω του Γενικού Δικαστηρίου, ο οποίος αποτελεί αντικείμενο εξέτασης του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1367/2006 (κανονισμός του Aarhus). Επιπλέον, παρότι η ανακοίνωση εναρμονίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό με τη νομολογία του ΔΕΕ, αρμόδιο για την παροχή οριστικών ερμηνειών είναι μόνο το ίδιο το ΔΕΕ.

16.

Εντός των ορίων αυτών, η ανακοίνωση θα συμβάλει στη βελτίωση της εφαρμογής του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ στα κράτη μέλη, αποσαφηνίζοντας τους τρόπους με τους οποίους το κοινό μπορεί να στηρίζεται στα εθνικά δικαστήρια, τα οποία είναι συχνά τα πλέον αρμόδια για τον προσδιορισμό κατάλληλων λύσεων, λόγω της εγγύτητάς τους στα πραγματικά περιστατικά και στις περιστάσεις τους. Με τον τρόπο αυτό, η ανακοίνωση θα συνεισφέρει επίσης στο κράτος δικαίου, το οποίο αποτελεί θεμελιώδη αρχή της έννομης τάξης της ΕΕ.

17.

Τα εθνικά δικαστήρια είναι τα δικαστήρια «κοινού δικαίου» για την εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ στο πλαίσιο των νομικών συστημάτων των κρατών μελών (15). Έχουν την εξουσία να επανεξετάζουν αποφάσεις που δεν είναι συμβατές με το δίκαιο της ΕΕ και να διατάσσουν την καταβολή χρηματικής αποζημίωσης για την προκληθείσα βλάβη (16).

18.

Η πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα είναι εγγενές στοιχείο του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ και βασίζεται σε θεμελιώδεις αρχές του δικαίου της οι οποίες αντικατοπτρίζονται στις διατάξεις των Συνθηκών της ΕΕ, της σύμβασης του Aarhus και της παράγωγης νομοθεσίας, όπως ερμηνεύονται στη νομολογία του ΔΕΕ.

19.

Το περιβαλλοντικό δίκαιο της ΕΕ περιλαμβάνει νομοθεσία της ΕΕ η οποία συμβάλλει στην επίτευξη των παρακάτω στόχων πολιτικής της ΕΕ στον τομέα του περιβάλλοντος (17), οι οποίοι ορίζονται στο άρθρο 191 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ):

20.

Η εν λόγω νομοθεσία δημιουργεί ευρύ φάσμα υποχρεώσεων, τις οποίες πρέπει να τηρούν οι αρμόδιες δημόσιες αρχές στα κράτη μέλη, και έχει εφαρμογή σε πολλές κατηγορίες αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων που εμπίπτουν στον τομέα ευθύνης τους.

21.

Τονίζοντας ότι το δίκαιο της ΕΕ αποτελεί διακριτή και αυτοτελή έννομη τάξη, το ΔΕΕ έχει υποστηρίξει και αναπτύξει γενικές αρχές —όπως οι αρχές της ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας (18)— για τον ορισμό και την υποστήριξή της, αναγνωρίζοντας παράλληλα τη δικονομική αυτοτέλεια των κρατών μελών (19), δηλαδή την εξουσία που διαθέτουν όσον αφορά τον καθορισμό των οικείων λεπτομερών δικονομικών απαιτήσεων.

22.

Το κράτος δικαίου περιλαμβάνει την πραγματική δικαστική προστασία των δικαιωμάτων που αναγνωρίζει το δίκαιο της ΕΕ. Αυτό αντικατοπτρίζεται στο πρωτογενές δίκαιο της ΕΕ. Το άρθρο 19 παράγραφος 1 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) ορίζει ότι «[τ]α κράτη μέλη προβλέπουν τα ένδικα βοηθήματα και μέσα που είναι αναγκαία για να διασφαλίζεται η πραγματική δικαστική προστασία στους τομείς που διέπονται από το δίκαιο της Ένωσης». Επιπλέον, όταν εφαρμόζουν το δίκαιο της ΕΕ, τα κράτη μέλη δεσμεύονται, από το άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, το οποίο κατοχυρώνει στην πρώτη παράγραφό του το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής και ορίζει ότι «[κ]άθε πρόσωπο του οποίου παραβιάστηκαν τα δικαιώματα και οι ελευθερίες που διασφαλίζονται από το δίκαιο της Ένωσης, έχει δικαίωμα πραγματικής προσφυγής ενώπιον δικαστηρίου, τηρουμένων των προϋποθέσεων που προβλέπονται στο παρόν άρθρο». Υπενθυμίζεται ότι το άρθρο 19 παράγραφος 1 της ΣΕΕ και το άρθρο 47 του Χάρτη εφαρμόζονται μόνο στον τομέα του δικαίου της ΕΕ. Το άρθρο 47 του Χάρτη αντιστοιχεί στα άρθρα 6 και 13 της Ευρωπαϊκής σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), με τα οποία κατοχυρώνονται, αντίστοιχα, το δικαίωμα στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης και το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής.

23.

Η πραγματική δικαστική προστασία συνδέεται στενά με την ομοιόμορφη ερμηνεία του δικαίου της ΕΕ από το ΔΕΕ και τη δυνατότητα —και ενίοτε την υποχρέωση— των εθνικών δικαστηρίων να υποβάλλουν στο ΔΕΕ ερωτήματα σχετικά με το κύρος και την ερμηνεία πράξεων των θεσμικών οργάνων και οργανισμών της ΕΕ μέσω προδικαστικής παραπομπής βάσει του άρθρου 267 της ΣΛΕΕ. Ο ρόλος του άρθρου 267 μπορεί να τεθεί εν αμφιβόλω εάν η πρόσβαση στα εθνικά δικαστήρια είναι αδύνατη ή καθίσταται υπερβολικά δυσχερής.

24.

Έπειτα από την κύρωσή της από την ΕΕ και την έναρξη ισχύος της, η σύμβαση του Aarhus αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της έννομης τάξης της ΕΕ και δεσμεύει τα κράτη μέλη βάσει των διατάξεων του άρθρου 216 παράγραφος 2 της ΣΛΕΕ (20). Συνεπώς, στο πλαίσιο της ίδιας έννομης τάξης, το ΔΕΕ είναι καταρχήν αρμόδιο να αποφαίνεται προδικαστικώς επί της ερμηνείας της ως άνω συμφωνίας (21).

25.

Στόχος των συμβαλλόμενων μερών της σύμβασης είναι «να συμβάλουν στην προστασία του δικαιώματος κάθε ατόμου από τις παρούσες και μελλοντικές γενεές να ζει σε περιβάλλον κατάλληλο για την υγεία και την ευημερία του» (22). Προς τον σκοπό αυτό, η σύμβαση επιβάλλει στα συμβαλλόμενα μέρη την υποχρέωση να εξασφαλίζουν τρεις ευρείες κατηγορίες δικαιωμάτων των πολιτών και των ενώσεών τους, και ειδικότερα τα δικαιώματα της πρόσβασης σε πληροφορίες, της συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και της πρόσβασης στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα.

26.

Η πρόσβαση στη δικαιοσύνη εξετάζεται στο άρθρο 9 της σύμβασης. Με τη διάρθρωσή της, η συγκεκριμένη διάταξη αντικατοπτρίζει τους τρεις προαναφερόμενους «πυλώνες» της σύμβασης και αναδεικνύει το γεγονός ότι τα δικαιώματα πρόσβασης στη δικαιοσύνη είναι συνοδευτικά και υποστηρικτικά άλλων δικαιωμάτων (23). Στον οδηγό για την εφαρμογή της σύμβασης του Aarhus (24), τον οποίο δημοσίευσε η γραμματεία της σύμβασης του Aarhus, παρέχεται στα συμβαλλόμενα μέρη περαιτέρω καθοδήγηση σχετικά με την ερμηνεία και την εφαρμογή των απαιτήσεων της σύμβασης, αλλά δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι «ο οδηγός αυτός δεν έχει εντούτοις καμία δεσμευτική δύναμη και δεν χαρακτηρίζεται από την κανονιστική ισχύ των διατάξεων της Συμβάσεως» (25).

27.

Το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι, προς διασφάλιση αποτελεσματικής ένδικης προστασίας στους τομείς οι οποίοι εμπίπτουν στο δίκαιο της Ένωσης για το περιβάλλον, απόκειται στο εθνικό δικαστήριο να ερμηνεύει το εθνικό του δίκαιο κατά τρόπον συνάδοντα, στο μέτρο του δυνατού, με τους σκοπούς που τίθενται στη σύμβαση του Aarhus (26).

28.

Η ΕΕ έχει εκδώσει νομοθεσία για το περιβάλλον, η οποία περιέχει ρητές απαιτήσεις όσον αφορά την πρόσβαση στη δικαιοσύνη (27).

29.

Η πλούσια νομολογία του ΔΕΕ σχετικά με την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα είναι πρωτίστως αποτέλεσμα προδικαστικών παραπομπών από εθνικά δικαστήρια βάσει του άρθρου 267 της ΣΛΕΕ. Σημαντικός αριθμός των εν λόγω προδικαστικών παραπομπών αφορούν διατάξεις για την πρόσβαση στη δικαιοσύνη που περιλαμβάνονται στην παράγωγη νομοθεσία. Υπάρχουν επίσης υποθέσεις στις οποίες αναδεικνύεται η σημασία των γενικών αρχών του δικαίου της ΕΕ —ειδικότερα της αρχής της αποτελεσματικότητας (28).

30.

Τα προαναφερθέντα περιγράφουν το γενικό πλαίσιο της ΕΕ όσον αφορά την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα στα κράτη μέλη. Μολονότι το πλαίσιο θεσπίστηκε σε επίπεδο ΕΕ, εφαρμόζεται πρακτικά και αποκτά νόημα στο επίπεδο των κρατών μελών, και ιδίως των εθνικών δικαστηρίων.

31.

Βάσει του δικαίου της ΕΕ, η πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα συνίσταται σε ένα σύνολο υποστηρικτικών δικαιωμάτων το οποίο εξυπηρετεί δύο σκοπούς. Παρέχει σε φυσικά πρόσωπα και στις ενώσεις τους τη δυνατότητα να ασκούν τα δικαιώματα που τους αναγνωρίζει το δίκαιο της ΕΕ και συντελεί στη διασφάλιση της επίτευξης των στόχων και των υποχρεώσεων που προβλέπει η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ (29).

32.

Θεσπίζοντας νομοθεσία για τη διατήρηση, την προστασία και τη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος, ο νομοθέτης της ΕΕ θέσπισε σε μεγάλο βαθμό νομοθεσία για την προστασία γενικών δημόσιων συμφερόντων, όπως ο καθαρός αέρας, οι ασφαλείς και επαρκείς υδάτινοι πόροι, η υγιής βιοποικιλότητα και η αποφυγή δημιουργίας αποβλήτων. Πρόκειται για γενικά δημόσια συμφέροντα διότι από αυτά εξαρτάται η κοινωνική ευημερία.

33.

Στα μέτρα που θέσπισε ο νομοθέτης της ΕΕ για τη διασφάλιση των γενικών αυτών δημόσιων συμφερόντων συγκαταλέγονται τα ακόλουθα:

Τα μέτρα αυτά πρέπει να συμπληρώνονται σε επίπεδο κρατών μελών με εθνική νομοθεσία εφαρμογής και γενικές κανονιστικές πράξεις, καθώς και με μεμονωμένες αποφάσεις και πράξεις δημόσιων αρχών.

34.

Μέσω σειράς ενεργειών από τη δεκαετία του 1980, η ΕΕ θέσπισε επίσης μέτρα για την αναγνώριση επικουρικού δημόσιου συμφέροντος, το οποίο συνίσταται στην ενεργό συμμετοχή του κοινού στα εν λόγω μέτρα (35). Το ΔΕΕ έχει επισημάνει τη σύνδεση μεταξύ της πρόσβασης στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα και «της γενικότερης βούλησης του νομοθέτη της Ένωσης να συμβάλλει στη διατήρηση, την προστασία και τη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος και να ενεργοποιήσει το κοινό ώστε να δραστηριοποιηθεί προς αυτή την κατεύθυνση» (36).

35.

Το ΔΕΕ έχει αναγνωρίσει ότι τα προαναφερόμενα δημόσια συμφέροντα και οι υποχρεώσεις των δημόσιων αρχών συνεπάγονται δικαιώματα για τα φυσικά πρόσωπα και τις ενώσεις τους, τα οποία πρέπει να προστατεύονται από τα εθνικά δικαστήρια. Τα εν λόγω δικαιώματα είναι τόσο δικονομικού όσο και ουσιαστικού χαρακτήρα. Είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση διαφόρων δικονομικών και ουσιαστικών δικαιωμάτων, όπως σε περίπτωση που μια απόφαση, πράξη ή παράλειψη δημόσιας αρχής αφορά ζητήματα συμμετοχής του κοινού, καθώς και την εκπλήρωση ουσιαστικών υποχρεώσεων στο πλαίσιο της προστασίας του περιβάλλοντος.

36.

Στην υπόθεση LZ II, το ΔΕΕ αποφάνθηκε στο πλαίσιο της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους, ότι «θα ήταν ασυμβίβαστος προς το δεσμευτικό αποτέλεσμα που το άρθρο 288 ΣΛΕΕ αναγνωρίζει σε μια οδηγία ο καταρχήν αποκλεισμός της δυνατότητας επικλήσεως από τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα των υποχρεώσεων τις οποίες αυτή επιβάλλει» (37).

37.

Η κρίση αυτή υπογραμμίζει το γεγονός ότι το σκεπτικό όσον αφορά την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα περιλαμβάνει την ανάγκη διασφάλισης της τήρησης των υποχρεώσεων που δημιουργεί το περιβαλλοντικό δίκαιο της ΕΕ. Ωστόσο, οι προϋποθέσεις για την προσφυγή ενώπιον εθνικού δικαστηρίου ενδέχεται να διαφέρουν ανάλογα με το ποιος θεωρείται ότι είναι ο ενδιαφερόμενος. Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει να γίνεται διάκριση μεταξύ των περιβαλλοντικών ΜΚΟ και των φυσικών προσώπων.

38.

Η συμμετοχή του κοινού θεωρείται ότι καλύπτει τον ρόλο τόσο των φυσικών προσώπων όσο και των ενώσεών τους (38). Πράγματι, στη νομολογία του ΔΕΕ αναγνωρίζεται ότι οι περιβαλλοντικές ενώσεις —«περιβαλλοντικές μη κυβερνητικές οργανώσεις ή περιβαλλοντικές ΜΚΟ»— διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διασφάλιση της συμμόρφωσης με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το περιβαλλοντικό δίκαιο της ΕΕ.

39.

Στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση LZ I (γνωστή επίσης ως «σλοβακική φαιά αρκούδα»), το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι «στο αιτούν δικαστήριο απόκειται να ερμηνεύσει, στο μέτρο του δυνατού, το δικονομικό δίκαιο περί των προϋποθέσεων από τις οποίες εξαρτάται η άσκηση διοικητικής ή ένδικης προσφυγής σύμφωνα τόσο με τους σκοπούς του άρθρου 9, παράγραφος 3, της Συμβάσεως του Ώρχους όσο και τον σκοπό της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας των δικαιωμάτων που απορρέουν από την έννομη τάξη της Ένωσης ώστε ένωση προστασίας του περιβάλλοντος, όπως η zoskupenie, να μπορεί να προσβάλει ενώπιον δικαστηρίου απόφαση ληφθείσα κατόπιν διοικητικής διαδικασίας, ενδεχομένως αντίθετη προς το δίκαιο της Ένωσης για το περιβάλλον» (39).

40.

Η απόφαση που εξέδωσε το ΔΕΕ στην υπόθεση LZ I είναι επίσης αξιοσημείωτη διότι αφορούσε απόφαση δημόσιας αρχής να επιτρέψει τη θήρα της φαιάς αρκούδας κατά παρέκκλιση από τις διατάξεις για την προστασία ειδών που προβλέπονται στην οδηγία 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους. Οι διατάξεις της οδηγίας για την προστασία των ειδών δεν αποσκοπούν στην προστασία φυσικών προσώπων, αλλά στην προστασία του περιβάλλοντος, και τούτο υπέρ του γενικού συμφέροντος του κοινού. Ως εκ τούτου, το ΔΕΕ αναγνώρισε ότι η προσφεύγουσα περιβαλλοντική ΜΚΟ είχε δικαίωμα το οποίο έπρεπε να τύχει δικαστικής προστασίας στην προκειμένη περίπτωση και συνίστατο ειδικότερα στην εκτέλεση των διατάξεων της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους.

41.

Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία στον τομέα της προστασίας της φύσης, δεδομένου ότι, στον συγκεκριμένο τομέα, ενδέχεται να είναι δύσκολο να προβληθεί ο ισχυρισμός ότι αποφάσεις, πράξεις ή παραλείψεις δημόσιων αρχών μπορούν να θίγουν συγκεκριμένα δικαιώματα φυσικών προσώπων, όπως τα δικαιώματα που αφορούν την ανθρώπινη υγεία.

42.

Η θέση του ΔΕΕ στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση LZ I συνάδει επίσης με την έβδομη, τη δέκατη τρίτη και τη δέκατη όγδοη αιτιολογική σκέψη της σύμβασης του Aarhus, οι οποίες αναγνωρίζουν τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ στην προστασία του περιβάλλοντος. Επιπλέον, η απόφαση του ΔΕΕ στην υπόθεση LZ I δεν αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση. Είναι συνεπής με την προγενέστερη απόφαση που εξέδωσε το ΔΕΕ στην υπόθεση Janecek, σύμφωνα με την οποία τα νομικά πρόσωπα, όπως και τα φυσικά πρόσωπα, μπορούν να επικαλούνται την περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ που αποσκοπεί στην προστασία της ανθρώπινης υγείας (40).

43.

Επιπλέον του δικαιώματος των περιβαλλοντικών ΜΚΟ που αναγνώρισε το ΔΕΕ στις αποφάσεις που εξέδωσε στην υπόθεση LZ I και στην υπόθεση Janecek (41), διάφορες νομοθετικές πράξεις της ΕΕ αναγνωρίζουν τον ρόλο των περιβαλλοντικών ΜΚΟ παρέχοντας σε αυτές de lege νομιμοποίηση για ειδικές δραστηριότητες που προϋποθέτουν τη συμμετοχή του κοινού, καθώς και σε περιπτώσεις περιβαλλοντικής ζημίας. Οι εν λόγω πράξεις εξετάζονται αναλυτικότερα στην ενότητα Γ.2.

44.

Το «κοινό», κατά το άρθρο 2 παράγραφος 4 της σύμβασης του Aarhus, περιλαμβάνει και φυσικά πρόσωπα, τα οποία διαδραματίζουν επίσης αναγνωρισμένο ρόλο στη διατήρηση, την προστασία και τη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος. Ωστόσο, το δικαίωμα επίκλησης ενώπιον εθνικού δικαστηρίου των υποχρεώσεων που επιβάλλει στις εθνικές αρχές το περιβαλλοντικό δίκαιο της ΕΕ μπορεί να περιορίζεται από το εθνικό δίκαιο σε περιπτώσεις στις οποίες μπορεί να αποδειχθεί επαρκές συμφέρον ή προσβολή δικαιωμάτων (42) . Επομένως, η πρόσβαση σε εθνικό δικαστήριο μπορεί να περιορίζεται στην επιβολή των διατάξεων οι οποίες όχι μόνο επιβάλλουν υποχρεώσεις στις δημόσιες αρχές, αλλά αναγνωρίζουν επίσης δικαιώματα στα φυσικά πρόσωπα.

45.

Τα δικονομικά δικαιώματα αφορούν συνήθως τη συμμετοχή του κοινού. Κατά κανόνα συνδέονται με τις πρακτικές ρυθμίσεις βάσει των οποίων η δημόσια αρχή ενημερώνει το κοινό για τη σχεδιαζόμενη απόφαση, λαμβάνει και συνεκτικά παρατηρήσεις και ανακοινώνει δημόσια την απόφασή της. Στη σύμβαση του Aarhus, η συμμετοχή του κοινού προβλέπεται:

46.

Ρητές διατάξεις για τη συμμετοχή του κοινού περιέχονται κυρίως —αλλά όχι μόνο— στις ακόλουθες περιβαλλοντικές οδηγίες της ΕΕ: οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και οδηγία 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές· οδηγία 2003/35/ΕΚ για τη συμμετοχή του κοινού· και οδηγία 2001/42/ΕΚ για τη στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση. Από την άλλη πλευρά, στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση LZ II, το ΔΕΕ ερμήνευσε διασταλτικά, και σε συνδυασμό με το άρθρο 6 παράγραφος 3 της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους, τις απαιτήσεις περί υποχρεωτικής συμμετοχής του κοινού που προβλέπονται στο άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο β) της σύμβασης του Aarhus.

47.

Επιπλέον, όπως επισήμανε το ΔΕΕ στην υπόθεση Kraaijeveld, σκοπός των δικονομικών δικαιωμάτων είναι να διασφαλίζουν την αποτελεσματική εφαρμογή του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ: «Ειδικότερα στις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες οι κοινοτικές αρχές υποχρεώνουν, μέσω της οδηγίας, τα κράτη μέλη να υιοθετήσουν μια συγκεκριμένη συμπεριφορά, η πρακτική αποτελεσματικότητα της πράξεως αυτής θα εξασθενούσε αν δεν επιτρεπόταν στους ιδιώτες να την επικαλούνται ενώπιον των δικαστηρίων (46).». Η συγκεκριμένη συμπεριφορά που αναφέρεται στην ως άνω υπόθεση αφορούσε τη διενέργεια εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων, η οποία περιλάμβανε δημόσια διαβούλευση. Το ίδιο σκεπτικό διέπει και άλλες διατάξεις του περιβαλλοντικού δικαίου που απαιτούν δημόσια διαβούλευση, όπως οι διατάξεις που προβλέπονται στην οδηγία 2001/42/ΕΚ για τη στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση (47).

48.

Επιπλέον των δικονομικών δικαιωμάτων, το ΔΕΕ δέχθηκε ότι ορισμένες πράξεις της παράγωγης νομοθεσίας της ΕΕ για το περιβάλλον αναγνωρίζουν ουσιαστικά δικαιώματα στα φυσικά πρόσωπα και στις ενώσεις τους.

49.

Στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση Janecek, το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι «σε όλες τις περιπτώσεις όπου η μη τήρηση των μέτρων που απαιτούνται από τις οδηγίες σχετικά με την ποιότητα του αέρα και του ποσίμου ύδατος και που αφορούν την προστασία της δημόσιας υγείας δύναται να θέσει σε κίνδυνο την υγεία επιμέρους προσώπων, τα τελευταία πρέπει να μπορούν να επικαλεστούν τους επιτακτικούς κανόνες που περιέχουν οι οδηγίες αυτές». (48)

50.

Το ουσιαστικό δικαίωμα που αναγνωρίζεται στην υπόθεση Janecek —δηλαδή το δικαίωμα προστασίας της ανθρώπινης υγείας μέσω της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ— έχει ευρεία εφαρμογή, και τούτο για δύο λόγους.

51.

Πρώτον, στη μεταγενέστερη υπόθεση Stichting Natuur en Milieu (49), το ίδιο το ΔΕΕ εφάρμοσε το ίδιο σκεπτικό στη νομοθεσία για την ποιότητα του αέρα, που λειτουργεί σε επίπεδο ευρύτερο από το τοπικό επίπεδο της υπόθεσης Janecek. Αυτό υποδεικνύει ότι η προστασία της ανθρώπινης υγείας δεν πρέπει να θεωρείται ότι περιορίζεται σε άμεσες, τοπικές απειλές (50).

52.

Δεύτερον, στους σκοπούς της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ περιλαμβάνεται συχνά η προστασία της ανθρώπινης υγείας, σύμφωνα με το άρθρο 35 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (51). Η ανθρώπινη υγεία αναφέρεται ειδικώς σε μερικές από τις σημαντικότερες πράξεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ, όπως η οδηγία-πλαίσιο 2008/98/ΕΚ για τα απόβλητα (52), η οδηγία-πλαίσιο 2000/60/ΕΚ για τα ύδατα (53) και η οδηγία (ΕΕ) 2016/2284 για τα εθνικά ανώτατα όρια εκπομπών (54). Επομένως, το σκεπτικό της απόφασης που εξέδωσε το ΔΕΕ στην υπόθεση Janecek μπορεί να έχει εφαρμογή η οποία εκτείνεται μακράν πέραν της νομοθεσίας για την ποιότητα του αέρα και τα πόσιμα ύδατα.

53.

Ενδεχόμενη προσβολή δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και η συνεπαγόμενη περιουσιακή ζημία, η οποία είναι απόρροια απόφασης, πράξης ή παράλειψης δημόσιας αρχής που συνιστά παράβαση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, μπορεί επίσης να παρέχει σε φυσικό πρόσωπο το δικαίωμα να επικαλεστεί την περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ ενώπιον δικαστηρίου.

54.

Στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση Leth, το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι «η αποτροπή περιουσιακής ζημίας, στον βαθμό που η ζημία αυτή συνιστά την άμεση οικονομική συνέπεια των επιπτώσεων ενός σχεδίου δημόσιου ή ιδιωτικού έργου στο περιβάλλον, καλύπτεται από τον προστατευτικό σκοπό τον οποίο επιδιώκει η οδηγία 85/337 [νυν οδηγία 2011/92/ΕΕ]» (55). Το σκεπτικό της απόφασης στην υπόθεση Leth εφαρμόζεται επίσης σε άλλες πράξεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ, όπως η οδηγία 2001/42/ΕΚ για τη στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση.

55.

Η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ δεν καθιερώνει γενικό δικαίωμα σε υγιές και ακέραιο περιβάλλον για κάθε φυσικό πρόσωπο. Ωστόσο, ένα φυσικό ή νομικό πρόσωπο μπορεί να έχει αποκτήσει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί το περιβάλλον για συγκεκριμένη οικονομική ή μη κερδοσκοπική δραστηριότητα. Σχετικό παράδειγμα θα μπορούσε να αποτελεί ένα χορηγηθέν και κεκτημένο δικαίωμα αλιείας σε προκαθορισμένα ύδατα (56). Αυτό μπορεί να συνεπάγεται την ανάγκη άσκησης προσφυγής κατά απόφασης, πράξης ή παράλειψης, η οποία έχει αντίκτυπο στο συγκεκριμένο χορηγηθέν δικαίωμα χρήσης του περιβάλλοντος.

56.

Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για τη νομοθεσία της ΕΕ σχετικά με τα ύδατα και τη φύση. Σε αυτό το πλαίσιο, η γενική πράξη για τα ύδατα, ήτοι η οδηγία-πλαίσιο 2000/60/ΕΚ για τα ύδατα, ορίζει τη «ρύπανση» ως την εισαγωγή ουσιών ή θερμότητας που «επηρεάζ[ει] δυσμενώς ή παρεμβαίν[ει] σε λειτουργίες αναψυχής ή σε λοιπές νόμιμες χρήσεις του περιβάλλοντος». Τόσο η οδηγία 2009/147/ΕΚ για τα άγρια πτηνά όσο και η οδηγία 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους αναφέρονται σε ευρύ φάσμα ενδεχόμενων χρήσεων της φύσης, συμπεριλαμβανομένων των δραστηριοτήτων αναψυχής (όπως θήρα), έρευνας και εκπαίδευσης. Για τις διάφορες αυτές χρήσεις, μπορεί εύλογα να υποτεθεί ότι, εκτός των συμφερόντων, ενδέχεται επίσης να ανακύψουν ζητήματα που αφορούν δικαιώματα.

57.

Βάσει των προαναφερομένων, στις ενότητες της παρούσας ανακοίνωσης που ακολουθούν εξετάζεται η πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα από αρκετές διαφορετικές οπτικές γωνίες:

58.

Νομιμοποίηση —ενίοτε αναφερόμενη και ως locus standi— είναι το δικαίωμα προσφυγής ενώπιον δικαστηρίου ή άλλου ανεξάρτητου και αμερόληπτου οργάνου με σκοπό την προστασία δικαιώματος ή συμφέροντος του προσφεύγοντος. Το δικαίωμα προσφυγής αφορά αποφάσεις, πράξεις και παραλείψεις δημόσιων αρχών, οι οποίες ενδέχεται να προσβάλλουν ένα τέτοιο δικαίωμα ή συμφέρον. Οι αποφάσεις, οι πράξεις και οι παραλείψεις αποτελούν τους τρόπους με τους οποίους οι δημόσιες αρχές εκτελούν καθήκοντα —ή λαμβάνουν θέση σε σχέση με καθήκοντα— που τους επιβάλλει η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ, όπως για παράδειγμα να διασφαλίζουν ότι οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας αποβλήτων και οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις λειτουργούν βάσει αδείας (57). Εκτός από μέσο διασφάλισης της προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων, η νομιμοποίηση αποτελεί επίσης τρόπο εξασφάλισης λογοδοσίας όσον αφορά τις εν λόγω αποφάσεις, πράξεις ή παραλείψεις.

59.

Μερικές περιβαλλοντικές οδηγίες της ΕΕ περιέχουν διατάξεις για την πρόσβαση στη δικαιοσύνη οι οποίες υποχρεώνουν ρητώς τα κράτη μέλη να παρέχουν νομιμοποίηση (58). Ωστόσο, οι περισσότερες πράξεις παράγωγης περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ δεν περιέχουν ρητές διατάξεις για την πρόσβαση στη δικαιοσύνη, συμπεριλαμβανομένης της νομιμοποίησης. Εντούτοις, παρά την απουσία ρητών νομοθετικών διατάξεων, οι απαιτήσεις που αφορούν τη νομιμοποίηση πρέπει να ερμηνεύονται υπό το πρίσμα των αρχών που κατοχυρώνονται στη νομολογία του ΔΕΕ.

60.

Η βάση της νομιμοποίησης διαφοροποιείται ανάλογα με το αντικείμενο της απόφασης, της πράξης ή της παράλειψης που επιδιώκεται να προσβληθεί. Στις ενότητες που ακολουθούν γίνεται διάκριση μεταξύ των αποφάσεων, των πράξεων και των παραλείψεων που αφορούν:

61.

Όσον αφορά τις τρεις πρώτες κατηγορίες, ρητά δικαιώματα νομιμοποίησης προβλέπονται σε μεγάλο βαθμό στην παράγωγη περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ (59). Όσον αφορά την τελευταία κατηγορία, η νομιμοποίηση εξαρτάται από τις γενικές αρχές που διέπουν τη νομιμοποίηση όπως ερμηνεύονται από το ΔΕΕ.

62.

Η έκταση της νομιμοποίησης παρουσιάζει επίσης διαφοροποιήσεις ανάλογα με το αν το πρόσωπο που επιδιώκει να προσβάλει την απόφαση, πράξη ή παράλειψη είναι φυσικό πρόσωπο, περιβαλλοντική ΜΚΟ ή άλλη οντότητα. Η πτυχή αυτή εξετάζεται στις διάφορες ενότητες που ακολουθούν.

63.

Η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ αναγνωρίζει σε φυσικά και νομικά πρόσωπα δικαιώματα υποβολής αιτήσεων παροχής περιβαλλοντικών πληροφοριών (60). Η οδηγία 2003/4/ΕΚ για την πρόσβαση σε περιβαλλοντικές πληροφορίες προβλέπει ρητώς στο άρθρο 6 διαδικασία δικαστικής προσφυγής για την εξέταση πράξεων ή παραλείψεων δημόσιων αρχών σε σχέση με αιτήσεις παροχής περιβαλλοντικών πληροφοριών που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας. Το δικαίωμα προσφυγής βασίζεται στις απαιτήσεις του άρθρου 9 παράγραφος 1 της σύμβασης του Aarhus και αποσκοπεί στην προστασία του δικαιώματος υποβολής αίτησης για την παροχή πληροφοριών (61). Κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο που υποβάλλει αίτηση παροχής πληροφοριών διαθέτει νομιμοποίηση (62).

64.

Η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ αναγνωρίζει σε φυσικά και νομικά πρόσωπα τόσο το δικαίωμα υποβολής αίτησης για την παροχή περιβαλλοντικών πληροφοριών όσο και το δικαίωμα λήψης περιβαλλοντικών πληροφοριών (63). Από την απόφαση που εξέδωσε το ΔΕΕ στην υπόθεση East Sussex καθίσταται σαφές ότι τα δικαιώματα των αιτούντων παροχής περιβαλλοντικών πληροφοριών περιλαμβάνουν το δικαίωμα ορθής εκπλήρωσης από τη δημόσια αρχή των προϋποθέσεων που σχετίζονται με την παροχή πληροφοριών (64). Η συγκεκριμένη υπόθεση αφορούσε δικαιώματα λήψης πληροφοριών κατόπιν αιτήματος, ωστόσο το κοινό δικαιούται επίσης να λαμβάνει πληροφορίες μέσω ενεργητικής διάδοσης από τις αρμόδιες δημόσιες αρχές (65). Η εκπλήρωση εκ μέρους των δημόσιων αρχών των υποχρεώσεών τους ως προς την ενεργητική διάδοση περιβαλλοντικών πληροφοριών μπορεί, μεταξύ άλλων, να είναι σημαντική για τη διασφάλιση του δικαιώματος προστασίας της ανθρώπινης υγείας (66).

65.

Η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό υποχρεώσεων βάσει των οποίων οι δημόσιες αρχές πρέπει να λαμβάνουν αποφάσεις επί ειδικών δραστηριοτήτων που ενδέχεται να έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον. Για παράδειγμα, ένα σχέδιο κατασκευής αυτοκινητοδρόμου προϋποθέτει την έκδοση εγκριτικής απόφασης από δημόσια αρχή από την έναρξη των εργασιών. Ομοίως, μια σχεδιαζόμενη βιομηχανική δραστηριότητα μπορεί να απαιτεί απόφαση από δημόσια αρχή σχετικά με τη χορήγηση άδειας βιομηχανικών εκπομπών προτού ξεκινήσει η λειτουργία της. Επιπλέον, πολλές πράξεις της παράγωγης περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ απαιτούν τη διεξαγωγή δημόσιας διαβούλευσης κατά τη διάρκεια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων (67). Η υποχρεωτική διαβούλευση αναγνωρίζει δικαιώματα συμμετοχής στα μέλη του κοινού που δικαιούνται να συμμετάσχουν σε αυτήν.

66.

Η νομιμοποίηση για την προσβολή αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων που αφορούν ειδικές δραστηριότητες οι οποίες υπόκεινται σε απαιτήσεις συμμετοχής του κοινού βασίζεται τόσο σε ρητές διατάξεις περί νομιμοποίησης, οι οποίες προβλέπονται στο άρθρο 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus και στη σχετική παράγωγη νομοθεσία της ΕΕ (68), όσο και στη νομολογία του ΔΕΕ. Ειδικότερα, στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση Kraaijeveld (69), το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι απόφαση, πράξη ή παράλειψη δημόσιας αρχής η οποία προσβάλλει δικαιώματα συμμετοχής παράγει δικαίωμα άσκησης δικαστικού ελέγχου.

67.

Έπειτα από την έκδοση της απόφασης στην υπόθεση Kraaijeveld, συμπεριλήφθηκε στη σύμβαση του Aarhus ρητό δικαίωμα νομιμοποίησης το οποίο βασίζεται στο δικαίωμα συμμετοχής. Ειδικότερα, το άρθρο 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus προβλέπει διαδικασία επανεξέτασης ενώπιον δικαστηρίου και/ή άλλου ανεξάρτητου και αμερόληπτου φορέα που καθορίζεται διά νόμου (70) για την αμφισβήτηση της ουσιαστικής και τυπικής νομιμότητας οποιασδήποτε απόφασης, πράξης ή παράλειψης που υπόκειται στις διατάξεις περί συμμετοχής του κοινού του άρθρου 6 της σύμβασης του Aarhus.

68.

Συναφείς πράξεις της παράγωγης περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ (71) περιέχουν διατάξεις που ερείδονται στο γράμμα του άρθρου 9 παράγραφος 2. Ωστόσο, η παράγωγη αυτή νομοθεσία δεν καλύπτει όλες τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 6 —και κατ' επέκταση του άρθρου 9 παράγραφος 2— της σύμβασης. Δεδομένου ότι το άρθρο 9 παράγραφος 2 αναφέρεται σε περιπτώσεις στις οποίες εφαρμόζονται οι διατάξεις του άρθρου 6 της σύμβασης του Aarhus περί συμμετοχής του κοινού, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να διαθέτουν μηχανισμό δικαστικού ελέγχου κάθε φορά που το άρθρο 6 της σύμβασης προβλέπει υποχρέωση συμμετοχής του κοινού.

69.

Στην υπόθεση LZ II (72), το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι οι απαιτήσεις συμμετοχής του κοινού που προβλέπονται στο άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο β) της σύμβασης του Aarhus εφαρμόζονται επίσης στο πλαίσιο του άρθρου 6 παράγραφος 3 της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους, σε περιπτώσεις στις οποίες δημόσια αρχή υποχρεούται από την εθνική νομοθεσία να καθορίζει αν θα διενεργήσει κατάλληλη εκτίμηση για σχέδιο που είναι πιθανό να έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ακεραιότητα προστατευόμενης τοποθεσίας Natura 2000. Αποφάνθηκε, επιπλέον, ότι, επειδή οι απαιτήσεις του άρθρου 6 παράγραφος 1 στοιχείο β) της σύμβασης εφαρμόζονται σε τέτοιες περιπτώσεις, έχουν εξίσου εφαρμογή και οι απαιτήσεις του άρθρου 9 παράγραφος 2.

70.

Με την εν λόγω απόφαση, το ΔΕΕ αποσαφήνισε ότι οι απαιτήσεις του άρθρου 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus, σε συνδυασμό με το άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, μπορούν να εφαρμόζονται επίσης στους τομείς του περιβαλλοντικού δικαίου που δεν προβλέπουν ειδικές απαιτήσεις πρόσβασης στη δικαιοσύνη. Συγκεκριμένα, παρότι η υπόθεση LZ II αφορούσε την οδηγία 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους, το σκεπτικό στο οποίο στηρίχθηκε η ερμηνεία του ΔΕΕ μπορεί να εφαρμοστεί κατ' αναλογία σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε άλλους τομείς του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ, όπως τα ύδατα και τα απόβλητα.

71.

Οι διατάξεις περί συμμετοχής του κοινού του άρθρου 6 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus και κατ' επέκταση οι διατάξεις περί πρόσβασης στη δικαιοσύνη του άρθρου 9 παράγραφος 2, καθώς και της αντίστοιχης παράγωγης νομοθεσίας της ΕΕ, ευνοούν το λεγόμενο «ενδιαφερόμενο κοινό». Αυτό ορίζεται ως «το κοινό που επηρεάζεται ή ενδέχεται να επηρεασθεί από τη λήψη αποφάσεων για το περιβάλλον, ή έχει συμφέρον από αυτές» (73). «Το κοινό» ορίζεται ως «ένα ή περισσότερα φυσικά ή νομικά πρόσωπα και, σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία ή πρακτική, οι ενώσεις, οργανισμοί ή ομάδες τους» (74).

72.

Ωστόσο, ούτε το άρθρο 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus ούτε οι διατάξεις της παράγωγης νομοθεσίας της ΕΕ παρέχουν στο κοινό άνευ όρων πρόσβαση στη δικαιοσύνη. Η σύμβαση και η νομοθεσία επιτρέπουν στα συμβαλλόμενα μέρη και στα κράτη μέλη να επιβάλλουν ορισμένες προϋποθέσεις και να αποφεύγουν με τον τρόπο αυτό τη γενικευμένη νομιμοποίηση κάθε προσώπου σε περιβαλλοντικά θέματα (actio popularis) (75). Επιπλέον, τόσο η σύμβαση του Aarhus όσο και η παράγωγη νομοθεσία της ΕΕ που απορρέει από αυτή διαφοροποιούν τα δικαιώματα νομιμοποίησης. Συγκεκριμένα, γίνεται διάκριση μεταξύ, αφενός, των φυσικών προσώπων, των ενώσεων, των οργανισμών και των ομάδων και, αφετέρου, των αναγνωρισμένων περιβαλλοντικών ΜΚΟ.

73.

Σύμφωνα με το άρθρο 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus, το άρθρο 11 της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και το άρθρο 25 της οδηγίας 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές, τα συμβαλλόμενα μέρη και τα κράτη μέλη δύνανται να περιορίζουν την πρόσβαση στα δικαστήρια στα φυσικά πρόσωπα που αποδεικνύουν είτε επαρκές συμφέρον είτε, εναλλακτικά, προσβολή δικαιώματος. Η αρχή της «προσβολής δικαιώματος» επεξηγείται περαιτέρω στην ενότητα Γ.2.5.3.

74.

Το άρθρο 2 παράγραφος 5 και το άρθρο 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus, καθώς και η συναφής νομοθεσία της ΕΕ που τα θέτει σε εφαρμογή, αναγνωρίζουν τον σημαντικό ρόλο φορέων όπως οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ, παρέχοντας σε αυτές μια μορφή de lege νομιμοποίησης με την παραδοχή ότι πληρούν τις σχετικές απαιτήσεις που προβλέπονται στο εθνικό δίκαιο. Για τις εν λόγω ΜΚΟ, θεωρείται ότι πληρούνται οι προϋποθέσεις της νομιμοποίησης βάσει επαρκούς συμφέροντος ή προσβολής δικαιώματος (76). Αυτή η de lege νομιμοποίηση έχει συνέπειες τόσο για το παραδεκτό μιας προσφυγής όσο και για την έκταση του ελέγχου από το εθνικό δικαστήριο (βλέπε ενότητα Γ.3.2.2.2).

75.

Το ΔΕΕ έχει αποσαφηνίσει την έκταση των απαιτήσεων του εθνικού δικαίου που αναμένεται ευλόγως να πληρούν οι ΜΚΟ ώστε να διαθέτουν την εν λόγω νομιμοποίηση. Το ΔΕΕ έχει αποφανθεί ειδικότερα ότι, αν και απόκειται στα κράτη μέλη να θεσπίζουν τους κανόνες για τον καθορισμό των εν λόγω απαιτήσεων, οι κανόνες αυτοί δεν πρέπει να διατυπώνονται κατά τρόπο που να καθιστούν αδύνατη την άσκηση από τις ΜΚΟ δικαιώματος δικαστικής προσφυγής για την προστασία του γενικού συμφέροντος. Οι εθνικοί κανόνες πρέπει να διασφαλίζουν «ευρεία πρόσβαση στη δικαιοσύνη» (77).

76.

Το ΔΕΕ έκρινε ότι εθνική νομοθεσία αντιβαίνει στο άρθρο 11 της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων όταν δεν επιτρέπει στις ΜΚΟ, κατά την έννοια του άρθρου 1 παράγραφος 2 της εν λόγω οδηγίας, να προβάλλουν ενώπιον δικαστηρίου, στο πλαίσιο προσφυγής κατά αποφάσεων με τις οποίες εγκρίνονται σχέδια που «ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον» κατά την έννοια του άρθρου 1 παράγραφος 1 της εν λόγω οδηγίας, την παράβαση κανόνα που απορρέει από το περιβαλλοντικό δίκαιο της ΕΕ με αντικείμενο την προστασία του περιβάλλοντος, για τον λόγο ότι ο συγκεκριμένος κανόνας προστατεύει αποκλειστικώς και μόνον τα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου και όχι τα συμφέροντα ιδιωτών (78).

77.

Το σκεπτικό αυτό διέπει όλες τις περιπτώσεις που αφορούν de lege νομιμοποίηση, δηλαδή τις περιπτώσεις που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus.

78.

Οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούν οι ΜΚΟ προκειμένου να διαθέτουν de lege νομιμοποίηση επιτρέπεται να καθορίζονται από εθνικούς κανόνες. Η νομολογία του ΔΕΕ αποσαφηνίζει τον απαιτούμενο βαθμό αυστηρότητας των συγκεκριμένων κανόνων.

79.

Η δραστηριοποίηση στον τομέα του περιβάλλοντος συμβάλλει στο να διασφαλίζεται ότι η ΜΚΟ διαθέτει χρήσιμη εμπειρογνωσία και γνώσεις. Στην υπόθεση Djurgården, το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι «εθνικός νόμος μπορεί να απαιτεί να έχει μια τέτοια ένωση, η οποία σκοπεύει να προσβάλει δικαστικώς σχέδιο εμπίπτον στην οδηγία 85/337/ΕΟΚ [νυν οδηγία 2011/92/ΕΕ] καταστατικό σκοπό σχετικό με την προστασία της φύσεως και του περιβάλλοντος». (79) Από τη διατύπωση αυτή δεν είναι δυνατόν να συναχθεί ότι το ΔΕΕ έχει κάνει δεκτή προϋπόθεση σύμφωνα με την οποία η ΜΚΟ πρέπει να έχει ως αποκλειστικό σκοπό την προστασία του περιβάλλοντος. Ωστόσο, φαίνεται ότι το κράτος μέλος μπορεί να απαιτεί να αποτελεί η προστασία του περιβάλλοντος τον κύριο ή τον βασικό σκοπό μιας ΜΚΟ.

80.

Ο αριθμός των μελών της ΜΚΟ μπορεί να αποτελεί σημαντική ένδειξη για το εάν αυτή είναι ενεργή. Στην υπόθεση Djurgården, το ΔΕΕ εξέτασε την προϋπόθεση εθνικού δικαίου σύμφωνα με την οποία μια ΜΚΟ πρέπει να διαθέτει ορισμένο αριθμό μελών. Το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι ο απαιτούμενος αριθμός μελών δεν μπορεί να καθορίζεται σε ύψος τέτοιο ώστε να αντιβαίνει στον σκοπό της διευκόλυνσης της πρόσβασης στη δικαιοσύνη (80). Το ΔΕΕ τόνισε επίσης τη σημασία της διευκόλυνσης της πρόσβασης στη δικαιοσύνη των τοπικών ΜΚΟ, καθώς αυτές είναι πιθανότερο να αμφισβητούν τη νομιμότητα σχεδίων μικρότερης κλίμακας τα οποία μπορεί να μην είναι εθνικής ή περιφερειακής σημασίας, αλλά έχουν ωστόσο σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον (81). Επισημαίνεται εν προκειμένω ότι δεν βασίζονται στη συμμετοχή των μελών τους όλες οι ΜΚΟ που διαθέτουν de lege νομιμοποίηση στα κράτη μέλη. Ορισμένες από αυτές είναι κοινωφελή ιδρύματα. Πράγματι, οι προσφυγές εκ μέρους ιδρυμάτων αυτού του είδους έχουν παραγάγει σημαντική νομολογία του ΔΕΕ.

81.

Στην πράξη, ορισμένα κράτη μέλη απαιτούν από τις ΜΚΟ να πληρούν άλλα κριτήρια προκειμένου να διαθέτουν de lege νομιμοποίηση. Τα κριτήρια αυτά ενδέχεται να αφορούν την ανεξαρτησία ή τον μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα της ΜΚΟ ή τη διακριτή νομική προσωπικότητά της βάσει του εθνικού δικαίου. Ενδέχεται επίσης να απαιτούν από τη ΜΚΟ να αποδείξει ότι διαθέτει εύρωστη οικονομική βάση για την επιδίωξη σκοπού της προώθησης της περιβαλλοντικής προστασίας. Μπορεί ακόμη να απαιτούν ελάχιστη διάρκεια λειτουργίας πριν από τη χορήγηση de lege νομιμοποίησης. Σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το σκεπτικό του ΔΕΕ στην υπόθεση Djurgården σχετικά με την προϋπόθεση του αριθμού μελών, η οποία αναφέρεται στην προηγούμενη παράγραφο (82).

82.

Είναι πιθανό περιβαλλοντικές ΜΚΟ γειτονικών κρατών μελών να επιθυμούν να συμμετάσχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για ειδική δραστηριότητα ή να δραστηριοποιηθούν με άλλο τρόπο σε σχέση με αυτή. Τούτο ισχύει ειδικότερα εάν η ειδική δραστηριότητα μπορεί να έχει διασυνοριακές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Το άρθρο 3 παράγραφος 9 της σύμβασης του Aarhus ορίζει ότι «το κοινό έχει πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα, χωρίς διάκριση λόγω υπηκοότητας, ιθαγένειας ή τόπου διαμονής και, στην περίπτωση νομικού προσώπου, χωρίς διάκριση ανάλογα με τον τόπο της καταχωρημένης έδρας του ή πραγματικού κέντρου των δραστηριοτήτων του». Επομένως, εάν αλλοδαπή ΜΚΟ ζητήσει νομιμοποίηση, δεν πρέπει να υπόκειται σε λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση από ό,τι οι ημεδαπές ΜΚΟ όσον αφορά τις προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται για την απόκτηση de lege νομιμοποίησης.

83.

Δεδομένου ότι το άρθρο 3 παράγραφος 9 προβλέπει μόνο την απαγόρευση των διακρίσεων, ένα κράτος μέλος μπορεί να επιβάλλει στις αλλοδαπές ΜΚΟ την υποχρέωση να πληρούν τις ίδιες προϋποθέσεις που ισχύουν και για τις ημεδαπές ΜΚΟ. Ωστόσο, οι προϋποθέσεις αυτές, και ιδίως η διαδικασία για την απόκτηση καθεστώτος ΜΚΟ με de lege νομιμοποίηση, δεν πρέπει να εμποδίζουν ούτε να καθιστούν υπερβολικά δυσχερή την απόκτηση του εν λόγω καθεστώτος από αλλοδαπή ΜΚΟ (83).

84.

Όπως έχει ήδη επισημανθεί, σύμφωνα με τη σύμβαση του Aarhus, «το κοινό» μπορεί να είναι «ένα ή περισσότερα φυσικά ή νομικά πρόσωπα και, σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία ή πρακτική, οι ενώσεις, οργανισμοί ή ομάδες τους». Επομένως, ακόμη και αν δεν διαθέτουν de lege νομιμοποίηση, ενώσεις, οργανισμοί και ομάδες μπορεί να έχουν το δικαίωμα νομιμοποίησης στην ίδια βάση με τα φυσικά πρόσωπα. Αυτό μπορεί να διευκολύνει τη συγχώνευση προσφυγών οι οποίες θα έπρεπε διαφορετικά να ασκηθούν χωριστά από μεμονωμένους προσφεύγοντες, δυνατότητα που είναι επωφελής τόσο για το ενδιαφερόμενο κοινό (επιμερισμός των δικαστικών εξόδων) όσο και για τη δημόσια αρχή (μείωση του κινδύνου χειρισμού πληθώρας χωριστών προσφυγών).

85.

Η μη συμμετοχή σε διοικητική διαδικασία λήψης απόφασης μπορεί να αποτελεί ζήτημα στο πλαίσιο του παραδεκτού μεταγενέστερης προσφυγής κατά της εν λόγω απόφασης (84). Στη νομολογία του ΔΕΕ επισημαίνεται ο ρόλος των εθνικών δικαστηρίων όσον αφορά την προστασία των ουσιαστικών δικαιωμάτων που αναγνωρίζει το δίκαιο της ΕΕ σε φυσικά πρόσωπα και ενώσεις, καθώς και το γεγονός ότι η διοικητική και η δικαστική διαδικασία εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, η απόφαση δημόσιας αρχής μπορεί να συνεπάγεται ενδεχόμενη προσβολή του δικαιώματος του προσφεύγοντος στην προστασία της υγείας, ανεξαρτήτως τυχόν δικονομικών δικαιωμάτων του προσφεύγοντος.

86.

Ως προς το σημείο αυτό, στην υπόθεση Djurgården, το ΔΕΕ έκρινε ότι, στο πλαίσιο απόφασης σχετικής με την οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, «διαδικασία λήψεως αποφάσεων σχετικών με το περιβάλλον […] είναι αυτοτελής και έχει διαφορετικό σκοπό απ' ό,τι η προσφυγή στη δικαιοσύνη, η οποία μπορεί ενδεχομένως να στρέφεται κατά της αποφάσεως που λαμβάνεται κατά το πέρας της εν λόγω διαδικασίας» (85). Επομένως, «το ενδιαφερόμενο κοινό […] πρέπει να έχει δικαίωμα να ασκήσει ένδικο μέσο κατά της αποφάσεως με την οποία ένα όργανο, το οποίο ανήκει στη δικαστική εξουσία ενός κράτους μέλους, αποφάνθηκε επί αιτήσεως χορηγήσεως αδείας για σχέδιο, ενώ το ενδιαφερόμενο κοινό είχε τη δυνατότητα να μετάσχει στη διαδικασία εξετάσεως της αιτήσεως χορηγήσεως αδείας, παρεμβαίνοντας στη διαδικασία ενώπιον του εν λόγω δικαιοδοτικού οργάνου, και να εκφράσει την άποψή του στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής».

87.

Σκοπός της οδηγίας 2004/35/ΕΚ για την περιβαλλοντική ευθύνη είναι, μεταξύ άλλων, να ενθαρρύνει φυσικά και νομικά πρόσωπα να συνδράμουν τις αρμόδιες αρχές στην αντιμετώπιση καταστάσεων περιβαλλοντικής ζημίας που καλύπτονται από κανόνες περιβαλλοντικής ευθύνης (86). Η οδηγία επιτρέπει σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα που επηρεάζονται από τέτοια ζημία ή έχουν επαρκές συμφέρον από τη λήψη απόφασης σχετικά με τη ζημία ή υποστηρίζουν ότι επέρχεται προσβολή δικαιώματος λόγω της ζημίας να υποβάλουν παρατηρήσεις στην αρμόδια εθνική αρχή και να την καλέσουν να λάβει τα απαραίτητα μέτρα. Προβλέπει δε ότι ορισμένες ΜΚΟ θεωρείται ότι έχουν επαρκές συμφέρον ή δικαιώματα τα οποία είναι δυνατόν να προσβάλλονται ώστε να δικαιούνται να ζητούν την ανάληψη δράσης. Η αρμόδια αρχή υποχρεούται να εκδώσει απόφαση σχετικά με την αίτηση για ανάληψη δράσης (87).

88.

Το δικαίωμα υποβολής παρατηρήσεων και αίτησης για την ανάληψη δράσης διατυπώνεται με τρόπο που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο γράμμα του άρθρου 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus και των σχετικών διατάξεων της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Συγκεκριμένα, τα πρόσωπα που έχουν το δικαίωμα να υποβάλλουν παρατηρήσεις και αιτήσεις για ανάληψη δράσης έχουν επίσης το δικαίωμα να ασκήσουν προσφυγή, τόσο ως προς τη διαδικασία όσο και ως προς την ουσία, κατά της νομιμότητας της απόφασης, της πράξης ή της παράλειψης της αρμόδιας αρχής βάσει των παρατηρήσεων και της αίτησης (88).

89.

Η ομοιότητα της διατύπωσης, μεταξύ άλλων όσον αφορά το προνομιακό δικαίωμα των περιβαλλοντικών ΜΚΟ, σημαίνει ότι η νομολογία του ΔΕΕ σχετικά με τη νομιμοποίηση που περιγράφεται στην ενότητα Γ.2.3 μπορεί επίσης να λαμβάνεται υπόψη κατά την ερμηνεία της οδηγίας 2004/35/ΕΚ για την περιβαλλοντική ευθύνη.

90.

Το άρθρο 19 παράγραφος 1 ΣΕΕ, το οποίο κωδικοποιεί την πάγια αρχή της πραγματικής δικαστικής προστασίας (89), προβλέπει ότι «[τ]α κράτη μέλη προβλέπουν τα ένδικα βοηθήματα και μέσα που είναι αναγκαία για να διασφαλίζεται η πραγματική δικαστική προστασία στους τομείς που διέπονται από το δίκαιο της Ένωσης». Παράλληλα, το άρθρο 47 παράγραφος 1 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, το οποίο δεσμεύονται να τηρούν τα κράτη μέλη κατά την εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ, ορίζει ότι «[κ]άθε πρόσωπο του οποίου παραβιάστηκαν τα δικαιώματα και οι ελευθερίες που διασφαλίζονται από το δίκαιο της Ένωσης, έχει δικαίωμα πραγματικής προσφυγής ενώπιον δικαστηρίου, τηρουμένων των προϋποθέσεων που προβλέπονται στο παρόν άρθρο».

91.

Ειδικά στον τομέα του περιβάλλοντος, το άρθρο 9 παράγραφος 3 της σύμβασης του Aarhus προβλέπει ότι κάθε συμβαλλόμενο μέρος εξασφαλίζει ότι, σε περίπτωση που πληροί τα τυχόν κριτήρια που καθορίζονται στο εθνικό του δίκαιο, το κοινό διαθέτει πρόσβαση σε διοικητικές ή δικαστικές διαδικασίες, προκειμένου να προσβάλει πράξεις και παραλείψεις από ιδιώτες και δημόσιες αρχές, οι οποίες συνιστούν παράβαση διατάξεων του εθνικού του δικαίου σχετικά με το περιβάλλον. Όπως έχει ήδη επισημανθεί, ο ορισμός «του κοινού» περιλαμβάνει τις περιβαλλοντικές ΜΚΟ.

92.

Το άρθρο 9 παράγραφος 3 έχει ευρύτερο πεδίο εφαρμογής από το άρθρο 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus, καθώς ο σκοπούμενος δικαιούχος της νομιμοποίησης είναι «το κοινό», το οποίο αποτελεί στη σύμβαση του Aarhus εξ ορισμού ευρύτερη έννοια από ό,τι το «ενδιαφερόμενο κοινό». Το άρθρο 9 παράγραφος 3 αναφέρεται επίσης σε πράξεις και παραλείψεις ιδιωτών, ενώ το άρθρο 9 παράγραφος 2 περιορίζεται σε αποφάσεις, πράξεις και παραλείψεις δημόσιων αρχών (90). Από την άλλη πλευρά, το άρθρο 9 παράγραφος 3 παρέχει στα συμβαλλόμενα μέρη τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ διαδικασίας διοικητικής επανεξέτασης και διαδικασίας δικαστικής επανεξέτασης. Επιπλέον, δεν κάνει καμία μνεία σε κριτήρια πρόσβασης, όπως η προσβολή δικαιώματος ή η επάρκεια συμφέροντος, ούτε προβλέπει de lege νομιμοποίηση για περιβαλλοντικές ΜΚΟ.

93.

Ως εκ τούτου, το ΔΕΕ αποσαφήνισε στην υπόθεση LZ I ότι το άρθρο 9 παράγραφος 3 δεν περιλαμβάνει καμία σαφή και συγκεκριμένη υποχρέωση προς άμεση ρύθμιση της νομικής κατάστασης ιδιωτών, καθώς εξαρτάται από τη θέσπιση μεταγενέστερης πράξης από τα συμβαλλόμενα μέρη (91). Ωστόσο, το ΔΕΕ έκρινε επίσης ότι οι διατάξεις του άρθρου 9 παράγραφος 3, παρά την αόριστη διατύπωσή τους, αποσκοπούν στη διασφάλιση αποτελεσματικής προστασίας του περιβάλλοντος (92) και ότι δεν «μπορεί να γίνει δεκτή ερμηνεία των διατάξεων του άρθρου 9, παράγραφος 3, της Συμβάσεως του Ώρχους καθιστώσα αδύνατη ή εξαιρετικώς δυσχερή στην πράξη την άσκηση των δικαιωμάτων που απορρέουν από την έννομη τάξη της Ένωσης» (93).

94.

Δυνάμει του άρθρου 216 παράγραφος 2 της ΣΛΕΕ, η σύμβαση του Aarhus αποτελεί μέρος της έννομης τάξης της ΕΕ (94). Οι απαιτήσεις της έννομης τάξης της ΕΕ, οι οποίες είναι δεσμευτικές για τα κράτη μέλη κατά την εφαρμογή του άρθρου 9 παράγραφος 3 της σύμβασης, περιλαμβάνουν την ομοιόμορφη εφαρμογή και ερμηνεία του δικαίου της ΕΕ. Για τον σκοπό αυτό, βασικό μηχανισμό αποτελεί η δυνατότητα —και ενίοτε το καθήκον— των εθνικών δικαστηρίων να ζητούν από το ΔΕΕ, βάσει του άρθρου 267 της ΣΛΕΕ, την έκδοση απόφασης σχετικά με το κύρος ή την ερμηνεία ειδικών απαιτήσεων του δικαίου της ΕΕ. Προς τούτο, απαιτείται πρόσβαση στα εθνικά δικαστήρια.

95.

Λαμβανομένων υπόψη των προαναφερομένων, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να παρέχουν νομιμοποίηση ώστε να διασφαλίζεται η πρόσβαση σε πραγματική προσφυγή για την προστασία των δικονομικών και ουσιαστικών δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται από το περιβαλλοντικό δίκαιο της ΕΕ, ακόμη και αν η επίμαχη περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ δεν περιέχει ειδικές διατάξεις επί του συγκεκριμένου ζητήματος.

96.

Τα δικονομικά δικαιώματα έχουν ιδιαίτερη σημασία στην περίπτωση των σχεδίων και των προγραμμάτων. Πολλές πράξεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ προβλέπουν την έγκριση σχεδίων και προγραμμάτων ώστε να διασφαλίζεται η επίτευξη των προβλεπόμενων περιβαλλοντικών στόχων. Τα εν λόγω έγγραφα μπορούν να αποτελούν μέσο διαχείρισης παρεμβάσεων σε βάθος χρόνου (π.χ. σχέδια διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμού) (95) ή καθορισμού δράσεων για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων (π.χ. σχέδια ποιότητας του αέρα για τη μείωση των υπερβολικών επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης) (96). Επιπλέον της απαίτησης περί έγκρισης ορισμένων ειδών σχεδίων και προγραμμάτων, η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ καθορίζει επίσης απαιτήσεις για την περιβαλλοντική εκτίμηση σχεδίων και προγραμμάτων (π.χ. σχέδια χρήσης γης), τα οποία ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον (97).

97.

Πολλές από τις οικείες νομοθετικές πράξεις προβλέπουν στάδιο υποχρεωτικής δημόσιας διαβούλευσης κατά τη διάρκεια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Σε αυτό το πλαίσιο, το άρθρο 7 της σύμβασης του Aarhus προβλέπει την υποχρέωση δημόσιας διαβούλευσης για σχέδια και προγράμματα που εμπίπτουν στο ευρύ πεδίο εφαρμογής της. Σε αυτή τη βάση, ενδέχεται να πρέπει να περιλαμβάνουν δημόσια διαβούλευση ακόμα και σχέδια και προγράμματα τα οποία αφορούν το περιβάλλον και είναι υποχρεωτικά βάσει του δικαίου της ΕΕ, αλλά για τα οποία δεν έχουν θεσπιστεί ρητές διατάξεις περί συμμετοχής του κοινού.

98.

Η νομιμοποίηση για την άσκηση προσφυγής κατά αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων δημόσιων αρχών που αφορούν σχέδια και προγράμματα τα οποία εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 7 της σύμβασης μπορεί να οριστεί βάσει της νομολογίας του ΔΕΕ για τη συμμετοχή του κοινού. Εφαρμόζοντας το σκεπτικό του ΔΕΕ στην υπόθεση Kraaijeveld (98) (η οποία αφορούσε έργο και όχι σχέδιο ή πρόγραμμα), τα πρόσωπα με δικαίωμα συμμετοχής μπορούν να ζητήσουν από δικαστήριο να εξετάσει κατά πόσον τηρήθηκε ο απαιτούμενος τρόπος συμπεριφοράς στη διαδικασία λήψης απόφασης για ένα σχέδιο ή πρόγραμμα.

99.

Από τη νομολογία του ΔΕΕ προκύπτει ότι η νομιμοποίηση δεν αφορά μόνο αποφάσεις, πράξεις ή παραλείψεις σχετικά με μεμονωμένα σχέδια και προγράμματα, αλλά έχει επίσης εφαρμογή στην εθνική νομοθεσία και τις γενικές κανονιστικές πράξεις που καθορίζουν τις δικονομικές προϋποθέσεις για τα εν λόγω σχέδια και προγράμματα. Συγκεκριμένα, στην υπόθεση Terre Wallonne and Inter-Environnement Wallonie (99), το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι πρόγραμμα δράσης προβλεπόμενο από την οδηγία 91/676/ΕΟΚ για την προστασία από νιτρορρύπανση απαιτεί επίσης, καταρχήν, τη διενέργεια στρατηγικής περιβαλλοντικής εκτίμησης επιπτώσεων (συμπεριλαμβανομένης της διεξαγωγής δημόσιας διαβούλευσης) στο πλαίσιο της οδηγίας 2001/42/ΕΚ για τη στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση. Ως εκ τούτου, εθνικό δικαστήριο ακύρωσε τμήματα του εθνικού διατάγματος, με το οποίο θεσπίστηκε πρόγραμμα δράσης για τις νιτρικές ενώσεις, με το σκεπτικό ότι δεν προβλέφθηκε σε αυτό η διενέργεια στρατηγικής περιβαλλοντικής εκτίμησης. Στη μεταγενέστερη υπόθεση, Inter-Environnement Wallonie, το ΔΕΕ επιβεβαίωσε την ορθότητα της ακύρωσης υπό τις εν λόγω περιστάσεις (100).

100.

Είναι σαφές ότι νομιμοποίηση για την προστασία των δικονομικών δικαιωμάτων μπορούν να έχουν τόσο τα φυσικά πρόσωπα όσο και οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ. Αυτό συμβαίνει επειδή τόσο τα φυσικά πρόσωπα όσο και οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ δικαιούνται να ασκούν τέτοια δικαιώματα.

101.

Από τη νομολογία του ΔΕΕ προκύπτει σαφώς ότι τα φυσικά πρόσωπα και οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ πρέπει να διαθέτουν νομιμοποίηση για την προστασία της ανθρώπινης υγείας μέσω της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ, καθώς και των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας που καλύπτονται από τους στόχους της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ, και, στην περίπτωση των περιβαλλοντικών ΜΚΟ, για την προστασία του περιβάλλοντος μέσω των απαιτήσεων της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ.

102.

Η εφαρμογή της «αρχής της προσβολής δικαιωμάτων» (δηλαδή της αρχής που εφαρμόζουν ορισμένα κράτη μέλη σύμφωνα με την οποία ένα φυσικό πρόσωπο πρέπει να αποδεικνύει στο δικαστήριο την προσβολή δικαιώματος που απολαμβάνει) έχει προσκρούσει σε δυσκολίες, διότι η περιβαλλοντική προστασία εξυπηρετεί συνήθως το γενικό δημόσιο συμφέρον και δεν αποσκοπεί κατά κανόνα στη ρητή αναγνώριση δικαιωμάτων σε φυσικά πρόσωπα. Η εναλλακτική προσέγγιση βάσει της οποίας απαιτείται επαρκές συμφέρον φαίνεται να δημιουργεί λιγότερα προβλήματα, αλλά πρέπει να εφαρμόζονται, τηρουμένων των αναλογιών, παρόμοιες εκτιμήσεις με εκείνες που αναπτύχθηκαν για την αρχή της προσβολής δικαιωμάτων.

103.

Το ΔΕΕ έχει επιβεβαιώσει ότι απόκειται στα κράτη μέλη να καθορίζουν τι συνιστά προσβολή δικαιώματος (101). Ωστόσο, έχει διευκρινίσει επίσης ότι από το ίδιο το γράμμα του άρθρου 11 παράγραφος 3 της οδηγίας 2011/92/ΕΕ και του άρθρου 9 παράγραφος 2 δεύτερο εδάφιο της σύμβασης του Aarhus προκύπτει ότι το περιθώριο εκτίμησης οριοθετείται από την τήρηση του σκοπού που συνίσταται στην παροχή στο ενδιαφερόμενο κοινό ευρείας πρόσβασης στη δικαιοσύνη (102). Επιπλέον, το περιθώριο εκτίμησης των κρατών μελών όσον αφορά το τι συνιστά προσβολή δικαιώματος δεν πρέπει να δυσχεραίνει σε υπερβολικό βαθμό την προστασία των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται από το δίκαιο της ΕΕ. Επομένως, η νομιμοποίηση του ενδιαφερόμενου κοινού που θίγεται από αποφάσεις, πράξεις ή παραλείψεις που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων —και του άρθρου 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus— δεν μπορεί να ερμηνεύεται περιοριστικά (103).

104.

Το ΔΕΕ έχει αναγνωρίσει τα εν λόγω δικαιώματα στο πλαίσιο των ακόλουθων αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων δημόσιων αρχών: παράλειψη δημόσιας αρχής να εκπονήσει υποχρεωτικό εκ του νόμου σχέδιο για την ποιότητα του αέρα (104), κατάρτιση εθνικών προγραμμάτων για τη μείωση των εκπομπών (105) και έγκριση παρέκκλισης βάσει της νομοθεσίας για τη φύση (106). Επομένως, από τη νομολογία προκύπτει ότι τα κράτη μέλη και τα εθνικά δικαστήρια πρέπει να διασφαλίζουν νομιμοποίηση για την άσκηση προσφυγών κατά ευρύτατου φάσματος κατηγοριών αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων βάσει εκτενούς δέσμης ουσιαστικών δικαιωμάτων.

105.

Η διατύπωση του άρθρου 9 παράγραφος 3 της σύμβασης του Aarhus («σε περίπτωση που πληροί τα τυχόν κριτήρια που καθορίζονται στο εθνικό του δίκαιο») παρέχει στα συμβαλλόμενα μέρη, μέχρι έναν βαθμό, τη διακριτική ευχέρεια να καθορίζουν τα κριτήρια νομιμοποίησης.

106.

Τα κράτη μέλη δεν υποχρεούνται να παρέχουν αδιακρίτως νομιμοποίηση σε κάθε μέλος του κοινού (actio popularis) ούτε σε κάθε ΜΚΟ. Ωστόσο, σύμφωνα με τον οδηγό για την εφαρμογή της σύμβασης του Aarhus, κάθε κριτήριο αυτού του είδους πρέπει να συνάδει με τους στόχους της σύμβασης όσον αφορά τη διασφάλιση πρόσβασης στη δικαιοσύνη (107). Τα συμβαλλόμενα μέρη δεν πρέπει να χρησιμοποιούν τη διατύπωση «σε περίπτωση που πληροί τα τυχόν κριτήρια που καθορίζονται στο εθνικό του δίκαιο» ως πρόσχημα για τη θέσπιση ή τη διατήρηση κριτηρίων τόσο αυστηρών ώστε να αποκλείουν στην πράξη όλες, ή σχεδόν όλες, τις περιβαλλοντικές οργανώσεις από την άσκηση προσφυγής κατά πράξεων ή αποφάσεων που αντιβαίνουν στην εθνική νομοθεσία για το περιβάλλον (108). Επιπλέον, σύμφωνα με την αρχή της αποτελεσματικότητας, τα κράτη μέλη δεν μπορούν να θεσπίζουν κριτήρια τα οποία καθιστούν αδύνατη ή υπερβολικά δυσχερή την άσκηση των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται από το δίκαιο της ΕΕ.

107.

Τα κατάλληλα κριτήρια που καθορίζουν τα κράτη μέλη στο πλαίσιο του άρθρου 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus είναι επίσης κατάλληλα στο πλαίσιο του άρθρου 9 παράγραφος 3. Ωστόσο, σε αντίθεση με το άρθρο 9 παράγραφος 2, το άρθρο 9 παράγραφος 3 δεν προβλέπει ρητώς de lege νομιμοποίηση για τις περιβαλλοντικές ΜΚΟ. Ως εκ τούτου, εγείρεται το ερώτημα σχετικά με το αν τα κράτη μέλη δικαιούνται να εφαρμόζουν την αρχή της προσβολής δικαιωμάτων χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι μια ΜΚΟ δεν είναι σε θέση να αποδείξει προσβολή δικαιώματος με τον ίδιο τρόπο που δύναται να το πράξει ένα φυσικό πρόσωπο. Εν προκειμένω, λαμβανομένου υπόψη του ρόλου των περιβαλλοντικών ΜΚΟ στην προστασία γενικών περιβαλλοντικών συμφερόντων, όπως η ποιότητα του αέρα και η βιοποικιλότητα, τα κράτη μέλη που εφαρμόζουν την αρχή της προσβολής δικαιωμάτων πρέπει να το πράττουν κατά τρόπο ώστε να διασφαλίζεται ότι παρέχεται νομιμοποίηση στις περιβαλλοντικές ΜΚΟ για την άσκηση προσφυγής κατά αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων που αφορούν τον συγκεκριμένο ρόλο.

108.

Η έκταση του δικαστικού ελέγχου αποτελεί βασικό στοιχείο για ένα αποτελεσματικό σύστημα δικαστικού ελέγχου, διότι καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο ο εθνικός δικαστής θα εκτιμήσει τη νομιμότητα των προσβαλλόμενων αποφάσεων, πράξεων ή παραλείψεων. Έχει δύο κύριες πτυχές. Η πρώτη αφορά τους τομείς του δικαίου και τα νομικά επιχειρήματα που μπορούν να προβληθούν στο πλαίσιο της προσφυγής, ιδίως όσον αφορά το κατά πόσον ο προσφεύγων δικαιούται να επικαλεστεί όλες τις σχετικές διατάξεις του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ για τη στοιχειοθέτηση της υπόθεσής του. Το θέμα αυτό εξετάζεται στην ενότητα Γ.3.2. Η δεύτερη πτυχή αφορά την ένταση του ελέγχου από τους δικαστές κατά την εκτίμηση της νομιμότητας και εξετάζεται στην ενότητα Γ.3.3.

109.

Διάφορες οδηγίες της ΕΕ που προβλέπουν ρητώς την πρόσβαση στη δικαιοσύνη περιέχουν διατάξεις σχετικές με την έκταση του δικαστικού ελέγχου (109). Ωστόσο, οι περισσότερες πράξεις της παράγωγης περιβαλλοντικής νομοθεσίας δεν περιέχουν τέτοιες διατάξεις και για την κατανόηση της κατάλληλης έκτασης του δικαστικού ελέγχου, απαιτείται, όπως και στην περίπτωση της νομιμοποίησης, παραπομπή στη νομολογία του ΔΕΕ.

110.

Η πτυχή αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία στις έννομες τάξεις που παρέχουν νομιμοποίηση μόνον εάν προσβάλλονται τα δικαιώματα του προσφεύγοντος. Στις περιπτώσεις αυτές, συχνά οι πιθανοί λόγοι άσκησης δικαστικού ελέγχου περιορίζονται κατά παράδοση στις νομικές διατάξεις που αναγνωρίζουν στο φυσικό πρόσωπο δικαιώματα τα οποία παρέχουν τη βάση για την επικαλούμενη νομιμοποίηση. Η πτυχή αυτή έχει επίσης σημασία για τους περιορισμούς που αποσκοπούν στον περιορισμό των προσφευγόντων στα επιχειρήματα που είχαν προβάλει σε προηγούμενη διοικητική διαδικασία (αποκλεισμός) ή στην πρόληψη της κατάχρησης των δικαστικών διαδικασιών από τους προσφεύγοντες μέσω της προβολής μη σχετικών νομικών επιχειρημάτων.

111.

Η συγκεκριμένη κατηγορία εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus. Όπως επισημαίνεται ανωτέρω, σκοπός του άρθρου 9 παράγραφος 2 είναι η παροχή πρόσβασης στη δικαιοσύνη όσον αφορά αποφάσεις, πράξεις ή παραλείψεις για ειδικές δραστηριότητες που υπόκεινται στις απαιτήσεις συμμετοχής του κοινού του άρθρου 6 της σύμβασης.

112.

Όπως έχει επίσης προαναφερθεί, το άρθρο 9 παράγραφος 2 παρέχει στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να περιορίζουν τη νομιμοποίηση με την επιβολή της υποχρέωσης στους προσφεύγοντες που είναι φυσικά πρόσωπα να αποδεικνύουν την προσβολή δικαιώματος ή επαρκές συμφέρον. Όσον αφορά τους πιθανούς λόγους άσκησης δικαστικού ελέγχου, διαφοροποιείται ενδεχομένως ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι προσφυγές φυσικών προσώπων και περιβαλλοντικών ΜΚΟ. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για τις αποφάσεις, τις πράξεις και τις παραλείψεις που αφορούν την οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και την οδηγία 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές, δηλαδή τις κύριες πράξεις της παράγωγης νομοθεσίας της ΕΕ που θέτουν σε εφαρμογή το άρθρο 9 παράγραφος 2. Ωστόσο, στην υπόθεση LZ II (110), το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 6 της σύμβασης του Aarhus —και, επομένως, του άρθρου 9 παράγραφος 2— είναι ευρύτερο από το πεδίο εφαρμογής των δύο αυτών οδηγιών της ΕΕ.

113.

Στην υπόθεση Επιτροπή κατά Γερμανίας, το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι, εάν, σύμφωνα με τις διατάξεις περί πρόσβασης στη δικαιοσύνη της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και της οδηγίας 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές, ένα κράτος μέλος περιορίζει τη νομιμοποίηση των φυσικών προσώπων σε περιπτώσεις στις οποίες προσβάλλονται δικαιώματα «μπορεί επίσης να προβλέπει ότι για την ακύρωση διοικητικής αποφάσεως από το αρμόδιο δικαστήριο απαιτείται η προσβολή ατομικού δικαιώματος του προσφεύγοντος» (111). Η ερμηνεία αυτή μπορεί να εφαρμοστεί σε σχέση με άλλες προσβαλλόμενες αποφάσεις, πράξεις και παραλείψεις που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρο 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus.

114.

Αυτό σημαίνει ότι, βάσει του συστήματος της προσβολής δικαιωμάτων, σε περιπτώσεις προσφυγών που ασκούνται από φυσικά πρόσωπα, το εθνικό δικαστήριο μπορεί να περιορίζει την εξέταση στις διατάξεις που παρέχουν στο φυσικό πρόσωπο το δικαίωμα άσκησης της προσφυγής.

115.

Ο περιορισμός των βάσεων προσφυγής που περιγράφεται στην ενότητα Γ.3.2.1.1 δεν εφαρμόζεται στις περιβαλλοντικές ΜΚΟ οι οποίες πληρούν τα κριτήρια που καθορίζονται στο εθνικό δίκαιο για την απόκτηση de lege νομιμοποίησης.

116.

Στην υπόθεση Trianel, το ΔΕΕ αποσαφήνισε ότι οι εν λόγω ΜΚΟ δικαιούνται να επικαλούνται οποιαδήποτε διάταξη της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ η οποία παράγει άμεσο αποτέλεσμα, καθώς και την εθνική νομοθεσία εφαρμογής του δικαίου της ΕΕ. Αποφάνθηκε ότι, μολονότι «ο εθνικός νομοθέτης έχει την ευχέρεια να περιορίσει μόνο στα δικαιώματα δημοσίου δικαίου τα δικαιώματα την προσβολή των οποίων μπορούν να επικαλούνται οι ιδιώτες στο πλαίσιο ένδικου βοηθήματος […] τέτοιου είδους περιορισμός δεν είναι δυνατό να εφαρμοστεί αυτούσιος στις οργανώσεις για την προστασία του περιβάλλοντος, χωρίς να θιγούν οι σκοποί του άρθρου 10α, τρίτο εδάφιο, τελευταία περίοδος, της οδηγίας 85/337» (112).

117.

Αυτό σημαίνει ότι περιβαλλοντική ΜΚΟ η οποία έχει κινήσει διαδικασία βάσει de lege νομιμοποίησης δικαιούται να επικαλεστεί οποιαδήποτε διάταξη της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ που θεωρεί ότι έχει παραβιαστεί.

118.

Το άρθρο 9 παράγραφος 3 της σύμβασης του Aarhus παρέχει νομιμοποίηση για την άσκηση προσφυγής κατά πράξεων και παραλείψεων που δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 9 παράγραφος 1 ή παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus.

119.

Βάσει του άρθρου 9 παράγραφος 3 της σύμβασης του Aarhus, το κοινό έχει πρόσβαση σε δικαστικές διαδικασίες εάν πληροί τα κριτήρια που καθορίζονται στο εθνικό δίκαιο. Ως εκ τούτου, βάσει της προσέγγισης της προσβολής δικαιωμάτων, τα κράτη μέλη μπορούν να περιορίζουν την έκταση του δικαστικού ελέγχου στους νομικούς ισχυρισμούς που αφορούν τα προσβαλλόμενα κατά την κρίση του προσφεύγοντος δικαιώματα.

120.

Ελλείψει de lege νομιμοποίησης, οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ δικαιούνται, κατ' ελάχιστον, να κινούν διαδικασία δικαστικού ελέγχου ως προς τις νομοθετικές διατάξεις από τις οποίες απορρέουν δικαιώματα και συμφέροντα που μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο προσφυγής. Όπως προκύπτει από τις ενότητες Γ.1 και 2, και ιδίως από την απόφαση που εξέδωσε το ΔΕΕ στην υπόθεση LZ II, οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ απολαμβάνουν ευρύ δικαίωμα προστασίας του περιβάλλοντος και επίκλησης περιβαλλοντικών υποχρεώσεων ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων.

121.

Στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση Επιτροπή κατά Γερμανίας, το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι δεν μπορεί να περιοριστεί η «έκταση του δικαστικού ελέγχου μόνο στις περιπτώσεις ενστάσεων οι οποίες προβλήθηκαν εμπροθέσμως κατά τη διοικητική διαδικασία η οποία κατέληξε στην έκδοση της αποφάσεως». Το ΔΕΕ αιτιολόγησε τη θέση του επισημαίνοντας την υποχρέωση διασφάλισης ελέγχου στο σύνολο της προσβαλλόμενης απόφασης όσον αφορά την ουσιαστική και τη διαδικαστική νομιμότητά της (113). Η απόφαση αυτή έχει σημασία για τις αποφάσεις, τις πράξεις και τις παραλείψεις που εμπίπτουν στο άρθρο 11 της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και στο άρθρο 25 της οδηγίας 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές, καθώς και για τις αποφάσεις, τις πράξεις και τις παραλείψεις που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus. Εφαρμόζεται επίσης σε πράξεις και παραλείψεις που εμπίπτουν στο άρθρο 9 παράγραφος 3 της σύμβασης, δεδομένου ότι η προσφυγή κατά των εν λόγω πράξεων και παραλείψεων καλύπτει επίσης την ουσιαστική και την τυπική νομιμότητα (βλέπε ενότητα Γ.3.3.3).

122.

Παρότι ο αποκλεισμός δεν επιτρέπεται, το ΔΕΕ επισήμανε ότι ο εθνικός νομοθέτης μπορεί «να προβλέπει συγκεκριμένους δικονομικούς κανόνες, όπως το απαράδεκτο επιχειρήματος προβληθέντος καταχρηστικώς ή κακοπίστως, οι οποίοι συνιστούν μηχανισμούς κατάλληλους προς διασφάλιση της αποτελεσματικότητας της ένδικης διαδικασίας». (114) Εν προκειμένω, απόκειται στα κράτη μέλη να θεσπίζουν κανόνες που συνάδουν με τη γενική υποχρέωση πρόβλεψης διαδικασίας δικαστικής επανεξέτασης επί της ουσιαστικής και της τυπικής νομιμότητας αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων.

123.

Η ένταση του ελέγχου ή το κριτήριο δικαστικού ελέγχου καθορίζει τον βαθμό διεξοδικότητας στον οποίο οφείλει να εκτιμήσει εθνικό δικαστήριο τη νομιμότητα της επίμαχης απόφασης, πράξης ή παράλειψης. Οι προσεγγίσεις διαφοροποιούνται σημαντικά από το ένα κράτος μέλος στο άλλο. Εκτείνονται από την εστίαση σε δικονομικά ζητήματα έως την πλήρη έλεγχο των προσβαλλόμενων αποφάσεων, πράξεων ή παραλείψεων, ενώ οι δικαστές έχουν επίσης τη δυνατότητα να αντικαταστήσουν τα πορίσματα της διοίκησης με τη δική τους κρίση.

124.

Η ένταση ή το κριτήριο δικαστικού ελέγχου δεν καθορίζονται αναλυτικά ούτε στη σύμβαση του Aarhus ούτε στην παράγωγη νομοθεσία της ΕΕ. Ωστόσο, η νομολογία του ΔΕΕ παρέχει ενδείξεις σχετικά με τις ελάχιστες απαιτήσεις που πρέπει να πληρούνται για να θεωρείται αποτελεσματικός ο δικαστικός έλεγχος.

125.

Οι προσφυγές κατά αποφάσεων που αφορούν αιτήσεις παροχής περιβαλλοντικών πληροφοριών εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 9 παράγραφος 1 της σύμβασης του Aarhus. Η οδηγία 2003/4/ΕΚ για την πρόσβαση σε περιβαλλοντικές πληροφορίες περιέχει διατάξεις σχετικά με την πρόσβαση στη δικαιοσύνη (115), οι οποίες αντικατοπτρίζουν τις απαιτήσεις του άρθρου 9 παράγραφος 1. Προβλέπουν ότι τα κράτη μέλη πρέπει να διασφαλίζουν ότι κάθε πρόσωπο το οποίο ζητεί πληροφορίες βάσει της οδηγίας έχει δικαίωμα να ασκεί προσφυγή ενώπιον δικαστηρίου ή άλλης ανεξάρτητης και αμερόληπτης νομίμως συσταθείσας αρχής, η οποία μπορεί να επανεξετάζει τις πράξεις ή παραλείψεις της οικείας δημόσιας αρχής, και της οποίας οι αποφάσεις μπορεί να γίνουν τελεσίδικες. Ωστόσο, οι εν λόγω διατάξεις δεν καθορίζουν την έκταση του δικαστικού ελέγχου που απαιτείται από την οδηγία.

126.

Στην υπόθεση East Sussex, το ΔΕΕ κλήθηκε να ερμηνεύσει την έκταση του ελέγχου που απαιτείται βάσει της οδηγίας 2003/4/ΕΚ για την πρόσβαση σε περιβαλλοντικές πληροφορίες. Αποφάνθηκε ότι «[ε]φόσον […] το δίκαιο της Ένωσης δεν παρέχει διευκρινίσεις, η έκταση του ελέγχου αυτού θα πρέπει να προσδιοριστεί από την έννομη τάξη των κρατών μελών, υπό την επιφύλαξη της τήρησης των αρχών της ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας» (116). Στο ειδικό πλαίσιο των διατάξεων της οδηγίας για την πρόσβαση στη δικαιοσύνη, το ΔΕΕ αποσαφήνισε ότι ο αποτελεσματικός έλεγχος πρέπει να πληροί τον σκοπό της πρόβλεψης γενικού καθεστώτος, προκειμένου να διασφαλίζεται ότι κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο σε ένα κράτος μέλος έχει δικαίωμα πρόσβασης σε περιβαλλοντικές πληροφορίες που κατέχονται από τις δημόσιες αρχές ή για λογαριασμό των δημόσιων αρχών χωρίς να υποχρεούται να επικαλεσθεί οιοδήποτε σχετικό συμφέρον (117). Όσον αφορά την προσβαλλόμενη διοικητική απόφαση που αφορούσε την επιβολή τέλους στον προσφεύγοντα για την ανταπόκριση σε αίτηση παροχής πληροφοριών, το ΔΕΕ έκρινε στην υπόθεση East Sussex ότι το εθνικό δικαστήριο οφείλει να εξετάσει τουλάχιστον κατά πόσον πληρούνται οι οικείες διατάξεις της οδηγίας. (118)

127.

Στο πλαίσιο της διαδικασίας δικαστικής επανεξέτασης που προβλέπεται από το άρθρο 9 παράγραφος 2 της σύμβασης του Aarhus —και από την παράγωγη νομοθεσία της ΕΕ για τη μεταφορά της στο εθνικό δίκαιο— πρέπει να εκτιμάται η ουσιαστική και τυπική νομιμότητα των προσβαλλόμενων αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων. Ωστόσο, ούτε η σύμβαση του Aarhus ούτε η παράγωγη νομοθεσία της ΕΕ προσδιορίζουν την έκταση του ελέγχου που πρέπει να διενεργείται επί της ουσιαστικής και της τυπικής νομιμότητας.

128.

Στο ίδιο πνεύμα, το άρθρο 9 παράγραφος 3 της σύμβασης του Aarhus δεν προβλέπει ρητή υποχρέωση θέσπισης συστήματος επανεξέτασης, στο πλαίσιο του οποίου θα εκτιμάται η ουσιαστική και η τυπική νομιμότητα πράξης ή παράλειψης. Στο πλαίσιο της παράγωγης νομοθεσίας της ΕΕ, μόνον η οδηγία 2004/35/ΕΚ για την περιβαλλοντική ευθύνη περιλαμβάνει επί του παρόντος σχετική ρητή διάταξη. Παρά ταύτα, από τη νομολογία του ΔΕΕ, και ιδίως από τις αποφάσεις στις υποθέσεις East Sussex και Janecek, προκύπτει ότι στις πράξεις και στις παραλείψεις που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 9 παράγραφος 3 της σύμβασης του Aarhus εφαρμόζεται η αρχή της ΕΕ περί πραγματικής δικαστικής προστασίας η οποία καλύπτει την ουσιαστική και την τυπική νομιμότητα. Διαφορετικά, δεν θα ήταν δυνατόν να διασφαλιστεί ότι οι στόχοι του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ και τα δικαιώματα που αυτό αναγνωρίζει προστατεύονται επαρκώς από τα εθνικά δικαστήρια. Σύμφωνα με τον οδηγό για την εφαρμογή της σύμβασης του Aarhus, το κριτήριο δικαστικού ελέγχου που πρέπει να εφαρμόζεται στο πλαίσιο του άρθρου 9 παράγραφος 3 είναι το ίδιο κριτήριο που πρέπει να εφαρμόζεται και στο πλαίσιο του άρθρου 9 παράγραφος 2 της σύμβασης. Αυτό σημαίνει ότι τα εθνικά δικαστήρια πρέπει να εξετάζουν τόσο την ουσιαστική όσο και την τυπική νομιμότητα (119).

129.

Από τη νομολογία του ΔΕΕ καθίσταται σαφές ότι έλεγχος ο οποίος περιορίζεται στην τυπική νομιμότητα δεν συνάδει με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το άρθρο 9 παράγραφος 2 και τη συναφή παράγωγη νομοθεσία της ΕΕ. Στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση Επιτροπή κατά Γερμανίας, το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι «ο σκοπός τον οποίο επιδιώκει το άρθρο 11 της οδηγίας 2011/92 και το άρθρο 25 της οδηγίας 2010/75 δεν έγκειται μόνο στη διασφάλιση της ευρύτερης δυνατής προσβάσεως του προσφεύγοντος στη δικαιοσύνη, αλλά και στη διεξαγωγή του ελέγχου στο σύνολο της προσβαλλομένης αποφάσεως όσον αφορά την ουσιαστική ή διαδικαστική νομιμότητά της» (120).

130.

Γενικότερα, στην υπόθεση East Sussex (121), το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι ένα σύστημα δικαστικού ελέγχου συνάδει με την αρχή της αποτελεσματικότητας «υπό την προϋπόθεση ότι παρέχεται στο δικαστήριο ενώπιον του οποίου έχει προβληθεί αίτημα ακύρωσης τέτοιας απόφασης [η] ευχέρεια να εφαρμόσει αποτελεσματικά, στο πλαίσιο του ελέγχου της νομιμότητας της απόφασης αυτής, τις αρχές και τους κανόνες του δικαίου της Ένωσης που ασκούν επιρροή».

131.

Το συμπέρασμα που πρέπει να συναχθεί από την απόφαση East Sussex είναι ότι, ακόμη και αν το κριτήριο δικαστικού ελέγχου δεν προσδιορίζεται στο δίκαιο της ΕΕ, ο τρόπος διεξαγωγής του ελέγχου πρέπει να είναι αποτελεσματικός όσον αφορά την επιβεβαίωση των δικαιωμάτων και τη διασφάλιση της επίτευξης των στόχων της οικείας νομοθεσίας της ΕΕ.

132.

Σύμφωνα με τον οδηγό για την εφαρμογή της σύμβασης του Aarhus, έλλειψη τυπικής νομιμότητας υφίσταται όταν η δημόσια αρχή παραβαίνει διαδικασίες που προβλέπονται από τον νόμο (122).

133.

Τα τυπικά προβλήματα που είναι πιθανό να καθιστούν παράνομη μια απόφαση, πράξη ή παράλειψη μπορεί να αφορούν 1) την αρμοδιότητα της αρχής να εκδώσει την επίμαχη απόφαση ή πράξη, 2) υποχρεωτική διαδικασία που προβλέπεται για τη διαδικασία λήψης αποφάσεων (π.χ. δημόσια διαβούλευση ή διενέργεια εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων) ή 3) τον τύπο της απόφασης, της πράξης ή της παράλειψης.

134.

Ενώ οι περιπτώσεις 1 και 3 καθορίζονται συνήθως από τα κράτη μέλη σύμφωνα με τη δικονομική τους αυτοτέλεια, η περίπτωση 2 είναι πιθανότερο να καθορίζεται από το δίκαιο της ΕΕ, όταν οι απαιτήσεις υποχρεωτικής συμμετοχής του κοινού προβλέπονται στη σύμβαση του Aarhus και στη συναφή παράγωγη νομοθεσία της ΕΕ. Για παράδειγμα, η οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων προβλέπει τυπικές προϋποθέσεις για τη δημόσια διαβούλευση οι οποίες πρέπει να πληρούνται από τις δημόσιες αρχές κατά τη διενέργεια εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η εκπλήρωση των προϋποθέσεων αυτών είναι καθοριστική για την εξασφάλιση της αποτελεσματικής συμμετοχής του κοινού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ως εκ τούτου, εφαρμόζοντας την προσέγγιση που αναφέρεται ανωτέρω, το εθνικό δικαστήριο πρέπει να έχει την αρμοδιότητα να εξετάζει τη συμμόρφωση με τις εν λόγω τυπικές απαιτήσεις και να αποφαίνεται για τα κατάλληλα μέτρα επανόρθωσης σε περίπτωση ελλείψεων στη διαδικασία. Οι υποχρεωτικές τυπικές προϋποθέσεις δεν εναπόκεινται στη διακριτική ευχέρεια της δημόσιας αρχής.

135.

Ο έλεγχος της τυπικής νομιμότητας μπορεί να αφορά τη δυνατότητα νομιμοποίησης παράνομων μέτρων ιδιώτη ή δημόσιας αρχής. Το ΔΕΕ επιτρέπει τη δυνατότητα νομιμοποίησης, αλλά εξαρτά τη χρήση της από προϋποθέσεις (123). Στην υπόθεση Križan, στο πλαίσιο διαδικασίας αδειοδότησης χώρου υγειονομικής ταφής απορριμμάτων, το ΔΕΕ κλήθηκε να εξετάσει τη δυνατότητα διόρθωσης σφάλματος δημόσιας αρχής (συγκεκριμένα, τη μη διάθεση ορισμένων πληροφοριών σε διαδικασία έγκρισης χώρου υγειονομικής ταφής απορριμμάτων) στο στάδιο δευτεροβάθμιας διοικητικής διαδικασίας κατά της απόφασης της αρχής. Το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι η νομιμοποίηση είναι δυνατή, υπό την προϋπόθεση ότι παραμένουν δυνατές όλες οι επιλογές και λύσεις στο στάδιο της δευτεροβάθμιας διαδικασίας (124). Αυτό ήταν ένα ζήτημα που έπρεπε να εξεταστεί από το εθνικό δικαστήριο (125).

136.

Σύμφωνα με τον οδηγό για την εφαρμογή της σύμβασης του Aarhus, έλλειψη ουσιαστικής νομιμότητας υπάρχει όταν παραβιάζεται η ουσία του νόμου (126).

137.

Η πρώτη πτυχή του ελέγχου της ουσιαστικής νομιμότητας αφορά τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης. Αυτά συγκεντρώνονται από τη διοίκηση, τροποποιούνται ενδεχομένως κατά τη διάρκεια διαδικασίας δημόσιας διαβούλευσης και διαμορφώνουν τη βάση επί της οποίας η αρμόδια αρχή αποφασίζει αν θα εκδώσει οποιαδήποτε απόφαση ή θα αναλάβει οποιαδήποτε δράση, καθώς και το περιεχόμενο και τη σχετική αιτιολόγηση. Εάν τα πραγματικά περιστατικά είναι ελλιπή ή εσφαλμένα ή δεν ερμηνεύτηκαν με ορθό τρόπο, το σφάλμα έχει άμεση επίπτωση στην ποιότητα της εκδοθείσας διοικητικής απόφασης και μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τους στόχους του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ.

138.

Στην υπόθεση East Sussex, το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι, ελλείψει κανόνων του δικαίου της ΕΕ, απόκειται στην έννομη τάξη κάθε κράτους μέλους να ορίζει τις δικονομικές προϋποθέσεις άσκησης των ενδίκων βοηθημάτων που αποσκοπούν στην προάσπιση των δικαιωμάτων που αντλούν οι πολίτες από το δίκαιο της Ένωσης. Συναφώς δεν πρέπει να καθίσταται αδύνατη στην πράξη ή υπερβολικά δυσχερής η άσκηση των δικαιωμάτων που απονέμονται από την έννομη τάξη της Ένωσης (αρχή της αποτελεσματικότητας) (127).

139.

Τα εθνικά δικαστήρια δεν υποχρεούνται κατά κανόνα να προβαίνουν σε συλλογή πληροφοριών ή να διενεργούν έρευνες αυτεπαγγέλτως. Ωστόσο, για την εξασφάλιση του αποτελεσματικού ελέγχου των επίμαχων αποφάσεων, πράξεων ή παραλείψεων, πρέπει να εφαρμόζεται ένα ελάχιστο πρότυπο στην εξέταση των πραγματικών περιστατικών, ούτως ώστε να διασφαλίζεται το δικαίωμα του προσφεύγοντος να ζητεί τη διεξαγωγή εξίσου αποτελεσματικού ελέγχου όσον αφορά και την εξέταση των πραγματικών περιστατικών. Εάν τα εθνικά δικαστήρια δεν μπορούσαν ποτέ να ελέγξουν τα πραγματικά περιστατικά στα οποία η διοίκηση στήριξε την απόφασή της, αυτό θα εμπόδιζε ευθύς εξαρχής τους προσφεύγοντες να υποβάλλουν κατά τρόπο αποτελεσματικό δυνητικά βάσιμη προσφυγή.

140.

Κατά τη συναγωγή συμπερασμάτων από τα πραγματικά περιστατικά μιας υπόθεσης και την εφαρμοστέα νομοθεσία, οι υπεύθυνοι λήψης διοικητικών αποφάσεων διαθέτουν συνήθως ευρεία διακριτική ευχέρεια. Το ΔΕΕ αναγνωρίζει ότι περιορισμένος επί της ουσίας έλεγχος απόφασης, πράξης ή παράλειψης μπορεί να συνάδει με το δίκαιο της ΕΕ. Όπως επισημαίνεται ανωτέρω, στην υπόθεση East Sussex το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι, παρότι η άσκηση περιορισμένου δικαστικού ελέγχου δεν καθιστά αφ' εαυτού της υπερβολικά δυσχερή την άσκηση των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται από το δίκαιο της ΕΕ, πρέπει, κατ' ελάχιστον, να παρέχει στο δικαστήριο ενώπιον του οποίου έχει προβληθεί σχετικό αίτημα την ευχέρεια να εφαρμόζει αποτελεσματικά τις συναφείς αρχές και τους κανόνες του δικαίου της ΕΕ (128).

141.

Αυτό σημαίνει ότι το κριτήριο δικαστικού ελέγχου που εφαρμόζεται πρέπει να εξασφαλίζει τη διαφύλαξη των στόχων και του πεδίου εφαρμογής της επίμαχης νομοθεσίας της ΕΕ. Πρέπει επίσης να λαμβάνει υπόψη τον βαθμό της διακριτικής ευχέρειας που διαθέτει ο υπεύθυνος λήψης αποφάσεων κατά την εκτίμηση των πραγματικών περιστατικών και την άντληση συμπερασμάτων και διαπιστώσεων από αυτά.

142.

Η νομολογία του ΔΕΕ αποσαφηνίζει τον τρόπο με τον οποίο τα εθνικά δικαστήρια πρέπει να ελέγχουν τη διακριτική ευχέρεια των δημόσιων αρχών σε διάφορες ειδικές περιστάσεις.

143.

Στο πλαίσιο της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, το ΔΕΕ αποφάνθηκε στις υποθέσεις Mellor και Gruber (129) ότι η απόφαση διοικητικής αρχής να μην διενεργήσει εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων για ένα έργο μπορεί να προσβληθεί από το ενδιαφερόμενο κοινό ενώπιον εθνικού δικαστηρίου. Ειδικότερα, ο αποτελεσματικός δικαστικός έλεγχος πρέπει να αφορά τη νομιμότητα της αιτιολογίας της προσβαλλόμενης προκαταρκτικής απόφασης (130). Ο έλεγχος αυτός περιλαμβάνει το ερώτημα σχετικά με το κατά πόσον το έργο ενδέχεται να έχει σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Επιπλέον, όσον αφορά την ίδια οδηγία, στην υπόθεση Επιτροπή κατά Γερμανίας, το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι ένα κράτος μέλος δεν μπορεί να περιορίζει την έκταση του δικαστικού ελέγχου στο ερώτημα σχετικά με την εγκυρότητα της απόφασης μη διενέργειας εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Το ΔΕΕ επισήμανε ότι ο αποκλεισμός από το πεδίο εφαρμογής του δικαστικού ελέγχου περιπτώσεων στις οποίες διαπιστώνεται ότι η εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, παρότι πραγματοποιήθηκε, ενέχει πλημμέλειες —ακόμη και σοβαρές— θα στερούσε από τις διατάξεις της οδηγίας περί συμμετοχής του κοινού το ουσιαστικότερο περιεχόμενο της πρακτικής τους αποτελεσματικότητας (131).

144.

Στο πλαίσιο του άρθρου 6 παράγραφος 3 της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους, το ΔΕΕ αποφάνθηκε στην υπόθεση Waddenzee (132) ότι οι αρμόδιες δημόσιες αρχές μπορούν να εγκρίνουν την άσκηση δραστηριότητας σε προστατευόμενο τόπο Natura 2000 μόνο όταν, λαμβανομένων υπόψη των πορισμάτων δέουσας εκτίμησης, δεν υφίσταται, από επιστημονικής απόψεως, καμία εύλογη αμφιβολία ότι, λαμβανομένων υπόψη των σκοπών διατήρησης του τόπου, η δραστηριότητα δεν θα έχει επιβλαβείς συνέπειες για την ακεραιότητα του τόπου. Αυτό σημαίνει ότι, όταν καλείται να επανεξετάσει απόφαση με την οποία εγκρίνεται μια τέτοια δραστηριότητα, ο εθνικός δικαστής πρέπει να εξακριβώνει κατά πόσον τα επιστημονικά στοιχεία στα οποία βασίστηκε η αρμόδια αρχή δεν αφήνουν καμία εύλογη αμφιβολία.

145.

Επομένως, ο εθνικός δικαστής μπορεί να κληθεί να λάβει υπόψη τα σχετικά επιστημονικά στοιχεία, στα οποία βασίζονται συνήθως τα περιβαλλοντικά μέτρα. Από τη διατύπωση της απόφασης στην υπόθεση Waddenzee προκύπτει ότι το κριτήριο της απουσίας εύλογης αμφιβολίας είναι αντικειμενικό και δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται από το εθνικό δικαστήριο ως υποκειμενικό και ως εμπίπτον αποκλειστικά στη διακριτική ευχέρεια της δημόσιας αρχής.

146.

Στο πλαίσιο της υποχρέωσης εκπόνησης σχεδίων για την ποιότητα του αέρα βάσει της νομοθεσίας για την ποιότητα του αέρα, το ΔΕΕ επισήμανε στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση Janecek ότι «ναι μεν, έτσι, τα κράτη μέλη έχουν διακριτική ευχέρεια, πλην όμως το άρθρο 7, παράγραφος 3, της οδηγίας 96/62 θέτει για την άσκησή της όρια, των οποίων μπορεί να γίνει επίκληση ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων (βλέπε, στο ίδιο πνεύμα, την απόφαση της 24ης Οκτωβρίου 1996, C-72/95, Kraaijeveld κ.λπ., Συλλογή 1996, σ. I-5403, σκέψη 59), προκειμένου τα μέτρα που πρέπει να περιέχει το σχέδιο δράσεως να προσαρμοστούν στον σκοπό μειώσεως του κινδύνου υπερβάσεως και περιορισμού της διάρκειάς του, λαμβανομένης υπόψη της ισορροπίας που πρέπει να εξασφαλιστεί μεταξύ του σκοπού αυτού και των διαφόρων εμπλεκομένων δημοσίων και ιδιωτικών συμφερόντων» (133). Επομένως, στη συγκεκριμένη απόφαση, το ΔΕΕ εκτίμησε ότι ο έλεγχος του εθνικού δικαστή πρέπει να επεκταθεί στην καταλληλότητα των μέτρων, λαμβανομένων υπόψη των συμφερόντων που διακυβεύονται στη συγκεκριμένη υπόθεση. Ομοίως, στο πλαίσιο υποχρέωσης των κρατών μελών να εκπονούν προγράμματα μείωσης των εκπομπών συγκεκριμένων ρύπων προκειμένου να συμμορφώνονται με τα ανώτατα όρια για τις εν λόγω εκπομπές που καθορίζονται στην οδηγία (ΕΕ) 2016/2284 για τα εθνικά ανώτατα όρια εκπομπών (134), το ΔΕΕ αποφάνθηκε στην απόφαση Stichting Natuur en Milieu ότι ο δικαστικός έλεγχος πρέπει να επεκταθεί στο κατά πόσον τα εθνικά προγράμματα περιέχουν κατάλληλες και συνεκτικές πολιτικές και μέτρα ικανά να μειώσουν τις εκπομπές στα επίπεδα που προβλέπονται από τα ανώτατα όρια εκπομπών (135).

147.

Στο ίδιο πνεύμα, η ένταση του δικαστικού ελέγχου που ανέμενε το ΔΕΕ στις αποφάσεις Janecek και Stichting Natuur en Milieu έχει εφαρμογή στους τομείς της νομοθεσίας της ΕΕ για τα ύδατα και τα απόβλητα, όπου οι υποχρεώσεις των αρμόδιων δημόσιων αρχών να εκπονούν σχέδια και προγράμματα αποτελούν επίσης καθοριστικό παράγοντα για την επίτευξη περιβαλλοντικών στόχων.

148.

Στην υπόθεση Stichting Natuur en Milieu, το ΔΕΕ επισήμανε τη γενική υποχρέωση των κρατών μελών να απέχουν από τη λήψη κάθε μέτρου, γενικού ή ειδικού, ικανού να θέσει σε σοβαρό κίνδυνο την επίτευξη του αποτελέσματος που επιδιώκει η οδηγία (136). Η υποχρέωση αυτή είναι σκόπιμη όταν προβάλλεται στο εθνικό δικαστήριο ο ισχυρισμός ότι απόφαση που αποσκοπεί στην εφαρμογή περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ θα βλάψει την εφαρμογή άλλης περιβαλλοντικής νομοθεσίας.

149.

Κοινά στοιχεία στις προαναφερόμενες υποθέσεις και στην υπόθεση East Sussex αποτελούν η σημασία των ιδιαιτεροτήτων των επιμέρους πράξεων της νομοθεσίας της ΕΕ και η ορθή ερμηνεία του δικαίου της ΕΕ κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Μεγάλο μέρος της προαναφερόμενης νομολογίας προέρχεται από προδικαστικές παραπομπές εθνικών δικαστηρίων που επιδιώκουν να διακριβώσουν κατά πόσον ο υπεύθυνος λήψης της διοικητικής απόφασης ερμήνευσε κατά τρόπο ορθό το δίκαιο της ΕΕ. Στο πλαίσιο αυτό, είναι επίσης σημαντικό να υπενθυμιστεί ότι, τα εθνικά δικαστήρια οφείλουν να εφαρμόζουν τη σχετική νομοθεσία της ΕΕ αυτεπαγγέλτως, ανεξαρτήτως από το τι επικαλούνται οι διάδικοι, εφόσον, δυνάμει του εθνικού δικαίου, οφείλουν να εξετάζουν αυτεπαγγέλτως τους αντλούμενους από εσωτερικό κανόνα αναγκαστικού δικαίου νομικούς ισχυρισμούς οι οποίοι δεν έχουν προβληθεί από τους διαδίκους (137).

150.

Η αρχή της αναλογικότητας είναι επίσης σκόπιμη όταν λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ (138).

151.

Όπως επισημαίνεται στην ενότητα Γ.1.2, η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ για τη διαφύλαξη δημόσιων συμφερόντων —συμπεριλαμβανομένου του συμφέροντος συμμετοχής του κοινού— εξαρτάται, εν μέρει, από την εθνική εφαρμοστική νομοθεσία και τις γενικές κανονιστικές πράξεις. Δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο σφάλματος ενίοτε στις ίδιες τις νομοθετικές και κανονιστικές πράξεις, οι οποίες μπορεί να θέτουν μάλιστα περισσότερους περιορισμούς όσον αφορά την αναγνώριση των δικαιωμάτων που αναφέρονται στην ενότητα Γ.1 από τους αντίστοιχους περιορισμούς που αιτιολογούνται βάσει της οικείας περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ. Δεδομένου ότι η εθνική εφαρμοστική νομοθεσία και οι εθνικές κανονιστικές πράξεις που παρουσιάζουν νομικά σφάλματα ενδέχεται να έχουν ως συνέπεια τη μη ομοιόμορφη εφαρμογή του περιβαλλοντικού δικαίου της ΕΕ, το ΔΕΕ αναγνώρισε την αναγκαιότητα πρόβλεψης της επανεξέτασής τους υπό ορισμένες περιστάσεις.

152.

Η σύμβαση του Aarhus αποκλείει από το πεδίο εφαρμογής της τις νομοθετικές πράξεις (139), ενώ η οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων αποκλείει από το πεδίο εφαρμογής της «έργα που εγκρίνονται λεπτομερώς με ειδική εθνική νομοθετική πράξη». Ωστόσο, στις υποθέσεις Boxus και Solvay, το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι τα εθνικά δικαστήρια πρέπει να είναι διατεθειμένα να ελέγχουν τις εθνικές νομοθετικές πράξεις ώστε να διασφαλίζεται ότι πληρούν τυχόν προϋποθέσεις που δικαιολογούν την εξαίρεσή τους από τις απαιτήσεις εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Οι εν λόγω υποθέσεις αφορούσαν εθνική νομοθεσία για τη θέσπιση απαιτήσεων σχετικά με ειδικά στοιχεία υποδομών αερολιμένων και σιδηροδρόμων, ανεξάρτητα από τις συνήθεις διοικητικές διαδικασίες. Το ΔΕΕ έκρινε ότι η εξαίρεση των νομοθετικών πράξεων εφαρμόζεται μόνον όταν πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις και επισήμανε ότι οι σχετικές διατάξεις για την πρόσβαση στη δικαιοσύνη που προβλέπονται στη σύμβαση του Aarhus και στην οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων θα στερούνταν παντός πρακτικού αποτελέσματος αν το γεγονός και μόνον ότι ένα σχέδιο εγκρίνεται με νομοθετική πράξη είχε ως συνέπεια το σχέδιο αυτό να μην υπόκειται τελικώς σε οποιαδήποτε προσφυγή με την οποία να μπορεί να αμφισβητηθεί η ουσιαστική και η τυπική νομιμότητά του (140). Ως εκ τούτου, τα εθνικά δικαστήρια υποχρεούνται να εξετάζουν κατά πόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις που δικαιολογούν την εξαίρεση (141).

153.

Στην υπόθεση Inter-Environnement Wallonie, το ΔΕΕ τόνισε τη σημασία του ελέγχου των νομοθετικών πράξεων από τα εθνικά δικαστήρια προκειμένου να διασφαλίζεται η εκπλήρωση των απαιτήσεων της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ όσον αφορά σχέδια και προγράμματα (142). Στην υπόθεση Stadt Wiener Neustadt, το ΔΕΕ αναφέρθηκε στον ρόλο των εθνικών δικαστηρίων όσον αφορά τη διακρίβωση της συμμόρφωσης της εθνικής νομοθεσίας με την οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ως προς τη νομιμοποίηση παράνομων μέτρων (143). Στη συγκεκριμένη υπόθεση, το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι το δίκαιο της ΕΕ αποκλείει εθνική νομοθεσία η οποία προβλέπει ότι πρέπει να θεωρείται ότι διενεργήθηκε προηγούμενη εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων για ορισμένα έργα, για τα οποία στην πραγματικότητα δεν είχε διενεργηθεί τέτοια εκτίμηση. Το ΔΕΕ επισήμανε ότι μια τέτοια νομοθεσία μπορεί να παρεμποδίζει την άσκηση πραγματικής προσφυγής υπό εύλογες προϋποθέσεις (144).

154.

Το άρθρο 267 της ΣΛΕΕ προβλέπει έναν τρόπο υποβολής ερωτημάτων στο ΔΕΕ από τα εθνικά δικαστήρια σχετικά με το κύρος νομοθετικών και άλλων πράξεων της ΕΕ. Παράδειγμα αξιοποίησης της δυνατότητας αυτής αποτελεί η υπόθεση Standley, στην οποία, κατόπιν υποβολής ερωτημάτων από εθνικό δικαστήριο, το ΔΕΕ εξέτασε μεταξύ άλλων το κύρος της οδηγίας 91/676/ΕΟΚ για την προστασία από νιτρορρύπανση υπό το πρίσμα της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» που προβλέπεται στο άρθρο 191 της ΣΛΕΕ (145). Ομοίως, στην υπόθεση Safety Hi Tech, το ΔΕΕ εξέτασε το κύρος του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 3093/94 για τη στιβάδα του όζοντος [νυν κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 2037/2000], σε σχέση με τη διάταξη του άρθρου 191 της ΣΛΕΕ, σύμφωνα με την οποία η πολιτική της Ένωσης στον τομέα του περιβάλλοντος αποβλέπει σε υψηλό επίπεδο προστασίας (146). Η υπόθεση Eco-Emballages SA, στο πλαίσιο της οποίας υποβλήθηκε επίσης ερώτημα σχετικό με το κύρος οδηγίας της Επιτροπής που εκδόθηκε βάσει της οδηγίας 94/62/ΕΚ για τα απορρίμματα συσκευασίας, αποτελεί παράδειγμα του τρόπου χρήσης του άρθρου 267 της ΣΛΕΕ σε σχέση με εκτελεστική πράξη που έχει εκδοθεί σε επίπεδο ΕΕ (147).

155.

Κατά γενικό κανόνα, δεν θεωρείται επαρκής η διακρίβωση της νομιμότητας μιας δεδομένης απόφασης, πράξης ή παράλειψης από το δικαστικό έλεγχο. Το εθνικό δικαστήριο πρέπει επίσης να εξετάζει αποτελεσματικά μέσα επανόρθωσης —τα οποία καλούνται ενίοτε μέτρα αποκατάστασης— όταν διαπιστώνεται ότι η συμπεριφορά της δημόσιας αρχής αντιβαίνει στο δίκαιο της ΕΕ. Το ΔΕΕ άντλησε από την αρχή της καλόπιστης συνεργασίας, η οποία προβλέπεται πλέον στο άρθρο 4 παράγραφος 3 της ΣΕΕ, την υποχρέωση κάθε οργάνου κράτους μέλους να εξαλείφει τις παράνομες συνέπειες παράβασης του δικαίου της ΕΕ (148) . Το καθήκον συνεργασίας επιβάλλει επίσης την υποχρέωση να προλαμβάνονται οι παραβάσεις προτού εκδηλωθούν, ενώ τα κράτη μέλη οφείλουν επίσης να απέχουν από τη λήψη μέτρων που μπορούν να θέσουν σε σοβαρό κίνδυνο την επίτευξη αποτελέσματος που επιδιώκεται από την περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ (149). Επομένως, τα νομικά συστήματα των κρατών μελών πρέπει να προβλέπουν αποτελεσματική επανόρθωση που συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις αυτές.

156.

Οι λεπτομερείς δικονομικοί κανόνες που εφαρμόζονται στην αποτελεσματική επανόρθωση είναι ζήτημα της εσωτερικής έννομης τάξης κάθε κράτους μέλους, τηρουμένης της αρχής της δικονομικής αυτοτέλειας των κρατών μελών. Τούτο ισχύει υπό την προϋπόθεση ότι οι εν λόγω κανόνες δεν είναι λιγότερο ευνοϊκοί από εκείνους που διέπουν παρόμοιες καταστάσεις εσωτερικής φύσεως (αρχή της ισοδυναμίας) και ότι δεν καθιστούν πρακτικώς αδύνατη ή υπερβολικά δυσχερή την άσκηση των δικαιωμάτων που χορηγεί η έννομη τάξη της ΕΕ (αρχή της αποτελεσματικότητας) (150). Όσον αφορά την αρχή της αποτελεσματικότητας, το ΔΕΕ έχει επίσης επικαλεστεί κανόνες που απορρέουν από το άρθρο 47 παράγραφος 1 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, με το οποίο κατοχυρώνεται το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής (151).

157.

Η σύμβαση του Aarhus κάνει επίσης λόγο για αποτελεσματική επανόρθωση. Κατά το άρθρο 9 παράγραφος 4, οι διαδικασίες δικαστικής επανεξέτασης όσον αφορά την προσβολή αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων προβλέπουν κατάλληλη και αποτελεσματική επανόρθωση, συμπεριλαμβανομένων «προσωρινών μέτρων», όπως ενδείκνυται. Η απαίτηση αυτή είναι συνοδευτική των απαιτήσεων που προβλέπονται στο άρθρο 9 παράγραφοι 1, 2 και 3 της σύμβασης του Aarhus.

158.

Στην υπόθεση Altrip, η οποία αφορούσε ζητήματα ερμηνείας προκύπτοντα από εικαζόμενες πλημμέλειες σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων που διενεργήθηκε σε σχέδιο κατασκευής λεκάνης συγκρατήσεως της πλημμυρικής απορροής, το ΔΕΕ επισήμανε ότι, «πρέπει να γίνει δεκτό ότι δεν είναι κάθε διαδικαστική πλημμέλεια κατ' ανάγκην ικανή να επηρεάσει το περιεχόμενο μιας τέτοιας αποφάσεως» (152). Το ΔΕΕ έκρινε ότι δεν συντρέχουν λόγοι άσκησης ένδικου βοηθήματος, όπως ανάκληση, όταν διαπιστώνεται ότι δεν αποκλείεται η προσβαλλόμενη απόφαση να ήταν ίδια ακόμη και χωρίς την προβαλλόμενη διαδικαστική πλημμέλεια (153). Ωστόσο, το ΔΕΕ αποφάνθηκε επίσης ότι ο προσφεύγων δεν μπορεί να υποχρεωθεί να αποδείξει την ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της διαδικαστικής πλημμέλειας και της προσβαλλόμενης απόφασης (154). Αντιθέτως, άλλοι έπρεπε να παράσχουν αποδείξεις ότι η διαδικαστική πλημμέλεια δεν επηρέασε το αποτέλεσμα (155).

159.

Στην υπόθεση Wells, η οποία αφορούσε τη χορήγηση άδειας εκμετάλλευσης ορυχείου χωρίς την προηγούμενη διενέργεια εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων, το ΔΕΕ εξέτασε το εύρος της υποχρέωσης επανόρθωσης της μη διενέργειας εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Το ΔΕΕ έκρινε ότι «οι αρμόδιες αρχές υποχρεούνται να λάβουν, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους, όλα τα γενικά και ειδικά μέτρα προκειμένου να θεραπεύσουν την παράλειψη της αξιολογήσεως των επιπτώσεων ενός σχεδίου στο περιβάλλον[ (156)]». Επισήμανε επίσης ότι «στο εθνικό δικαστήριο απόκειται να διαπιστώσει αν στο εσωτερικό δίκαιο υφίσταται δυνατότητα ανακλήσεως ή αναστολής μιας ήδη χορηγηθείσας αδείας, προκειμένου να υποβληθεί το σχέδιο αυτό σε αξιολόγηση των επιπτώσεών του στο περιβάλλον» (157). Το ΔΕΕ εξέλαβε την αναστολή ή την ανάκληση της προσβαλλόμενης άδειας ως βήμα προς την κατεύθυνση της εκπλήρωσης παραλειφθείσας προϋπόθεσης, και ειδικότερα της διενέργειας εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων (158).

160.

Στις υποθέσεις Boxus και Solvay, το ΔΕΕ εξέτασε τον τρόπο με τον οποίο εθνικό δικαστήριο μπορούσε να χειριστεί κατάσταση στην οποία η εθνική νομοθεσία δεν πληρούσε τα κριτήρια ώστε να δικαιολογείται η μη εφαρμογή των απαιτήσεων εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Αποφάνθηκε ότι το εθνικό δικαστήριο πρέπει να είναι διατεθειμένο να μην εφαρμόσει την εσφαλμένη νομοθεσία (159). Στην υπόθεση Stadt Wiener Neustadt, το ΔΕΕ έκρινε ότι η εθνική νομοθεσία η οποία μπορούσε να αποτρέψει τη δυνατότητα θεραπείας του είδους που προβλέπεται στην υπόθεση Wells δεν είναι συμβατή με τις απαιτήσεις της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων (160). Αυτό έπρεπε να διαπιστωθεί από το εθνικό δικαστήριο (161).

161.

Σε περίπτωση που η παράβαση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ επιβάλλει την ακύρωση κανονιστικών πράξεων (σύμφωνα με τις εξουσίες που αναγνωρίζονται στα δικαστήρια από το εθνικό δίκαιο), το εθνικό δικαστήριο ενδέχεται να βρεθεί αντιμέτωπο με το ακόλουθο πρόβλημα: πώς μπορούν να περιοριστούν τυχόν ανεπιθύμητες περιβαλλοντικές επιπτώσεις οφειλόμενες στην ίδια την ακύρωση, λαμβανομένου ιδίως υπόψη ότι θα μεσολαβήσει κάποιος χρόνος έως τη θέσπιση διατάξεων αντικατάστασης; Το ΔΕΕ καθόρισε κριτήρια για την αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού στις αποφάσεις που εξέδωσε στην υπόθεση Inter-Environnement Wallonie (162), που αφορούσε πρόγραμμα προστασίας κατά της νιτρορρύπανσης το οποίο παρουσίαζε νομικά σφάλματα, και στην υπόθεση Association France Nature Environnement (163), που αφορούσε διάταγμα σχετικά με τη στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση το οποίο παρουσίαζε νομικά σφάλματα. Το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι το εθνικό δικαστήριο δικαιούται να περιορίζει τις έννομες συνέπειες της ακύρωσης, υπό την προϋπόθεση ότι ο εν λόγω περιορισμός υπαγορεύεται από επιτακτικό λόγο αναγόμενο στην προστασία του περιβάλλοντος.

162.

Ωστόσο, η εξουσία του εθνικού δικαστηρίου να περιορίζει τις συνέπειες της ακύρωσης μπορεί να ασκείται μόνον εάν πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις (164):

163.

Στην υπόθεση Janecek (165), το ΔΕΕ εξέτασε την παράλειψη δημόσιας αρχής να θεσπίσει προβλεπόμενο από τον νόμο σχέδιο δράσης για την ατμοσφαιρική ρύπανση με σκοπό την αντιμετώπιση προβλήματος υψηλών επιπέδων σωματιδίων και επιβεβαίωσε ότι το εθνικό δικαστήριο μπορεί να διατάξει τη δημόσια αρχή να θεσπίσει τέτοιο σχέδιο. Επομένως, η συγκεκριμένη υπόθεση αναδεικνύει τον ρόλο των εθνικών δικαστηρίων όσον αφορά την έκδοση διαταγών λήψης παραλειφθέντων μέτρων.

164.

Στις υποθέσεις Janecek (166) και Client Earth (167) και Altrip (168), το ΔΕΕ προχώρησε ακόμη περισσότερο, επισημαίνοντας ότι ο ρόλος του εθνικού δικαστηρίου εκτείνεται στον έλεγχο του περιεχομένου αποφάσεων και πράξεων ώστε να διασφαλίζεται ότι αυτές πληρούν τις απαιτήσεις του δικαίου της ΕΕ. Επομένως, συνεπεία των προαναφερομένων, η αποτελεσματική επανόρθωση πρέπει να περιλαμβάνει μέτρα τα οποία αντιμετωπίζουν τις πλημμέλειες ως προς το περιεχόμενο, για παράδειγμα εντολή αναθεώρησης ήδη εγκριθέντος σχεδίου δράσης για την ποιότητα του αέρα (169).

165.

Έως ότου ασκηθεί προσφυγή κατά προσβαλλόμενης απόφασης, πράξης ή παράλειψης, ενδέχεται να έχει ήδη προκληθεί ζημία. Στην υπόθεση Wells, το ΔΕΕ έκρινε ότι το κράτος μέλος υποχρεούται να αποκαταστήσει κάθε ζημία που προκλήθηκε λόγω μη συμμόρφωσης με την περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ (170). Στη συγκεκριμένη υπόθεση, το ΔΕΕ έκανε λόγο για οικονομική αποζημίωση του προσφεύγοντος. Ωστόσο, όπως προκύπτει από μεταγενέστερη νομολογία, ιδίως στην υπόθεση Grüne Liga Sachsen (171), η δυνατότητα αποκατάστασης εκτείνεται επίσης στο ίδιο το περιβάλλον, ιδίως όταν η συμμόρφωση με την απαίτηση που δεν τηρήθηκε θα είχε ως αποτέλεσμα την αποφυγή ή την αντιστάθμιση της περιβαλλοντικής ζημίας.

166.

Στην υπόθεση Leth, η οποία αφορούσε αξίωση αποζημίωσης για προβαλλόμενη απομείωση της αξίας ακινήτου λόγω της επέκτασης αερολιμένα χωρίς τη διενέργεια εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων, το ΔΕΕ εξέτασε τη δυνατότητα χρηματικής αποζημίωσης λόγω μη εκπλήρωσης απαίτησης της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ. Το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι η αποτροπή περιουσιακής ζημίας καλύπτεται από τον προστατευτικό σκοπό τον οποίο επιδιώκει η οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και ότι ο καθορισμός των δικονομικών κανόνων που καλύπτουν αξιώσεις αποζημίωσης είναι ζήτημα της εσωτερικής έννομης τάξης κάθε κράτους μέλους, με την επιφύλαξη των αρχών της ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας (172). Το ΔΕΕ υπενθύμισε πάγια νομολογία, η οποία καθιερώνει την αρχή της ευθύνης του δημοσίου, σύμφωνα με την οποία οι ζημιωθέντες ιδιώτες έχουν δικαίωμα αποζημίωσης εφόσον πληρούνται τρεις προϋποθέσεις:

Το ΔΕΕ τόνισε ότι πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η φύση του παραβιαζόμενου κανόνα δικαίου, εκφράζοντας αμφιβολίες ως προς το κατά πόσον η μη διενέργεια εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων θα μπορούσε να συνιστά αφ' εαυτής τον λόγο απομείωσης της αξίας ενός ακινήτου (174). Επιβεβαίωσε επίσης ότι απόκειται στο εθνικό δικαστήριο να διαπιστώσει κατά πόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις για την καταβολή αποζημίωσης.

167.

Το σκεπτικό του ΔΕΕ στην υπόθεση Leth εφαρμόζεται και σε άλλες παραβάσεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ, όταν στόχος της επίμαχης νομοθεσίας είναι η προστασία ή η αναγνώριση ατομικών δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων δικαιωμάτων πρόσβασης στη δικαιοσύνη.

168.

Στην υπόθεση Grüne Liga Sachsen, υποβλήθηκαν στο ΔΕΕ ερωτήματα ερμηνείας της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους σε περίπτωση γέφυρας η οποία είχε ήδη κατασκευαστεί σε τόπο προστατευόμενο στο πλαίσιο της εν λόγω οδηγίας χωρίς να έχουν ληφθεί προηγουμένως τα απαραίτητα μέτρα προστασίας. Το ΔΕΕ διέταξε ουσιαστικά να αντιμετωπιστεί η κατάσταση αναδρομικά, κατά τρόπο που αντιστοιχούσε όσο το δυνατόν περισσότερο σε μια κατάσταση στην οποία το έργο δεν θα είχε εκτελεστεί. Τηρουμένων των αναλογιών, έπρεπε να πληρούνται παρόμοιες προϋποθέσεις. Κατά συνέπεια, έπρεπε να εκτιμηθούν δεόντως οι επιπτώσεις της γέφυρας και να ληφθεί υπόψη, ως ενδεχόμενη λύση για την αποφυγή ζημίας, η επιλογή της κατεδάφισης της γέφυρας (175). Επιπλέον, από την απόφαση συνάγεται ότι έπρεπε να καταβληθεί αποζημίωση για κάθε παράνομη ζημία που είχε ήδη προκληθεί στον προστατευόμενο τόπο (176).

169.

Κάθε περιβαλλοντική ζημία πρέπει να αντιμετωπίζεται με αποτελεσματικό τρόπο, ο οποίος συνάδει με τους στόχους της οικείας περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ (177).

170.

Τα «προσωρινά μέτρα» —τα οποία προβλέπονται στο άρθρο 9 παράγραφος 4 της σύμβασης του Aarhus— επιτρέπουν στο δικαστήριο να διατάσσει να μην εφαρμοστεί προσβαλλόμενη απόφαση ή πράξη ή να ληφθεί θετικό μέτρο πριν από την έκδοση της οριστικής απόφασής του. Στόχος είναι η αποφυγή ζημίας οφειλόμενης σε απόφαση ή πράξη η οποία ενδέχεται να αποδειχθεί τελικά παράνομη.

171.

Στην υπόθεση Križan, η οποία αφορούσε άδεια για χώρο υγειονομικής ταφής απορριμμάτων, το ΔΕΕ κλήθηκε να απαντήσει στο ερώτημα αν οι διατάξεις περί πρόσβασης στη δικαιοσύνη της νυν οδηγίας 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές επιτρέπουν την έκδοση διαταγής προσωρινών μέτρων (παρότι δεν γίνεται ρητή αναφορά σε αυτά). Το ΔΕΕ έκρινε ότι «η άσκηση του προβλεπόμενου από το άρθρο 15α της [τότε] οδηγίας 96/61 δικαιώματος προσβάσεως δεν θα καθιστούσε δυνατή την αποτελεσματική αποτροπή των εν λόγω ρυπάνσεων αν ήταν αδύνατον να αποφευχθεί η κατάσταση κατά την οποία μια εγκατάσταση δυναμένη να λάβει άδεια χορηγηθείσα κατά παράβαση της οδηγίας αυτής συνεχίζει να λειτουργεί εν αναμονή οριστικής αποφάσεως επί της νομιμότητας της εν λόγω άδειας. Επομένως, η εγγύηση της αποτελεσματικότητας του προβλεπόμενου από το εν λόγω άρθρο 15α δικαιώματος προσβάσεως απαιτεί να έχουν τα μέλη του ενδιαφερόμενου κοινού το δικαίωμα να ζητήσουν από το αρμόδιο δικαστήριο, ή από το αρμόδιο ανεξάρτητο και αμερόληπτο όργανο, να διατάξει προσωρινά μέτρα ικανά να αποτρέψουν τις ρυπάνσεις αυτές, περιλαμβανομένης, εν ανάγκη, της προσωρινής αναστολής της βαλλόμενης άδειας.» (178).

172.

Στην υπόθεση Križan, το ΔΕΕ υπενθύμισε επίσης ότι η δυνατότητα έκδοσης διαταγής προσωρινών μέτρων αποτελεί γενική απαίτηση της έννομης τάξης της ΕΕ. Ελλείψει κανόνων της ΕΕ, και σύμφωνα με την αρχή της δικονομικής αυτοτέλειας, απόκειται στα κράτη μέλη να θεσπίζουν τις λεπτομερείς προϋποθέσεις για την έκδοση διαταγής προσωρινών μέτρων.

173.

Το ΔΕΕ έχει καθορίσει κριτήρια για την έκδοση απόφασης επί αιτήσεων προσωρινών μέτρων σε υποθέσεις που εμπίπτουν στην αρμοδιότητά του. Στις διατάξεις που έχει εκδώσει, μεταξύ άλλων στον τομέα του περιβαλλοντικού δικαίου, το ΔΕΕ αναφέρεται στην ανάγκη να δικαιολογείται εκ πρώτης όψεως η λήψη των μέτρων, στον επείγοντα χαρακτήρα της υπόθεσης και στην εξισορρόπηση των συμφερόντων (179).

174.

Το κόστος της διαδικασίας δικαστικού ελέγχου αποτελεί δυνητικά σημαντικό αποτρεπτικό παράγοντα για την άσκηση προσφυγής ενώπιον εθνικού δικαστηρίου. Αυτό ισχύει ιδίως σε προσφυγές για περιβαλλοντικά θέματα, οι οποίες ασκούνται συχνά για την προστασία γενικών δημόσιων συμφερόντων και χωρίς να αποσκοπούν σε οικονομικό κέρδος. Πράγματι, κατόπιν στάθμισης των δυνητικών οφελών της προσφυγής και του κινδύνου υψηλών δικαστικών δαπανών, το ενδιαφερόμενο κοινό μπορεί να αποφασίσει να μην κινήσει διαδικασία δικαστικού ελέγχου, ακόμη και σε επαρκώς αιτιολογημένες υποθέσεις.

175.

Για την αντιμετώπιση των δυνητικά αποτρεπτικών επιπτώσεων του κόστους, η σύμβαση του Aarhus προβλέπει στο άρθρο 9 παράγραφος 4 ότι οι διαδικασίες επανεξέτασης που προβλέπονται στο άρθρο 9 παράγραφοι 1, 2 και 3 «είναι» μη απαγορευτικά δαπανηρές. Δεδομένου ότι πρόκειται για απαίτηση συνοδευτική των διατάξεων του άρθρου 9 παράγραφοι 1, 2 και 3 της σύμβασης του Aarhus, η διάταξη περί κόστους του άρθρου 9 παράγραφος 4 είναι λυσιτελής για όλες τις μορφές προσφυγών που αφορούν την περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ και εμπίπτουν στις εν λόγω διατάξεις (180).

176.

Ορισμένες οδηγίες της ΕΕ περιέχουν ρητή απαίτηση σχετική με το κόστος βάσει της διατύπωσης του άρθρου 9 παράγραφος 4 (181). Υπάρχει νομολογία του ΔΕΕ για την ερμηνεία των διατάξεων περί κόστους της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και της οδηγίας 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές (182), οι οποίες βασίζονται αμφότερες στη διάταξη περί κόστους του άρθρου 9 παράγραφος 4 της σύμβασης του Aarhus.

177.

Επιπλέον, στην υπόθεση Edwards και Pallikaropoulos, το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι η απαίτηση να μην είναι απαγορευτικό το κόστος της διαδικασίας «συναρτάται, στον τομέα του περιβάλλοντος, με τον σεβασμό του δικαιώματος πραγματικής προσφυγής, όπως κατοχυρώνεται με το άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και με την τήρηση της αρχής της αποτελεσματικότητας, σύμφωνα με την οποία οι δικονομικές ρυθμίσεις σχετικά με ένδικες προσφυγές που έχουν ως σκοπό να διασφαλίσουν την προάσπιση των δικαιωμάτων που αντλούν οι ιδιώτες από το δίκαιο της Ένωσης δεν επιτρέπεται να καθιστούν πρακτικώς αδύνατη ή εξαιρετικώς δυσχερή την άσκηση των δικαιωμάτων τα οποία παρέχει η έννομη τάξη της Ένωσης» (183). Επομένως, το σύστημα καταλογισμού των δαπανών πρέπει να διαμορφώνεται κατά τρόπο ώστε να διασφαλίζεται ότι τα δικαιώματα που αναγνωρίζει το δίκαιο της ΕΕ μπορούν πράγματι να ασκηθούν.

178.

Σε αυτό το πλαίσιο, το ΔΕΕ ανέπτυξε ορισμένα κριτήρια που αποσκοπούν στην αποφυγή απαγορευτικά δαπανηρών δικαστικών διαδικασιών.

179.

Το άρθρο 3 παράγραφος 8 της σύμβασης του Aarhus ορίζει ότι οι εξουσίες των εθνικών δικαστηρίων να επιδικάζουν εύλογες δαπάνες σε δικαστικές διαδικασίες δεν θίγονται. Στη νομολογία του ΔΕΕ επιβεβαιώνεται επίσης ότι η διάταξη περί δαπανών δεν εμποδίζει τα εθνικά δικαστήρια να καταλογίζουν δικαστικές δαπάνες (184).

180.

Ωστόσο, βάσει του άρθρου 9 παράγραφος 4 της σύμβασης του Aarhus, οι δαπάνες δεν πρέπει να είναι απαγορευτικές. Σε αυτό το πλαίσιο, το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι η ερμηνεία της έννοιας του «απαγορευτικού» κόστους δεν μπορεί να αποτελεί μόνο ζήτημα εθνικού δικαίου και ότι, προς το συμφέρον της ομοιόμορφης εφαρμογής του δικαίου της ΕΕ και της αρχής της ισότητας, η έννοια πρέπει να ερμηνεύεται αυτοτελώς και με τον ίδιο τρόπο σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση (185).

181.

Το ΔΕΕ επισήμανε ότι η απαίτηση που προβλέπεται στην οδηγία 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και στην οδηγία 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές, σύμφωνα με την οποία οι διαδικασίες δεν πρέπει να είναι απαγορευτικά δαπανηρές, «σημαίνει ότι οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να μπορούν να ασκήσουν προσφυγή ή να συνεχίσουν μια διαδικασία που εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής των εν λόγω διατάξεων χωρίς η ενδεχόμενη οικονομική επιβάρυνση να συνιστά εμπόδιο συναφώς» (186).

182.

Το ΔΕΕ εξέτασε τον τρόπο με τον οποίο η διάταξη περί κόστους κατοχυρώνεται στο εθνικό δίκαιο. Το ΔΕΕ έκρινε ότι η μεταφορά στο εθνικό δίκαιο (187) πρέπει να διασφαλίζει ότι ο προσφεύγων μπορεί να προβλέψει ευλόγως, τόσο επί της αρχής όσο και ως προς το ύψος των σχετικών εξόδων, το κόστος της ένδικης διαδικασίας την οποία κινεί (188).

183.

Το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι η διάταξη περί κόστους πρέπει να ερμηνεύεται λαμβανομένων υπόψη όλων των δαπανών που προκαλούνται από τη συμμετοχή σε δικαστικές διαδικασίες (189). Επομένως, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όλες οι δαπάνες που βαρύνουν τον οικείο διάδικο, όπως έξοδα παράστασης, δικαστικά τέλη, έξοδα διεξαγωγής αποδείξεων και αμοιβές εμπειρογνωμόνων.

184.

Επιπλέον, στο πλαίσιο της λήψης προσωρινών μέτρων, το ΔΕΕ διευκρίνισε ότι η διάταξη περί κόστους ισχύει και ως προς την οικονομική επιβάρυνση που απορρέει από τα μέτρα από τα οποία ο εθνικός δικαστής ενδέχεται να εξαρτά τη λήψη προσωρινών μέτρων στο πλαίσιο διαφορών που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και της οδηγίας 2010/75/ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές (190). Ειδικότερα, το ΔΕΕ εξέτασε τα έξοδα που συνδέονται με οικονομικές εγγυήσεις (όπως εγγυήσεις ή «δεσμεύσεις έναντι» αποζημίωσης) τις οποίες καλείται να παράσχει ο προσφεύγων για την αντιστάθμιση καθυστερήσεων ενός έργου συνεπεία ανεπιτυχούς νομικής αμφισβήτησης. Αφενός, το ΔΕΕ αποφάνθηκε ότι η απαίτηση περί μη απαγορευτικού κόστους δεν πρέπει να ερμηνευτεί υπό την έννοια ότι αποκλείει a priori την εφαρμογή μιας οικονομικής εγγύησης, εφόσον αυτή προβλέπεται από το εθνικό δίκαιο (191). Αφετέρου, επισήμανε ότι «ο δικαστής που θα αποφανθεί επ' αυτού οφείλει, κατά την εκτίμηση του ζητήματος αν πληρούται η απαίτηση περί μη απαγορευτικού κόστους, να βεβαιωθεί ότι ο επακόλουθος οικονομικός κίνδυνος για τον προσφεύγοντα θα συνυπολογιστεί στα διάφορα έξοδα τα οποία συνεπάγεται η δίκη» (192).

185.

Ένα άλλο κριτήριο αφορά το βαθμό δικαιοδοσίας για τον οποίο εφαρμόζεται η διάταξη περί κόστους. Το ΔΕΕ διευκρίνισε ότι εφαρμόζεται σε όλα τα στάδια της διαδικασίας, δηλαδή όχι μόνο όταν το δικαστήριο αποφαίνεται σε πρώτο βαθμό, αλλά και κατ' έφεση και κατ' αναίρεση (193).

186.

Το ΔΕΕ έχει εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο τα εθνικά δικαστήρια πρέπει να εφαρμόζουν την αρχή «ο ηττηθείς διάδικος πληρώνει» κατά την επιδίκαση της δικαστικής δαπάνης σε σχέση με ηττηθέντες διαδίκους σε περιβαλλοντικές υποθέσεις. Βάσει της αρχής αυτής, το εθνικό δικαστήριο μπορεί να καταδικάσει τον ηττηθέντα διάδικο στη συνολική δικαστική δαπάνη, συμπεριλαμβανομένων των εξόδων του αντιδίκου. Σύμφωνα με τη νομολογία, στην απόφαση επιδίκασης των εξόδων του εθνικού δικαστηρίου έχουν εφαρμογή τόσο υποκειμενικοί όσο και αντικειμενικοί παράγοντες. Εξάλλου, η νομολογία απορρίπτει την τοποθέτηση σύμφωνα με την οποία το γεγονός ότι ο προσφεύγων άσκησε την προσφυγή υποδηλώνει ότι το κόστος δεν ήταν απαγορευτικό για τον εκείνον (194).

187.

Στα υποκειμενικά στοιχεία συγκαταλέγονται:

188.

Πέραν της εξέτασης της ατομικής κατάστασης του προσφεύγοντος (υποκειμενικό κριτήριο) και των επιμέρους πραγματικών περιστατικών της υπόθεσης, το εθνικό δικαστήριο πρέπει να εφαρμόζει ένα αντικειμενικό κριτήριο ώστε να διασφαλίζεται ότι οι δαπάνες δεν είναι αντικειμενικά υπέρμετρες. Το ΔΕΕ προέβη στην επισήμανση αυτή στο πλαίσιο ιδιωτών και ενώσεων που διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στην προστασία του περιβάλλοντος (196). Ως εκ τούτου, το κόστος της διαδικασίας δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει τις οικονομικές δυνατότητες του ενδιαφερομένου ούτε να είναι, εν πάση περιπτώσει, αντικειμενικά υπέρμετρο εκ πρώτης όψεως (197).

189.

Κατά την εφαρμογή της αρχής «ο ηττηθείς διάδικος πληρώνει», θα μπορούσε να αποδειχθεί χρήσιμη η υιοθέτηση μιας προσέγγισης επιμερισμού της δικαστικής δαπάνης με επιβολή ανώτατου ορίου. Η εν λόγω προσέγγιση διασφαλίζει μεγαλύτερο βαθμό προβλεψιμότητας όσον αφορά τις δαπάνες, καθώς και τον καλύτερο έλεγχό τους. Περιλαμβάνει έναν μηχανισμό —τη διάταξη περιορισμού των δικαστικών εξόδων— μέσω του οποίου ορίζεται στην αρχή της διαδικασίας το ανώτατο ύψος των δαπανών που θα καταβάλει ο προσφεύγων εάν ηττηθεί —και, σε περίπτωση αμοιβαίου περιορισμού των δικαστικών εξόδων, το ανώτατο ύψος των δαπανών που μπορεί να ανακτήσει εάν κερδίσει. Στην πρώτη περίπτωση, οι δαπάνες που θα πρέπει να καταβάλει ο προσφεύγων εάν ηττηθεί περιορίζονται σε ορισμένο ποσό, αυξάνοντας με τον τρόπο αυτό την προβλεψιμότητα του οικονομικού κινδύνου. Στη δεύτερη περίπτωση, ωστόσο, η ευθύνη της δημόσιας αρχής για την καταβολή των δαπανών του νικήσαντος προσφεύγοντος είναι επίσης περιορισμένη, ενώ τυχόν δαπάνες που υπερβαίνουν το καθορισμένο όριο αναλαμβάνονται αποκλειστικά και μόνο από τον προσφεύγοντα.

190.

Το ΔΕΕ εξέτασε ένα σύστημα περιορισμού των εξόδων στην υπόθεση Επιτροπή κατά Ηνωμένου Βασιλείου, επισημαίνοντας ότι, καταρχήν, η δυνατότητα του δικαστηρίου που επιλαμβάνεται της υπόθεσης να εκδώσει διάταξη περιορισμού των δικαστικών εξόδων επιτρέπει να προβλεφθεί σε μεγαλύτερο βαθμό το κόστος της δίκης και συμβάλλει στην τήρηση της απαίτησης περί μη απαγορευτικού κόστους (198). Ωστόσο, το ΔΕΕ έκρινε ότι διάφορα ειδικά χαρακτηριστικά του συστήματος περιορισμού των εξόδων του κράτους μέλους —όπως η απουσία υποχρέωσης παροχής προστασίας εάν το κόστος της διαδικασίας είναι αντικειμενικά υπέρμετρο και η άρση της προστασίας όταν διακυβεύεται μόνον το ιδιωτικό συμφέρον του προσφεύγοντος— σημαίνουν ότι δεν ισοδυναμεί με μέθοδο που θα μπορούσε να πληροί την απαίτηση περί μη απαγορευτικού κόστους.

191.

Το σκεπτικό που εφάρμοσε το ΔΕΕ σε συγκεκριμένο σύστημα περιορισμού των εξόδων στην υπόθεση Επιτροπή κατά Ηνωμένου Βασιλείου έχει, κατ' αναλογία, εφαρμογή και σε άλλες προσεγγίσεις επιμερισμού των δαπανών. Επομένως, όταν το εθνικό δικαστήριο διαθέτει τη διακριτική ευχέρεια να καταδικάσει καθέναν από τους διαδίκους, συμπεριλαμβανομένου του νικήσαντος προσφεύγοντος, στις δαπάνες που του αναλογούν, πρέπει να λαμβάνει υπόψη το κριτήριο του ΔΕΕ σύμφωνα με το οποίο το κόστος της διαδικασίας δεν πρέπει να είναι αντικειμενικά υπέρμετρο. Η επιβολή στον προσφεύγοντα σε περιβαλλοντική υπόθεση της υποχρέωσης να καταβάλει τις δαπάνες που του αναλογούν, ακόμη και είναι ο νικήσας διάδικος, μπορεί να θεωρηθεί εγγενώς μη εύλογη και μη συνάδουσα με τις απαιτήσεις του άρθρου 9 παράγραφος 4 της σύμβασης του Aarhus, σύμφωνα με το οποίο οι διαδικασίες πρέπει να είναι αμερόληπτες και δίκαιες.

192.

Η «μετάθεση του κόστους στη μία πλευρά» είναι μια προσέγγιση επιμερισμού των δαπανών βάσει της οποίας ο νικήσας διάδικος σε περιβαλλοντική υπόθεση μπορεί να ανακτήσει τις δαπάνες που υπέστη (όπως στο πλαίσιο της αρχής «ο ηττηθείς διάδικος πληρώνει»), αλλά ο ηττηθείς διάδικος απαλλάσσεται, εν όλω ή εν μέρει, από την υποχρέωση καταβολής των δαπανών του αντιδίκου. Η μετάθεση του κόστους μπορεί να περιλαμβάνει την καταβολή από το δημόσιο μέρους των δαπανών του ηττηθέντος προσφεύγοντος, π.χ. όταν η διαφορά θεωρείται ότι αφορά σημαντικό δημόσιο συμφέρον. Επομένως, η μετάθεση του κόστους στη μία πλευρά μπορεί να παρουσιάζει χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζουν ενδεχόμενες ελλείψεις άλλων προσεγγίσεων επιδίκασης των δαπανών (όσον αφορά τον αντικειμενικά μη υπέρμετρο χαρακτήρα των δαπανών και τον δίκαιο και αμερόληπτο χαρακτήρα των διαδικασιών).

193.

Ορισμένα καθεστώτα μετάθεσης του κόστους εξαρτώνται από προϋποθέσεις, με σκοπό να περιοριστεί η χρήση τους, ενώ το εθνικό δικαστήριο που επιλαμβάνεται της επιδίκασης των δαπανών πρέπει να εφαρμόζει κριτήρια όπως η σημασία της υπόθεσης, οι επιπτώσεις στο περιβάλλον, η σοβαρότητα της παράβασης του νόμου ή η συμπεριφορά των διαδίκων. Ωστόσο, υπερβολικά ευρεία διακριτική ευχέρεια μπορεί να υπονομεύσει την προβλεψιμότητα του κόστους, στοιχείο που κρίνεται σημαντικό στη νομολογία του ΔΕΕ, ιδίως όταν οι δικαστικές διαδικασίες συνεπάγονται υψηλές δικηγορικές αμοιβές. Ενδέχεται επίσης να έχει ως αποτέλεσμα το καθεστώς να μην πληροί το γενικό κριτήριο του μη αντικειμενικά υπέρμετρου κόστους (199).

194.

Το άρθρο 9 παράγραφος 5 της σύμβασης του Aarhus καλεί τα συμβαλλόμενα μέρη να μελετήσουν την καθιέρωση ενδεδειγμένων μηχανισμών αρωγής για την άρση ή τη μείωση οικονομικών και άλλων εμποδίων στην πρόσβαση στη δικαιοσύνη. Η εν λόγω διάταξη δεν υποχρεώνει τα κράτη μέλη να θεσπίσουν σύστημα νομικής συνδρομής, ενώ ούτε η παράγωγη περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ περιέχει σχετική διάταξη επί του θέματος αυτού. Επομένως, τα κράτη μέλη μπορούν να επιλέγουν αν θα διαθέτουν σύστημα νομικής συνδρομής το οποίο συμβάλλει στη μείωση του κινδύνου του κόστους των ένδικων διαδικασιών σε περιβαλλοντικές υποθέσεις. Ωστόσο, η ύπαρξη συστήματος νομικής συνδρομής δεν αποδεικνύει αφ' εαυτής ότι το κόστος δεν είναι απαγορευτικό, εάν η πρόσβαση στη νομική συνδρομή εξαρτάται από εισοδηματικά κριτήρια και παρέχεται μόνο σε φυσικά πρόσωπα. Αυτό συμβαίνει επειδή η απαίτηση περί μη απαγορευτικού κόστους ισχύει για φυσικά πρόσωπα που έχουν την οικονομική δυνατότητα να πληρώσουν, καθώς και για ενώσεις.

195.

Υπενθυμίζεται παράλληλα ότι το άρθρο 47 παράγραφος 3 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων προβλέπει ότι «[σ]ε όσους δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους, παρέχεται δικαστική αρωγή, εφόσον η αρωγή αυτή είναι αναγκαία για να εξασφαλισθεί η αποτελεσματική πρόσβαση στη δικαιοσύνη». Με τη διάταξη αυτή επαφίεται στα κράτη μέλη να επιλέγουν ελεύθερα τον τρόπο παροχής νομικής συνδρομής σε διαδίκους προκειμένου να διασφαλίζεται ότι απολαμβάνουν πραγματικό δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο. Κατά συνέπεια, τα κράτη μέλη είναι ελεύθερα να θεσπίζουν συστήματα νομικής συνδρομής όπως κρίνουν κατάλληλο. Παραδείγματα αποτελούν η πρόσβαση σε συμβουλές πριν από την ένδικη διαδικασία, η νομική συνδρομή και η εκπροσώπηση στο δικαστήριο, καθώς και η απαλλαγή από τα έξοδα της διαδικασίας ή η παροχή βοήθειας για την κάλυψή τους. Το δικαίωμα νομικής συνδρομής δεν είναι απόλυτο και μπορεί να υπόκειται σε περιορισμούς, όπως και το δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο. Επομένως, τα κράτη μέλη είναι ελεύθερα να επιβάλλουν προϋποθέσεις στην παροχή νομικής συνδρομής βάσει, για παράδειγμα, των προοπτικών επιτυχίας του προσφεύγοντος στο πλαίσιο της διαδικασίας. Ωστόσο, οι προϋποθέσεις αυτές δεν πρέπει να στερούν από τα φυσικά πρόσωπα την «πρακτική και αποτελεσματική» πρόσβαση σε δικαστήριο την οποία δικαιούνται (200).

196.

Όσον αφορά την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά ζητήματα, υπεισέρχονται διάφοροι χρονικοί παράγοντες: απαιτήσεις υποβολής των προσφυγών σε περιβαλλοντικές υποθέσεις εντός καθορισμένων προθεσμιών και απαιτήσεις έγκαιρης διεξαγωγής των διαδικασιών δικαστικής επανεξέτασης.

197.

Στην υπόθεση Stadt Wiener Neustadt, το ΔΕΕ επιβεβαίωσε ότι ο καθορισμός ευλόγων προθεσμιών για την άσκηση ενδίκου βοηθήματος προς το συμφέρον της ασφάλειας δικαίου είναι συμβατός με το δίκαιο της ΕΕ. Με τον τρόπο αυτό προστατεύεται τόσο ο ενδιαφερόμενος ιδιώτης όσο και η οικεία διοικητική αρχή (201).

198.

Ο έγκαιρος χαρακτήρας των δικαστικών διαδικασιών αποτελεί βασική διασφάλιση της αποτελεσματικότητας του δικαστικού ελέγχου. Ως εκ τούτου, το άρθρο 9 παράγραφος 4 της σύμβασης του Aarhus ορίζει ότι οι διαδικασίες που προβλέπονται στο άρθρο 9 παράγραφοι 1, 2 και 3 πρέπει να είναι έγκαιρες.

199.

Ο έγκαιρος χαρακτήρας των διαδικασιών εξυπηρετεί διάφορους σκοπούς. Παρέχει νομική σαφήνεια και επιτρέπει το χειρισμό των προσφυγών χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση. Οι μακροχρόνιες διαδικασίες τείνουν να αυξάνουν τις δικαστικές δαπάνες και, κατά συνέπεια, την οικονομική επιβάρυνση των διαδίκων· μπορεί επίσης να καθυστερούν έργα και άλλες οικονομικές δραστηριότητες που αποδεικνύονται εντέλει νόμιμες. Επομένως, οι έγκαιρες διαδικασίες είναι προς το συμφέρον όχι μόνο των προσφευγόντων σε περιβαλλοντικές υποθέσεις, αλλά και όλων των διαδίκων σε ένδικες διαφορές, συμπεριλαμβανομένων των οικονομικών φορέων.

200.

Η απαίτηση περί έγκαιρων διαδικασιών του άρθρου 9 παράγραφος 4 της σύμβασης δεν είναι επαρκώς σαφής και άνευ αιρέσεων ώστε να είναι δυνατή η άμεση εφαρμογή της και πρέπει, επομένως, να μεταφέρεται στην εθνική έννομη τάξη προκειμένου να παράγει αποτελέσματα.

201.

Γενική υποχρέωση διασφάλισης εύλογης διάρκειας των διαδικασιών κατοχυρώνεται επίσης στο άρθρο 47 παράγραφος 2 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, το οποίο αντιστοιχεί στο άρθρο 6 παράγραφος 1 της Ευρωπαϊκής σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σχετικά με το δικαίωμα στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης.

202.

Σύμφωνα με το άρθρο 9 παράγραφος 5 της σύμβασης του Aarhus, κάθε συμβαλλόμενο μέρος «εξασφαλίζει την παροχή στο κοινό πληροφοριών σχετικά με την πρόσβαση σε διαδικασίες […] δικαστικής επανεξέτασης». Η υποχρέωση ενημέρωσης του κοινού για τα δικαιώματά του όσον αφορά την πρόσβαση στη δικαιοσύνη λαμβάνονται επίσης υπόψη σε ορισμένες πράξεις παράγωγης νομοθεσίας της ΕΕ με τις οποίες μεταφέρονται οι απαιτήσεις της σύμβασης του Aarhus στο εθνικό δίκαιο (202). Η υποχρέωση ενημέρωσης του κοινού ισχύει για τις διαδικασίες που προβλέπονται στο άρθρο 9 παράγραφοι 1, 2 και 3 της σύμβασης.

203.

Παραπέμποντας στην εν λόγω υποχρέωση, η οποία προβλέπεται πλέον στο άρθρο 11 παράγραφος 5 της οδηγίας 2011/92/ΕΕ για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων (203), το ΔΕΕ επισήμανε στην απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση Επιτροπή κατά Ιρλανδίας ότι «η υποχρέωση να τεθούν στη διάθεση του κοινού πρακτικές πληροφορίες σχετικές με την πρόσβαση στις διοικητικές και δικαστικές διαδικασίες αναθεώρησης […] πρέπει να θεωρηθεί ως συγκεκριμένη υποχρέωση επιτεύξεως αποτελέσματος, για την υλοποίηση της οποίας οφείλουν να μεριμνούν τα κράτη μέλη». (204) Το ΔΕΕ έκρινε επίσης ότι «[ε]λλείψει ειδικού νομοθετικού ή κανονιστικού πλαισίου σχετικού με την πληροφόρηση για τα δικαιώματα τα οποία παρέχονται κατ' αυτόν τον τρόπο στο κοινό, το να καθίστανται απλώς διαθέσιμοι μέσω δημοσιεύσεως ή ηλεκτρονικώς οι κανόνες σχετικά με τις διοικητικές και δικαστικές διαδικασίες αναθεώρησης και το να παρέχεται δυνατότητα πρόσβασης στις δικαστικές αποφάσεις δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι εγγυάται με επαρκώς σαφή και συγκεκριμένο τρόπο ότι το ενδιαφερόμενο κοινό είναι σε θέση να γνωρίζει τα δικαιώματά του προσβάσεως στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα» (205).

204.

Τα κράτη μέλη διαθέτουν ευρεία διακριτική ευχέρεια όσον αφορά τον τρόπο εκπλήρωσης της συγκεκριμένης απαίτησης. Ωστόσο, με την απόφαση που εξέδωσε στην υπόθεση Επιτροπή κατά Ιρλανδίας, το ΔΕΕ επιβεβαιώνει ότι δεν επαρκεί τα κράτη μέλη να στηρίζονται απλώς και μόνο στη δημοσίευση των εθνικών κανόνων περί πρόσβασης στη δικαιοσύνη και στην παροχή της δυνατότητας πρόσβασης στις οικείες αποφάσεις των εθνικών δικαστηρίων. Η μνεία του ΔΕΕ στη διασφάλιση της ενημέρωσης του ενδιαφερόμενου κοινού για τα δικαιώματά του όσον αφορά την πρόσβαση στη δικαιοσύνη με επαρκώς σαφή και συγκεκριμένο τρόπο υποδηλώνει ότι τα κράτη μέλη πρέπει να λαμβάνουν υπόψη, πρώτον, τους αποδέκτες των πληροφοριών, δεύτερον, το περιεχόμενο των πληροφοριών και, τρίτον, τον τρόπο παρουσίασης των εν λόγω πληροφοριών.

205.

Όσον αφορά τους αποδέκτες, πρέπει να διασφαλίζεται ότι οι πληροφορίες απευθύνονται σε ευρύ και αντιπροσωπευτικό κοινό. Η παροχή πρακτικών πληροφοριών μόνο σε δικτυακό τόπο μπορεί να μην είναι επαρκής, δεδομένου ότι σημαντικό τμήμα του πληθυσμού μπορεί να μην έχει πρόσβαση σε πηγές του διαδικτύου. Παρότι πρόκειται για αποτελεσματικό και αποδοτικό εργαλείο, θα πρέπει να συμπληρώνεται με άλλα μέτρα.

206.

Όσον αφορά το περιεχόμενο, οι πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία δικαστικού ελέγχου πρέπει να περιλαμβάνουν όλες τις σχετικές πτυχές ώστε να διευκολύνεται η λήψη απόφασης από τον ενδιαφερόμενο σχετικά με το αν θα προσφύγει ή όχι ενώπιον δικαστηρίου.

207.

Οι πληροφορίες πρέπει να είναι πλήρεις, ακριβείς και επικαιροποιημένες (206), ενώ θα πρέπει επίσης να αναδεικνύουν τις σχετικές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα σε σχέση με τις διαδικασίες δικαστικού ελέγχου. Η χρήση παρωχημένων ή παραπλανητικών πληροφοριών μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες και πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για την αποφυγή αυτού του ενδεχομένου. Πρέπει να καλύπτονται όλες οι πηγές του δικαίου που χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό των προϋποθέσεων πρόσβασης, συμπεριλαμβανομένης της εθνικής νομολογίας, εάν αυτή διαδραματίζει σημαντικό ρόλο.

208.

Όσον αφορά τον τρόπο παρουσίασης των πληροφοριών, οι πληροφορίες πρέπει να είναι σαφείς και κατανοητές για τον μη νομικό.

209.

Στο πλαίσιο αυτό, έχει εφαρμογή το άρθρο 3 παράγραφος 3 της σύμβασης του Aarhus που προβλέπει ότι κάθε συμβαλλόμενο μέρος «προωθεί την περιβαλλοντική εκπαίδευση και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση του κοινού, ιδίως όσον αφορά τον τρόπο επίτευξης πρόσβασης σε πληροφορίες, συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και επίτευξης πρόσβασης στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα».

210.

Από την ανάλυση προκύπτει ότι, σύμφωνα με την ερμηνεία του ΔΕΕ, οι ισχύουσες απαιτήσεις του κεκτημένου της ΕΕ, ιδίως οι απαιτήσεις που απορρέουν από την παράγωγη περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ και τις διεθνείς δεσμεύσεις, παρέχουν ήδη ένα συνεκτικό πλαίσιο όσον αφορά την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα. Οι ισχύουσες απαιτήσεις αναφέρονται σε όλες τις βασικές πτυχές του θέματος, διασφαλίζοντας ότι το κοινό, συμπεριλαμβανομένων των περιβαλλοντικών ΜΚΟ, δικαιούται να προσφεύγει σε εθνικά δικαστήρια, να επιτυγχάνει την ορθή εξέταση των εν λόγω υποθέσεων και να εξασφαλίζει αποτελεσματική επανόρθωση. Επιπλέον, διαδοχικές αποφάσεις που εκδόθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία καταδεικνύουν τη σημασία που αποδίδει το ΔΕΕ στην πρόσβαση στα εθνικά δικαστήρια ως μέσο διασφάλισης της αποτελεσματικότητας του δικαίου της ΕΕ. Η κίνηση διαδικασιών ενώπιον εθνικών δικαστηρίων δεν αποτελεί μόνο τρόπο προσβολής αποφάσεων, πράξεων και παραλείψεων των δημόσιων αρχών των κρατών μελών βάσει της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ. Μέσω των προδικαστικών παραπομπών δυνάμει του άρθρου 267 της ΣΛΕΕ, παρέχεται επίσης η δυνατότητα στο ΔΕΕ να αποφαίνεται επί της ερμηνείας και του κύρους πράξεων της ΕΕ.

211.

Η παρούσα ανακοίνωση διευκολύνει την πρόσβαση στα εθνικά δικαστήρια μέσω της επεξήγησης και της ερμηνείας των ισχυουσών νομικών απαιτήσεων. Με τον τρόπο αυτό, συμβάλλει στη βελτίωση της εφαρμογής του δικαίου της ΕΕ. Στόχος της είναι να συνδράμει τα κράτη μέλη, τα εθνικά δικαστήρια, τους ασκούντες νομικά επαγγέλματα και το κοινό, ενώ η Επιτροπή, από την πλευρά της, θα παρακολουθεί με ενδιαφέρον τον τρόπο χρήσης της από τους σκοπούμενους αποδέκτες της, καθώς και την εξέλιξη της πρόσβασης στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα σε ολόκληρη την ΕΕ.

212.

Ο ρόλος του ΔΕΕ θα παραμείνει καθοριστικής σημασίας για την ερμηνεία του δικαίου της ΕΕ που αφορά την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα, συμπεριλαμβανομένης της εκπλήρωσης των προϋποθέσεων που απορρέουν από το άρθρο 19 παράγραφος 1 της ΣΕΕ σχετικά με την πραγματική δικαστική προστασία. Εν προκειμένω, η υφιστάμενη νομολογία αναδεικνύει τα γόνιμα αποτελέσματα της συνεργασίας μεταξύ του ΔΕΕ και των εθνικών δικαστηρίων στο πλαίσιο του άρθρου 267 της ΣΛΕΕ. Αναμένεται ότι η συνεργασία αυτή θα συνεχιστεί. Η Επιτροπή θα παρακολουθεί προσεκτικά και θα αξιολογεί τη συναφή νέα νομολογία του ΔΕΕ, ενώ θα εξετάσει επίσης το ενδεχόμενο επικαιροποίησης της παρούσας ανακοίνωσης στο μέλλον, εφόσον παραστεί ανάγκη.