Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Οικονομική και κοινωνική συνοχή και ευρωπαϊκή ενσωμάτωση των Δυτικών Βαλκανίων — προκλήσεις και προτεραιότητες»

(διερευνητική γνωμοδότηση)

(2018/C 262/03)

Εισηγητής:	ο κ.Andrej ZORKO
Συνεισηγητής:	ο κ.Δημήτρης ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ

Αίτηση γνωμοδότησης	Βουλγαρική Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ, 5.9.2017
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης Άρθρο 30 του Εσωτερικού Κανονισμού της ΕΟΚΕ
Αρμόδιο τμήμα	Εξωτερικές σχέσεις (REX)
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	28.3.2018
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	19.4.2018
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	534
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	189/2/1

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) επικροτεί το γεγονός ότι η ενσωμάτωση των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ και η οικονομική και κοινωνική τους συνοχή αποτελεί μία από τις προτεραιότητες της Βουλγαρικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ.

1.2.

Η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι η διεύρυνση της ΕΕ και, ιδίως, η διάδοση των δημοκρατικών αξιών και των νομικών προτύπων στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων είναι προς το συμφέρον τόσο των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων όσο και της ΕΕ. Η πολιτική διεύρυνσης αποτελεί βασική συνιστώσα της παγκόσμιας στρατηγικής της ΕΕ και ακρογωνιαίο λίθο της σταθερότητας και της ευημερίας της Ευρώπης. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ προτείνει η ενσωμάτωση των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων να αποτελέσει, μελλοντικά, μία από τις κορυφαίες προτεραιότητες της ΕΕ, υπό την προϋπόθεση ότι οι εν λόγω χώρες να συνεχίσουν την πορεία τους προς την εκπλήρωση των αναγκαίων προϋποθέσεων για την προσχώρησή τους στην ΕΕ (1).

1.3.

Η ΕΟΚΕ χαιρετίζει τη σύνοδο κορυφής των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων των χωρών της ΕΕ και των Δυτικών Βαλκανίων που θα πραγματοποιηθεί στις 17 Μαΐου στη Σόφια. Η ΕΟΚΕ θα συνδιοργανώσει, από κοινού με τους εταίρους της, τη Διάσκεψη της κοινωνίας των πολιτών των Δυτικών Βαλκανίων (15 Μαΐου στη Σόφια), πριν από τη σύνοδο κορυφής. Η ΕΟΚΕ δεσμεύεται για τη διοργάνωση, πριν από κάθε σύνοδο κορυφής αυτού του είδους, κοινής εκδήλωσης με τους εκπροσώπους των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών (2) των Δυτικών Βαλκανίων και της ΕΕ. Η ΕΟΚΕ καλεί τα θεσμικά όργανα και τα κράτη μέλη της ΕΕ να διασφαλίζουν την τακτική συμμετοχή των αρχηγών των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων στις συνόδους κορυφής της ΕΕ, ως απόδειξη του γεγονότος ότι η ΕΕ θεωρεί την εν λόγω περιοχή αναπόσπαστο τμήμα του μέλλοντός της.

1.4.

Η ΕΟΚΕ ευελπιστεί ότι η σύνοδος κορυφής της Σόφιας θα επιβεβαιώσει την ανανεωμένη δυναμική όσον αφορά το ενδιαφέρον της ΕΕ στην περιοχή και θα ενθαρρύνει και άλλες μελλοντικές προεδρίες του Συμβουλίου της ΕΕ να συνεχίσουν να κατατάσσουν την ενσωμάτωση των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων σε υψηλή θέση μεταξύ των προτεραιοτήτων τους. Η διεύρυνση της ΕΕ προς τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων θα πρέπει να προχωρά παράλληλα με την ενίσχυση του πολιτικού εγχειρήματος της ΕΕ και των θεσμικών οργάνων της.

1.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί τους αρχηγούς κρατών που θα συμμετάσχουν στη σύνοδο κορυφής της ΕΕ στη Σόφια να καταστήσουν σαφή τη δέσμευσή τους για περισσότερο συνεπή και άμεση υποστήριξη των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών σε όλα τα επίπεδα. Κρίνει δε σκόπιμο να προαχθεί περαιτέρω η άμεση δημόσια στήριξη των ανεξάρτητων μέσων μαζικής ενημέρωσης.

1.6.

Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τους αρχηγούς κρατών κατά τη σύνοδο κορυφής της ΕΕ στη Σόφια να αναλάβουν προορατικό ρόλο έναντι των διμερών διαφορών με την προώθηση στοχοθετημένης συνεργασίας τόσο με τον ΟΑΣΕ όσο και με το Συμβούλιο της Ευρώπης, καθώς και με τη στήριξη του ρόλου που διαδραματίζει η κοινωνία των πολιτών στην επίλυση τέτοιου είδους διμερών διαφορών.

1.7.

Η ΕΟΚΕ είναι επίσης πεπεισμένη ότι η ουσιαστική διεύρυνση της ΕΕ και η προώθηση των αξιών της στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων εξασφαλίζουν ασφάλεια και σταθερότητα, ενισχύουν την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη και ευημερία, εδραιώνουν τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου, διευκολύνουν την ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων και αγαθών, τονώνουν την πολιτική επενδύσεων και προωθούν την κινητικότητα.

1.8.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι ο σεβασμός στο κράτος δικαίου και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων έχει πρωταρχική σημασία για τη δημοκρατική, την οικονομική και την κοινωνική ανάπτυξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων.

1.9.

Η ΕΟΚΕ φρονεί, επίσης, ότι ο ρόλος της εκπαίδευσης και της ύπαρξης ελεύθερων και ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης είναι εξαιρετικά σημαντικός προκειμένου να ξεπεραστούν οι διαφορές του παρελθόντος και να ενισχυθούν οι δημοκρατικές αξίες.

1.10.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η διαδικασία προσχώρησης στην ΕΕ εξακολουθεί να αποτελεί βασικό κίνητρο για μεταρρυθμίσεις στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει την έλλειψη προσοχής που αποδίδεται στις οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες των μεταρρυθμίσεων που υλοποιούνται, καθότι υπάρχει μεγάλη διαφορά στο επίπεδο της οικονομικής και κοινωνικής ασφάλειας των πολιτών μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ και των υποψηφίων προς ένταξη χωρών. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ συνιστά να εξετάζεται η κοινωνική, οικονομική και εδαφική συνοχή κατά την αξιολόγηση της εκπλήρωσης των κριτηρίων ένταξης στην ΕΕ.

1.11.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι οι τομείς των υποδομών, των μεταφορών και της ενέργειας πρέπει να αποτελέσουν κορυφαία προτεραιότητα στις διαπραγματεύσεις με τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Η ΕΟΚΕ πιστεύει επίσης ότι η δημιουργία μιας ψηφιακής κοινωνίας και η ανάπτυξη ψηφιακών δεξιοτήτων σε όλες τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων θα αποβεί προς όφελος τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα. Η ΕΕ μπορεί και οφείλει να συμβάλλει στη βελτίωση των υποδομών και στην ανάπτυξη ευρυζωνικού δικτύου στις εν λόγω χώρες οι οποίες, σε ορισμένες περιπτώσεις, κατατάσσονται πολύ χαμηλότερα του ευρωπαϊκού μέσου όρου.

1.12.

Η ΕΟΚΕ προτρέπει τα θεσμικά όργανα της ΕΕ να εξετάσουν τη δυνατότητα συμπερίληψης στα κριτήρια ένταξης στην ΕΕ και η διεξαγωγή εποικοδομητικού κοινωνικού και πολιτικού διαλόγου σε εθνικό επίπεδο.

1.13.

Η ΕΕ θα πρέπει να εκπονήσει έναν ειδικό χάρτη πορείας για τις διαπραγματεύσεις με τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, με επακριβές χρονοδιάγραμμα και συγκεκριμένες δεσμεύσεις για κάθε χώρα των Δυτικών Βαλκανίων. Κρίνεται επίσης αναγκαίο να εκπονηθεί μια στρατηγική επικοινωνίας για τα κράτη μέλη της ΕΕ, η οποία θα προβάλλει τα οφέλη που συνεπάγεται η πολιτική διεύρυνσης της ΕΕ για τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, ιδίως όσον αφορά τη διασφάλιση της ειρήνης, της σταθερότητας, της ευημερίας και της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης.

1.14.

Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να συμπεριλάβει τον σεβασμό των δικαιωμάτων των μειονοτήτων και την ισότητα των φύλων στις κορυφαίες προτεραιότητες των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της ΕΕ με τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων.

1.15.

Η ΕΟΚΕ επιδοκιμάζει τη νέα στρατηγική της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τα Δυτικά Βαλκάνια με τίτλο «Μια αξιόπιστη προοπτική διεύρυνσης για τα Δυτικά Βαλκάνια και αυξημένη δέσμευση της ΕΕ απέναντί τους» (3), η οποία δημοσιεύτηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2018, και τις έξι εμβληματικές πρωτοβουλίες της που καλύπτουν ένα φάσμα τομέων όπως η ισχυροποίηση του κράτους δικαίου, η ενίσχυση της συνεργασίας στον τομέα της ασφάλειας και της μετανάστευσης τόσο μέσω κοινών ομάδων έρευνας όσο και στο πλαίσιο του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής, η επέκταση της ενεργειακής ένωσης της ΕΕ στα Δυτικά Βαλκάνια, η μείωση των τελών περιαγωγής και η εγκατάσταση ευρυζωνικών δικτύων στην περιοχή.

1.16.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την προθυμία της να συνεργαστεί με την κοινωνία των πολιτών των Δυτικών Βαλκανίων προκειμένου να συμβάλει στην ανάληψη συγκεκριμένης δράσης στους τομείς που αφορούν το κράτος δικαίου, την ασφάλεια και τη μετανάστευση, την κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη, τη συνδεσιμότητα, το ψηφιακό θεματολόγιο, τη συμφιλίωση και τις σχέσεις καλής γειτονίας, όπως προβλέπεται στο σχέδιο δράσης για τη στήριξη του μετασχηματισμού των Δυτικών Βαλκανίων μεταξύ του 2018 και του 2020.

1.17.

Η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα μπορούσε να εκπονήσει ειδικά προγράμματα, τα οποία θα παρέχουν στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων τη δυνατότητα ταχύτερης κοινωνικής σύγκλισης. Η άνιση και αργή πρόοδος ως προς την αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών αποτελεί σαφώς σημαντικό παράγοντα που επιβραδύνει την πορεία της ενσωμάτωσής τους στην ΕΕ εν γένει. Είναι επείγουσα η ανάγκη να δοθεί νέα ώθηση στον εξευρωπαϊσμό τους.

1.18.

Οι κοινωνικοί εταίροι και οι λοιπές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε εθνικό επίπεδο, πρέπει να συμμετέχουν ουσιαστικά σε ολόκληρη τη διαδικασία ενσωμάτωσης των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ. Είναι αναγκαίο να ενισχυθούν οι ικανότητες των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών μέσω της παροχής τεχνικής και οικονομικής στήριξης, κυρίως με τη διευκόλυνση της πρόσβασής τους σε ευρωπαϊκές πηγές χρηματοδότησης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, ΕΤΑΑ κ.λπ.), αλλά και με την έγκαιρη και λεπτομερή ενημέρωσή τους σχετικά με τη διαδικασία των ενταξιακών διαπραγματεύσεων.

1.19.

Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τους κοινωνικούς εταίρους και τις λοιπές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων να συνεργαστούν στενά κατά τη διαδικασία ενσωμάτωσης στην ΕΕ, τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο.

2.   Πολιτική κατάσταση

2.1.

Τα Δυτικά Βαλκάνια εξακολουθούν να συνιστούν μια περιοχή πολιτικά ασταθή, αλλά που διαθέτει συγχρόνως σημαντικό αναπτυξιακό δυναμικό.

2.2.

Η ΕΟΚΕ συνιστά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να εντείνουν τις επικοινωνιακές τους προσπάθειες για να εξηγήσουν τα οφέλη και τις προκλήσεις της πολιτικής για τη διεύρυνση στους Ευρωπαίους πολίτες και να καταστήσουν τις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών άμεσους εταίρους και φορείς μηνυμάτων σε αυτή τη διαδικασία (4).

2.3.

Είναι εξαιρετικά σημαντικό να εξακολουθήσει η ενσωμάτωση των Δυτικών Βαλκανίων να αποτελεί προτεραιότητα για την ΕΕ στο μέλλον —και όχι μόνον κατά τη διάρκεια της Βουλγαρικής Προεδρίας— και η ΕΕ να συμβάλει ενεργά στη σταθερότητα και την ειρήνη στα Δυτικά Βαλκάνια, εξασφαλίζοντάς τους παράλληλα την προοπτική της ένταξής τους στους ευρωατλαντικούς οργανισμούς. Η ένταξη αυτή μπορεί επίσης να συμβάλει στη σταθερότητα της περιοχής, διασφαλίζοντας την ασφάλεια και την ευημερία της, και να προσφέρει τη δυνατότητα επανένωσης των εθνών σε μια Ευρώπη χωρίς σύνορα.

2.4.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την εξαγγελία της διοργάνωσης συνόδου κορυφής της ΕΕ στη Σόφια με τη συμμετοχή των ηγετών των χωρών της ΕΕ και των Δυτικών Βαλκανίων, αλλά είναι της γνώμης ότι η εν λόγω σύνοδος κορυφής θα πρέπει να αναθέσει έναν πιο ενεργό ρόλο στους εκπρόσωπους των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών σε επίπεδο ΕΕ.

2.5.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ικανοποίησή της για την πρόσφατη ανακοίνωση του θεματολογίου «Berlin Process Plus» (5), όπου προβλέπονται ειδικά κονδύλια για την ανάπτυξη επιχειρήσεων, την επαγγελματική κατάρτιση, τις υποδομές και την τεχνολογία, καθώς και για διάφορα έργα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται οι μεταφορικές συνδέσεις μεταξύ των λιγότερο συνδεδεμένων χωρών της περιοχής. Αυτό το «Σχέδιο Μάρσαλ» αναμένεται να επιταχύνει την τελωνειακή ένωση και την κοινή αγορά στα Βαλκάνια. Ωστόσο, αυτή η περιφερειακή συνεργασία δεν θα πρέπει να επιβραδύνει τη διαδικασία διεύρυνσης, ούτε να θεωρηθεί υποκατάστατό της.

2.6.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων παρατηρείται επιθυμία και προθυμία για μεταρρυθμίσεις που θα είχαν ως αποτέλεσμα την ενσωμάτωση στην ΕΕ. Επισημαίνει, ωστόσο, ότι η επιτυχία εξακολουθεί να εξαρτάται τόσο από τον βαθμό στον οποίο οι κρατικοί θεσμοί είναι σε θέση να εφαρμόζουν και να επιβάλλουν αποτελεσματικά τις μεταρρυθμίσεις όσο και από τον επιτευχθέντα βαθμό οικειοποίησης της εν λόγω διαδικασίας εκ μέρους των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και του πληθυσμού εν γένει. Ένας ειδικός χάρτης πορείας για τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις, με επακριβές χρονοδιάγραμμα και συγκεκριμένες δεσμεύσεις για κάθε χώρα των Δυτικών Βαλκανίων, θα μπορούσε να παρακινήσει τις εν λόγω χώρες να υλοποιήσουν ταχύτερα τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις.

2.7.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι έχει αναπτύξει ιδιαίτερα ικανοποιητικές επαφές με τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών στα Δυτικά Βαλκάνια και ότι είναι καλά ενημερωμένη σχετικά με την κατάσταση που επικρατεί σε αυτές τις χώρες. Η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι οι μικτές συμβουλευτικές επιτροπές (ΜΣΕ) της κοινωνίας των πολιτών θα πρέπει να προσπαθήσουν να συμπληρώσουν τα «κενά σημεία» που δεν καλύπτονται από άλλους φορείς κατά τη διαπραγματευτική διαδικασία και να επικεντρωθούν σε επιλεγμένο αριθμό τομέων. Σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΟΚΕ ζητεί να βελτιωθεί η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των ΜΣΕ και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Συμβουλίου και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Η ΕΟΚΕ ζητεί επίσης την ενίσχυση του ρόλου των εν λόγω ΜΣΕ (6).

2.8.

Η διαφθορά, οι συνέπειες του οργανωμένου εγκλήματος, η γενική αδυναμία των κρατικών θεσμών και του κράτους δικαίου, οι διμερείς διαφορές, καθώς και διακρίσεις εις βάρος μειονοτικών ομάδων αποτελούν επίσης σημαντικά και χρονίζοντα προβλήματα τόσο για τη συμμετοχή όσο και για την ενσωμάτωση.

2.9.

Τα κριτήρια της Κοπεγχάγης είναι οι κανόνες οι οποίοι καθορίζουν εάν μια χώρα είναι επιλέξιμη για ένταξη στην ΕE (7). Βάσει των εν λόγω κριτηρίων, απαιτείται από τα κράτη να διαθέτουν τα απαραίτητα θεσμικά όργανα ώστε να εγγυώνται τη δημοκρατική διακυβέρνηση και το κράτος δικαίου, να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, να διαθέτουν εύρυθμη οικονομία της αγοράς και να αποδέχονται τις υποχρεώσεις και την αποστολή της ΕΕ.

2.10.

Οι έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων δεν μπορούν να ενταχθούν ταυτόχρονα στην ΕΕ. Η ΕΟΚΕ επιδοκιμάζει το γεγονός ότι η Σερβία και το Μαυροβούνιο πρωτοστατούν επί του παρόντος στη διαδικασία ενσωμάτωσης. Εκφράζει επίσης την προσδοκία η πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και η Αλβανία να αρχίσουν διαπραγματεύσεις με την ΕΕ το συντομότερο δυνατόν. Η ΕΟΚΕ επικροτεί το γεγονός ότι, αφενός, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη διαβίβασε τις απαντήσεις της στο ερωτηματολόγιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και, αφετέρου, ότι η τελευταία εξετάζει επί του παρόντος τη δυνατότητα να της χορηγηθεί καθεστώς υποψήφιας προς ένταξη χώρας.

2.11.

Οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων εξακολουθούν να φέρουν τα τραύματα των πολέμων και των συγκρούσεων, του εθνοτικού μίσους, των αλυτρωτικών διαθέσεων και της πιθανότητας αναζωπύρωσης «παγωμένων» συγκρούσεων. Κρίνεται αναγκαίο να ενθαρρυνθεί σθεναρά η διευθέτηση των πλέον πιεστικών διμερών ζητημάτων πριν από την προσχώρησή τους στην ΕΕ, παρότι η επιμονή στην επίλυση όλων των εκκρεμών ζητημάτων θα μπορούσε να επιβραδύνει την εν λόγω διαδικασία.

2.12.

Η ΕΟΚΕ φρονεί επίσης, ότι η κοινωνία των πολιτών μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο, φέρνοντας κοντά τις νεότερες γενιές διαφόρων χωρών και εγκαινιάζοντας δημόσιο διάλογο σχετικά με ορισμένα ζητήματα που έχουν ζωτική σημασία για τη συγκεκριμένη περιοχή. Η οικονομική ανάπτυξη, η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, η απασχόληση και η κοινωνική ασφάλιση αποτελούν παράγοντες που συμβάλλουν στην ειρηνική περιφερειακή συνύπαρξη.

2.13.

Οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων θα μπορούσαν να συγκροτήσουν εθνικά συμβούλια ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης για την πραγματοποίηση τακτικών συναντήσεων ανάμεσα στις εξέχουσες πολιτικές αρχές και στις κυριότερες οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών, με απώτερο σκοπό την ενίσχυση της διαφάνειας και την ευρύτερη προβολή της διαδικασίας προσχώρησης στην ΕΕ (8).

2.14.

Η ΕΟΚΕ έχει ήδη καθορίσει τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών κατά τη διαδικασία προσχώρησης και κατέστησε σαφές ότι η συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών στην εν λόγω διαδικασία συνίσταται στα εξής: 1) στην άμεση συμμετοχή της στις ίδιες τις διαπραγματεύσεις (διεξοδικός έλεγχος της νομοθεσίας, προετοιμασία των εθνικών θέσεων, εποπτεία της προόδου)· 2) στη συμμετοχή της στον κοινωνικό διάλογο και στο διάλογο με τους πολίτες σχετικά με τη χάραξη πολιτικής και τη νομοθετική εναρμόνιση με το κεκτημένο· 3) στη συμμετοχή της στον προγραμματισμό της προενταξιακής χρηματοδότησης· και 4) στην ανεξάρτητη παρακολούθηση της προόδου και της κοινωνικής επίδρασης των μεταρρυθμιστικών διαδικασιών. Για την επιτέλεση αυτών των καθηκόντων απαιτείται επαρκής χρηματοδοτική στήριξη τόσο από τις εθνικές κυβερνήσεις όσο και από τους μηχανισμούς προενταξιακής χρηματοδότησης της ΕΕ (9).

2.15.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι το ενδιαφέρον της ΕΕ για ταχεία και αποτελεσματική ενσωμάτωση των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ έχει ατονήσει, λόγω άλλων πολιτικών προτεραιοτήτων και ελλείψει μιας ευρωπαϊκής στρατηγικής διεύρυνσης, αλλά και εξαιτίας των διαφορετικών πολιτικών προσεγγίσεων που υιοθετούν τα κράτη μέλη. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, οι ανεκπλήρωτες προσδοκίες είχαν ως αποτέλεσμα την έξαρση του ευρωσκεπτικισμού στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Το φαινόμενο αυτό αποδυνάμωσε τον αντίκτυπο των κριτηρίων ένταξης και επιβράδυνε τις μεταρρυθμίσεις. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στην εμπέδωση του κράτους δικαίου, της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και στην πρόληψη της διαφθοράς.

2.16.

Οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων προβαίνουν σε μεταρρυθμίσεις, αλλά με πολύ διαφορετικό ρυθμό. Χρειάζεται να καταβληθούν περισσότερες προσπάθειες για την καταπολέμηση της ανεξέλεγκτης διαφθοράς, του οργανωμένου εγκλήματος και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. Η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης αποτελεί επίσης καθοριστική συνιστώσα μιας υγιούς δημοκρατίας.

2.17.

Η ΕΟΚΕ κρίνει αναγκαία την ενίσχυση της καταπολέμησης της τρομοκρατίας στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων και υποστηρίζει σθεναρά την Πρωτοβουλία για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας στα Δυτικά Βαλκάνια (WBCTi — Western Balkan Counter-Terrorism initiative) (10).

2.18.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η συνεργασία μεταξύ των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων και της ΕΕ και των αρμόδιων οργανισμών της (όπως η Ευρωπόλ) θα πρέπει να επεκταθεί περαιτέρω προκειμένου να επιταχυνθεί η διαδικασία διεύρυνσης. Το μέτρο αυτό είναι ιδιαίτερα επείγον σε τομείς όπως η ασφάλεια και η μετανάστευση.

3.   Οικονομική σταθερότητα και ευημερία

3.1.

Οι οικονομίες των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων συνεχίζουν να αναπτύσσονται και η αύξηση του πραγματικού ΑΕγχΠ στην περιοχή αναμένεται να ανέλθει σε 2,6 % το 2017. Το ποσοστό αυτό αναμένεται να αυξηθεί στο 3 % το 2018, λόγω τόσο της ιδιωτικής κατανάλωσης και των επενδύσεων όσο και της σταδιακής ανάκαμψης της χορήγησης πιστώσεων, των εμβασμάτων και των μεγάλων έργων υποδομής. Σε σύγκριση με την κατάσταση που επικρατούσε το 1995, το βιοτικό επίπεδο έχει βελτιωθεί σημαντικά και στα έξι κράτη των Δυτικών Βαλκανίων. Παρά ταύτα, οι εν λόγω έξι χώρες παραμένουν μεταξύ των φτωχότερων της Ευρώπης. Επιπλέον, η οικονομική σύγκλιση των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων έχει απολέσει ένα μέρος της δυναμικής της μετά την κρίση και υστερεί έναντι της σύγκλισης που παρατηρείται στα νέα κράτη μέλη της Κεντροανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

3.2.

Η διαδικασία της οικονομικής σύγκλισης στα Δυτικά Βαλκάνια είναι εξαιρετικά χρονοβόρα. Υπάρχει, επομένως, επιτακτική ανάγκη να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον που θα ενθαρρύνει/θα επιταχύνει τις ξένες επενδύσεις και να εγκριθούν οι ενδεδειγμένες οικονομικές μεταρρυθμίσεις για την τόνωση της ανταγωνιστικότητας και τη δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας.

3.3.

Η ΕΟΚΕ επιδοκιμάζει την πρόοδο που έχει επιτευχθεί όσον αφορά την οικονομική ολοκλήρωση των Δυτικών Βαλκανίων, δεδομένου ότι οι ηγέτες της περιοχής δεσμεύτηκαν να εμβαθύνουν τους δεσμούς τους και να συνεργαστούν με στόχο την προσχώρηση στην ΕΕ· τάσσεται δε υπέρ της ευρύτερης συμμετοχής των κοινωνικών εταίρων και άλλων οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών στην κατάρτιση προγραμμάτων οικονομικών μεταρρυθμίσεων, καθώς και στην εκπόνηση κοινών συμπερασμάτων με ειδικές συστάσεις για κάθε χώρα της περιοχής (11).

3.4.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την πεποίθηση ότι οι υποψήφιες χώρες χρειάζονται ισχυρότερα κίνητρα για μεταρρυθμίσεις. Ειδικότερα, είναι αναγκαίο να ενθαρρυνθεί η στενότερη περιφερειακή συνεργασία προκειμένου να διευκολυνθεί η εκπλήρωση των κριτηρίων ένταξης στην ΕΕ.

3.5.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι είναι απαραίτητο να κινητοποιηθούν οι νέες εισροές ΑΞΕ (άμεσες ξένες επενδύσεις) στους μεταποιητικούς κλάδους με τη στήριξη των τοπικών αλυσίδων εφοδιασμού και την αναβάθμιση των δεξιοτήτων και της τεχνολογικής ικανότητας των ΜΜΕ.

3.6.

Οι τομείς της ενέργειας και των μεταφορών θα πρέπει να συντελέσουν στην ανάπτυξη και τη διασυνδεσιμότητα της περιοχής, πράγμα το οποίο θα μπορέσει να διασφαλίσει ότι οι πολίτες των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων θα έχουν σαφή εικόνα των κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών οφελών της προσχώρησης στην ΕΕ. Παραδείγματος χάρη, η ενεργειακή απόδοση και η εξοικονόμηση ενέργειας συνιστούν παράγοντες που ευνοούν τη δραστηριότητα των επιχειρήσεων και τη δημιουργία θέσεων εργασίας, τόσο «οικολογικών» όσο και παραδοσιακών.

3.7.

Η ΕΟΚΕ επιδοκιμάζει την υπογραφή της Συνθήκης για την ίδρυση Κοινότητας Μεταφορών μεταξύ της ΕΕ και των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων, στις 12 Ιουλίου 2017, και ενθαρρύνει τα συμβαλλόμενα μέρη να την αναπτύξουν περαιτέρω. Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων θα πρέπει να επικεντρώσουν τις επενδύσεις τους στη σύνδεση του βασικού δικτύου ΔΕΔ-Μ της ΕΕ με τις υποδομές των Δυτικών Βαλκανίων. Ως εκ τούτου, καθίσταται πλέον αναγκαίο ένα συλλογικό πρόγραμμα για τον προσδιορισμό των διαθέσιμων πόρων και τη διαμόρφωση κοινού χρονοδιαγράμματος.

3.8.

Η βελτίωση των υποδομών θα μειώσει το μεταφορικό και το ενεργειακό κόστος και θα διευκολύνει την πραγματοποίηση μεγάλων επενδύσεων στην περιοχή. Επιπλέον, η προώθηση της ψηφιακής αναβάθμισης των Δυτικών Βαλκανίων θα συμβάλει στην ανάπτυξη των επιχειρήσεων, στην αύξηση της παραγωγικότητας και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής.

3.9.

Η ΕΟΚΕ φρονεί επίσης ότι η πραγματοποίηση επενδύσεων σε συμπληρωματικές προσεγγίσεις, πέραν των παραδοσιακών οικονομικών πολιτικών [κυκλική οικονομία, κοινωνική οικονομία, ενσωμάτωση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) σε όλες τις πολιτικές] μπορεί να εγγυηθεί την ανάπτυξη και τις θέσεις εργασίας, συνολικά.

3.10.

Η ΕΟΚΕ παρατηρεί ότι και στις έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων το κράτος εξακολουθεί να διαδραματίζει υπερβολικά μεγάλο ρόλο, ενώ ο ιδιωτικός τομέας είναι πιο περιορισμένος από ό,τι στις επτά μικρές μεταβατικές οικονομίες της Ευρώπης (12).

3.11.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι το κράτος οφείλει να καταστεί πιο αποτελεσματικός και αξιόπιστος πάροχος δημόσιων υπηρεσιών και να εξασφαλίσει ένα ευνοϊκό περιβάλλον για τις ιδιωτικές επιχειρήσεις.

3.12.

Η ΕΟΚΕ είναι της γνώμης ότι οι μικρές και οι μεσαίες επιχειρήσεις, οι οποίες συνιστούν την πλειονότητα των επιχειρήσεων, θα μπορούσαν να αποτελέσουν κινητήριες δυνάμεις της οικονομικής ανάπτυξης και στις έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Προς τον σκοπό αυτό, είναι απαραίτητη η μείωση της γραφειοκρατίας, η ενδυνάμωση της διαφάνειας της δημόσιας διοίκησης, η καταπολέμηση της διαφθοράς και η πλήρης ανεξαρτησία της δικαιοσύνης.

3.13.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τα συμπεράσματα του 6ου Φόρουμ της κοινωνίας πολιτών «Δυτικά Βαλκάνια» και εκφράζει τη βαθιά της ανησυχία όσον αφορά τη συρρίκνωση του πεδίου δράσης των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών σε όλο και περισσότερες χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Υπογραμμίζει ότι η ΕΕ και τα κράτη μέλη της έχουν δεσμευτεί να προωθήσουν την επέκταση του πεδίου δράσης της κοινωνίας των πολιτών και να στηρίξουν ακόμα περισσότερο την ανάπτυξη των ικανοτήτων των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, ούτως ώστε να έχουν ισχυρότερη φωνή στην αναπτυξιακή διαδικασία και να σημειώσουν πρόοδο στον πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό διάλογο.

3.14.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών θα πρέπει να συμμετέχουν ουσιαστικά στη διαδικασία οικονομικής, κοινωνικής, δημόσιας και νομοθετικής μεταρρύθμισης σε όλες τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Είναι αναγκαίο να ενισχυθούν οι ικανότητές τους μέσω της παροχής τεχνικής και χρηματοδοτικής στήριξης, κυρίως με τη διευκόλυνση της πρόσβασής τους σε ευρωπαϊκές πηγές χρηματοδότησης, αλλά και με την έγκαιρη ενημέρωσή τους σχετικά με τη διαδικασία προσχώρησης.

4.   Κοινωνική σταθερότητα — ανεργία — μετανάστευση

4.1.

Από τότε που ξέσπασε η οικονομική κρίση, η εισοδηματική και κυρίως η κοινωνική σύγκλιση μεταξύ των φτωχότερων και των πλουσιότερων χωρών της ΕΕ επιβραδύνεται και, σε ορισμένες περιπτώσεις, αντιστρέφεται. Αυτό υπονομεύει τις φιλοδοξίες της ΕΕ και θέτει υπό αμφισβήτηση την ελκυστικότητά της για τα μελλοντικά μέλη. Η φτώχεια, η υψηλή ανεργία, η άτυπη οικονομία, οι χαμηλοί μισθοί, η διαφθορά, η οικονομική στασιμότητα, η κακομεταχείριση, η μετανάστευση ειδικευμένων εργαζομένων, οι διακρίσεις εις βάρος των μειονοτήτων και η διαρροή εγκεφάλων πλήττουν όλες τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων.

4.2.

Μολονότι οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων παρουσιάζουν σύγκλιση με τα επίπεδα της ΕΕ των 28, ο ρυθμός τους είναι μάλλον αργός και υστερεί έναντι της επικράτειας της ΕΕ. Τα στοιχεία καταδεικνύουν ότι για την επίτευξη πλήρους σύγκλισης μπορεί να χρειαστούν έως 40 έτη.

4.3.

Δεν παρατηρείται σύγκλιση μισθών στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Σε κάποιες χώρες έχει μάλιστα αυξηθεί το μισθολογικό χάσμα σε σύγκριση με την ΕΕ, κάτι που έχει συνέπειες στην οικονομική και κοινωνική ασφάλεια των πολιτών στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Στις περισσότερες χώρες των Δυτικών Βαλκανίων δεν έχει σημειωθεί αύξηση των πραγματικών μισθών μετά την κρίση. Αν και υπάρχουν θεσμοθετημένοι κατώτατοι μισθοί σε όλα τα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων, σε πολλές περιπτώσεις, αυτοί δεν καλύπτουν το ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης των οικογενειών.

4.4.

Η ΕΟΚΕ σημειώνει επίσης ότι, λόγω της υψηλής ανεργίας, η μετανάστευση των εργαζομένων και από τις έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων εξακολουθεί να αποτελεί κυρίαρχο ζήτημα. Εκτιμάται ότι το ένα τέταρτο του πληθυσμού και στα έξι κράτη των Δυτικών Βαλκανίων έχει μετακομίσει στο εξωτερικό. Μολονότι τα εμβάσματα από τους μετανάστες εργαζομένους αποτελούν σημαντική πηγή εισοδήματος και συμβάλλουν βραχυπρόθεσμα στην εγχώρια οικονομία, η μαζική μετανάστευση και η συνεχής μείωση του πληθυσμού έχουν σοβαρές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στο οικονομικό αναπτυξιακό δυναμικό αυτών των χωρών (13).

4.5.

Με εξαίρεση το Μαυροβούνιο, από τη μείωση των επιπέδων απασχόλησης στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων επηρεάστηκαν περισσότερο οι νέοι χαμηλής ειδίκευσης και οι γυναίκες. Ζωτικής σημασίας είναι επίσης το γεγονός ότι, το 2015, πάνω από το 70 % των ανέργων και στις έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων βρίσκονταν εκτός αγοράς εργασίας για περισσότερο από ένα έτος κατά μέσο όρο (14).

4.6.

Η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι η ΕΕ και οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων θα πρέπει να δώσουν περισσότερη προσοχή στην ποιότητα ζωής και την κοινωνική ασφάλεια των πολιτών των κρατών αυτών. Η ΕΟΚΕ προτείνει να εξεταστεί η δυνατότητα εφαρμογής των αρχών του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων κατά την αξιολόγηση του βαθμού εκπλήρωσης των προϋποθέσεων προσχώρησης στην ΕΕ. Η Επιτροπή θα μπορούσε επίσης να αναπτύξει ειδικά προγράμματα τα οποία θα εξασφαλίσουν στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων τη δυνατότητα ταχύτερης κοινωνικής σύγκλισης.

4.7.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει επίσης την προσδοκία να βελτιωθεί περαιτέρω η ανταγωνιστικότητα και να ενισχυθούν οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και στις έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, προκειμένου να τονωθεί η αγορά εργασίας και να επιβραδυνθεί η μετανάστευση. Κατά τον σχεδιασμό των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων θα πρέπει να διεξάγεται ουσιαστική διαβούλευση με τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (15).

4.8.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι οι τάσεις της αγοράς εργασίας στην περιοχή καταδεικνύουν υψηλά ποσοστά ανεργίας μεταξύ των γυναικών και παροτρύνει τις κυβερνήσεις να παράσχουν στήριξη προκειμένου να εξασφαλίσουν υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης για τις γυναίκες. Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ενσωματώσει την ισότητα των φύλων μεταξύ των κορυφαίων προτεραιοτήτων στις διαπραγματεύσεις προσχώρησης στην ΕΕ που διεξάγουν οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων.

4.9.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την πεποίθηση ότι ο σεβασμός των δικαιωμάτων και του πολιτισμού των μειονοτήτων είναι θεμελιώδους σημασίας για την ανάπτυξη μιας δημοκρατικής κοινωνίας των πολιτών σε όλες τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων.

4.10.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι ο ρόλος της εκπαίδευσης σε όλες τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, συμπεριλαμβανομένης της ισότιμης πρόσβασης στα εκπαιδευτικά συστήματα, είναι πρωταρχικής σημασίας για την προαγωγή των ευρωπαϊκών αξιών, την καλλιέργεια της ανοχής απέναντι στις μειονότητες, την καταπολέμηση των προκαταλήψεων και την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής.

4.11.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει επίσης ότι ένα θεματολόγιο κοινωνικής συνοχής θα πρέπει να διορθώσει τα κενά και τις αναντιστοιχίες δεξιοτήτων μέσω της βελτίωσης της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας των εκπαιδευτικών συστημάτων. Η παροχή αυξημένης χρηματοδοτικής στήριξης σε προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης θα μπορούσε να συμβάλει στην αντιμετώπιση της αναντιστοιχίας δεξιοτήτων στην αγορά εργασίας, καθώς και στη μείωση των υψηλών ποσοστών ανεργίας.

4.12.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί τις πρωτοβουλίες που δρομολογούν οι κρατικοί εκπαιδευτικοί και πολιτιστικοί οργανισμοί, τα πανεπιστήμια ή οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών με σκοπό τη συμφιλίωση, τις σχέσεις καλής γειτονίας και την κριτική προσέγγιση του παρελθόντος.

---

(1)  Οι βασικές αρχές της στρατηγικής της ΕΕ για τα Δυτικά Βαλκάνια καθορίστηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στις 6 Φεβρουαρίου 2018, στην ανακοίνωσή της με τίτλο «Μια αξιόπιστη προοπτική διεύρυνσης για τα Δυτικά Βαλκάνια και αυξημένη δέσμευση της ΕΕ απέναντί τους», COM(2018) 65 final.

(2)  Σύμφωνα με την καθιερωμένη ορολογία της ΕΟΚΕ, οι όροι «κοινωνία των πολιτών» και «οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών» που χρησιμοποιούνται στην παρούσα γνωμοδότηση συμπεριλαμβάνουν τους κοινωνικούς εταίρους (π.χ. εργοδότες και συνδικαλιστικές οργανώσεις), καθώς και οποιουσδήποτε άλλους μη κρατικούς φορείς.

(3)  COM(2018) 65 final, 6.2.2018.

(4)  ΕΕ C 133 της 14.4.2016, σ. 31.

(5)  http://shtetiweb.org/berlin-process/.

(6)  ΕΕ C 133 της 14.4.2016, σ. 31.

(7)  https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/policy/glossary/terms/accession-criteria_en.

(8)  ΕΕ C 133 της 14.4.2016, σ. 31.

(9)  ΕΕ C 133 της 14.4.2016, σ. 31.

(10)  http://wbcti.wb-iisg.com/, https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/ipa_ii_2016_039-858.13_mc_pcve.pdf.

(11)  Τελική δήλωση του 6ου Φόρουμ της κοινωνίας πολιτών «Δυτικά Βαλκάνια».

(12)  Όμιλος της Παγκόσμιας Τράπεζας, The Western Balkans: Revving up the Engines of Growth and Prosperity, 2017 (Τα Δυτικά Βαλκάνια: Ζέσταμα της μηχανής της ανάπτυξης και της ευημερίας).

(13)  «Η ανεργία στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων είναι σημαντικά υψηλότερη από τον μέσο όρο της ΕΕ των 28, με ορισμένες βελτιώσεις τα τελευταία χρόνια. Ειδικότερα, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η ΠΓΔΜ και το Μαυροβούνιο πλήττονται από επίμονα υψηλή ανεργία, όμως ακόμη και το σημερινό ποσοστό ανεργίας ύψους 13,5 % στη Σερβία, το καλύτερο στην περιοχή μετά τις πρόσφατες βελτιώσεις, είναι υπερβολικά υψηλό σε σύγκριση με τα κράτη μέλη της ΕΕ. Παρά την ανησυχητικά υψηλή ανεργία, στην περιοχή δημιουργήθηκαν περίπου 230 000 θέσεις εργασίας κατά τη διάρκεια των 12 μηνών έως τον Ιούνιο του 2017 (αύξηση 3,8 %), με περισσότερες από τις μισές στον ιδιωτικό τομέα. Ως αποτέλεσμα, η απασχόληση (σε αριθμό θέσεων εργασίας, αλλά όχι σε ώρες απασχόλησης) επέστρεψε στα προ του 2008 επίπεδα σε όλες τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, εκτός από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.» (στοιχεία που περιέχονται στην περιοδική οικονομική έκθεση του Ομίλου της Παγκόσμιας Τράπεζας για τα Δυτικά Βαλκάνια, αριθ. 12, φθινόπωρο του 2017).

(14)  Όμιλος της Παγκόσμιας Τράπεζας, Western Balkans Labor Market Trends 2017 (Τάσεις της αγοράς εργασίας στα Δυτικά Βαλκάνια 2017).

(15)  Όπως επισημαίνεται στη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Στρατηγική διεύρυνσης της ΕΕ» (ΕΕ C 133 της 14.4.2016, σ. 31) και στην τελική δήλωση του 6ου Φόρουμ της κοινωνίας πολιτών «Δυτικά Βαλκάνια» που διοργανώθηκε από την ΕΟΚΕ στο Σεράγεβο, στις 10-11 Ιουλίου 2017.